Gizarte jakintza»Gizarte gaiak
Ekonomia hazkundea eta krisia
Ekoizpena eta gizarteek beren beharrak
asetzeko duten aberastasunak ugaritzea ekarriko
duten faktore eta baldintzez arduratzen
da ekonomia hazkundea.
Ekonomilari konbentzionalak ez dira
ados jarri ekonomia hazkundea bultzatzen
duten faktoreak erabakitzerakoan edo zergatik
moteltzen den azaltzerakoan.
Ekonomia hazkundea
Ekonomia hazkundea esaten zaio
ekonomia baten ekoizpen ahalmenak etengabe
hazteari, horrelakoen bitartez ondasun
eta zerbitzuak ugariago ekoiztu ez ezik,
gizakien beharrizan berri eta handiagoak
ase baititzakete.
Ekonomia hazkundea ekoizpenaren
hedatze hutsa ez ezik, ekoizpen ahalmenen
hazkunde erregularra da, eta agerikoa egiten
da ondasun eta zerbitzu aukera handiago
eta oparoagoa lortzeko ahalaren bidez.
Praktikan ekonomia hazkundearen erritmoa
Barne Produktu Gordinaren (BPG)
bidez neurtzen da (ikus Kontabilitate Nazionala). Horrela, halako aldi mugatu bateko
BPGean azter daiteke ehuneko balioak
nola aldatu diren.
Adibidez, ekonomia bateko 1998ko
BPG 1.000 diru unitatekoa balitz eta
1999koa 1.075 diru unitatekoa, hazkunde
tasa honako hau litzateke:Beraz, esatea daukagu 1999an BPGren
hazkunde tasa %7,5 izan zela 1998koa. Horri
buruz, ondasun eta zerbitzuen barne ekoizpenak
gora egin du. Hau da, ekonomia
ekoizteko ahalmena handiagoa izan da eta
gehiago gastatu da.
Arestian aipatu bezala, ekonomilari konbentzionalek
ez dute azalpenik aurkitu ekonomia
modernoen hazkundea azkartzen
edo moteltzen duten faktoreak azaltzeko,
baina bada zenbait eragingarri agerian uzterik.
Hori dela eta, hazkundearen lagungarri
nagusiak zerrenda daitezke:
• Natura baliabideak: lurzoruaren,
itsasoaren edo klimaren ezaugarriek
Ekonomia hazkundea metatze prozesu gisa
Epe motzean ekoizpen faktoreen dotazioa
finkotzat jo daiteke, aldaezintzat, ez daeta
behar beste astirik izango ez eskulan
bolumen eskuragarriak, ez kapital stocka
bera, ezta teknologia ahalmena ere aldatzeko.
Guztiarekin ere, epe luzean gertaera
nagusia izango da ekoizteko ahalmena nahiz
baliabide erabilgarrien stocka, praktikan,
aldakorrak izatea. Epe luzean, ekonomia
hazkundearen azalpenak erlazioa izango du
inbertsioa gobernatzen duten aldagarriekin
eta inbertsio aldaketek ekonomiaren bilakaeran
eragina izatea lor dezaketen zergatikoekin
(ikus Ekoizpena).
Bestalde, badakigu inbertsio erabakiak
loturik daudela ekonomia agenteen aurrezki
ahalmenari. Halaber, nolako errenta duten
agenteek, horrelako aurrezkia sortzeko ahalmenaren
jabe izango dira, eta esatea dago
errentaren banaketak eragina izango duela
inbertsioan bertan eta, ondorioz, hazkundean.
Ikuspegi horiek biok erabilita, alegia,
aurrezki inbertsioa eta errentaren banaketa,
uler daiteke ekonomia hazkundea kapitala
metatzeko prozesu gisa. Ekonomia
hazkundearen gaineko teoriek ezaugarritzat
izango dute haietariko bakoitzean (aurrezkia,
inbertsioa eta errentaren banaketa) jarritako
enfasia.
Ekonomia hazkundearen gaineko teoriak
Ekonomilari klasikoen (Smith, Malthus,…)
iritziz, soberakina lortzea, kapitalak
metatzea, ezinbesteko baldintza da ekonomia
haz dadin. Pentsatzekoa da horretarako
baliabideak kapitalisten mozkinak ia
guztiz berrinbertitzetik datozela, soldatapekoak
ez baitaude inbertitzeko baldintzetan
(lansaria biziraupena segurtatzeko kontsumoan
baino ez darabilte).
Kapital metaketak irabazi etengabea sortzen
du eta, ondorioz, behar besteko pizgarria
dago kapitalistek mozkinak inbertitu eta
kapitalak meta ditzaten. Teknika aurrerapenak
berak, lana eta ekoizpena antolatzeko
formula eraginkorragoak gehituta, mozkinak
berreskuratzeko bidea emango du. Biztanleria
hazteak gero eta lur elkorragoak erabiltzera
behartuko du, eta horren mozkinak
murriztuko dira ondorioz.
Ekonomia klasikoak epe luzeko ekonomia
hazkundearen arazoa soberakinen sorreran
kokatu zuen, hau da, errenta klase
sozialen artean banatzearen auzian. Gero,
joera postkeynesiarra ahalegindu zen ekonomia
hazkundearen zergatikoak eta izaera
azaltzen errentaren banaketari berriro abiapuntu
eutsita.
Kaldor-ek (batez ere 1950. eta 1960. urteen
inguruan plazaratu zituen lanetan) planteatu
zuen osoko aurrezkia dela lansaridunen
eta kapitalisten aurrezkia, eta zentzuz igarri
azkenek aurrezteko joera marjinal (errenta
erabilgarritik aurrezturiko dolar bat gehiago)
handiagoa dutela lansaripekoek baino.
Agente bakoitzaren errentaren aldaketak
eragina izango du aurrezteko joera marjinalean.
Eta hori aldatuta, hazkunde tasa ere
mudatuko da. Beraz, hazkundea egonkorra
izan dadin, kapitalistek aurrezteko joera
marjinal egokia izan behar dute. Eta azkena
mozkinen mendean dagoenez gero, esan
beharrekoa da mozkin tasa egokiak egon
behar duela hura lortzeko. Beraz, mozkin
tasak, aldez, eta errenta banaketak, orokorrean,
erabakiko dute ekonomia hazkunde
egonkorra lortuko den ala ez.
Analisi teorikoek muga nabarmenak dituzte
ekonomia hazkundearen teoria orokorra
eraikitzen saiatzen direnean. Alde batetik,
ekonomia hazkundea ez da prozesu
egonkorra (ez dirau luzaro). Ekonomia kapitalisten
bilakabidea agertzen da asaldura
gogorrago edo bigunagoen serie gisa kapitalak
metatzerakoan; emaitzarik ohikoenak
langabezia, prezio sistemen eta ekoizpen
mailen gorabeherak dira. Beraz, ekonomia
kapitalistak urteen joanean izan duen bilakera
jakitea ezinbestekoa da, eta horrek gorabeherak
aztertzea eskatzen du.Bestalde, edozein ekonomiaren hazkundeak
bestelako faktore eragileak ere baditu:
instituzionalak, soziokulturalak, gizarte
gatazkak eta abar. Faktore horiek ez dira
hazkundearen teorian kontuan hartzen.
Hazkundearen gorabeherak eta krisia
Ekonomia magnitudeen eboluzioa fluktuazio
handien mendean egoten da denboraren
joanean. Horrela, hedatze eta hazkunde
aldi arinen ostean, depresioak eta geraldiak
etorri ohi dira. Beraz, esatea dugu
dinamika kapitalistak gorabehera kontrajarri
eta munta desberdinetako prozesu zikliko
modura diharduela.Ekonomia garapen modernoa hasi zenetik,
hau da, orain dela bi mendetik hona,
ekonomiak hainbat motatako zikloren mendean
egon dira.
Adibidez, Schumpeter (1883-1950)
ekonomilari austriarrak sistema kapitalista
bereziki aztertu zuen. Haren teoriaren arabera,
enpresaburuek abiarazitako zaharberritzeak
ekonomia hazkundearen estrategia
faktorea dira eta ekonomia zikloaren prozesuaren
erdi-erditsuan daude. Hiru ziklo
mota omen direla zioen:Oro har, ziklo labur eta bitartekoen
gainbeherakoak bat datoz beheraldi txikiekin,
nahiz eta intentsitate desberdinekoak
izan daitezkeen. Beheraldi handiak iraupen
luzeko uhinaz batera datoz eta uhin
luzeek 25 urtez hedatzen dira; depresioek
edo errepresioek ere antzera diraute.
Munduko ekonomiaren krisialdia
XVIII. mendearen hondarretatik eta ia
XIX. mende osoan Kondratieff-en aurreneko
bi zikloak gertatu ziren. Aldi horretan
jazoera nagusia lurrun makina oihalgintzan
(batez ere kotoi langintzan) erabiltzen
hastea izan zen, horrelako makinen bitartez
oihalgintzarako makinak ez ezik, armak
eta gerra ontziak ere ekoizten ziren eta.
Gero, eta bigarren zikloarekin batera, XIX.. endearen bigarren erdialdean, lurrun
makina garraiobide modura erabili zen: trena
eta itsasontziak.
Kondratieff-en lehenengo zikloa
1796tik 1848. urtea arte luzatu omen zen.
Nahiz eta zenbaitzuren iritziz ezin esan
daitekeen, ziurtasunez, 1826. urtea baino
lehen industria ziklorik izan zen, Britainia
handitik kanpora industria ia hasi-masietan
egon ez ezik, industri esportazioek muga
handiak ere baitzituzten; egiaztatu ahal izan
denaren arabera, 1790etik 1820. urtea arte
industri garapenaren erritmoa argiro azkartu
zen eta gero, hurrengo urteotan, erritmo
hori nabarmen moteldu zen 1820tik 1848.. rtea arte. Lehenengo ziklo horren oinarrian
neurri txikiko eta eraikin bakarreko enpresak
izan ziren. Jabeak banako hutsak edo
halako elkarte mota batzuk dira. Makinak
oso oinarrizkoak ziren. Lan banaketa (ikus
Ekoizpena) langile proletarizatuari esker
hedatuz doa.
Bigarren zikloak 1848tik 1895. urtea arte
iraun zuen, uhin hedakorra 1848tik 1873.. rtea arte eta depresiboak 1873tik 1895.. rtea arte. Ziklo horretan ekoizpenaren eskala
handitu zen, eta produktu bakarra
ekoizteko eraikin bat baino gehiago erabiltzen
zuten. Jabea batez ere familia da. Makinak
hobetuta, kostuak murriztuaz lortuko
da bai barne zein kanpo merkatuetara hedatzea.
Zeregin homogeneoagoen bitartez
antolatu zen lana.
Kondratieff-en hirugarren zikloa 1895
eta 1940 artean izan zen, uhin hedakorra
1895etik 1913 arte hedatu zen, eta depresiboa
1919tik 1940. urtea arte. Fase horretan
hasi zen kapitala metatzen eta zentralizatzen.
Enpresak handiago bihurtu ziren
tamainaz, eta enpresa handiak jaio eta
sendotuz joan zirela, produktu bat baino
gehiago ekoizteari ekinda. Lanaren antolamenduak
taylorismoaren hastapenetan
bermatzen zen (ikus Ekoizpena). Hirugarren
faseak amaiera ezinago txarra izan zuen: bi
mundu gerra eta, tartean, 1929.eko depresio
handia.
Egile batzuek erakutsi dute krisi globala
(1929ko krisialdia) 1925eko ondasun primarioenmundu merkatuaren jaitsieran bilatu
behar direla. Ekoizkin primarioen
prezioak nonahi jaitsi zirenez gero, stockak
igo ziren, baita krisialdia barreiatu ere munduko
ekonomiaren sektore guztietara nazioarteko
merkataritzaren mekanismoak zirela
bide.
1929ko mundu depresioak langabezia
tasa handiak ekarri zituen, baita NPGak eta
ekonomia politika nazionalistak zein merkataritza
protekzionismoa ere errotik murriztea
(ikus nazioarteko merkataritza). Industri
sektore zaharkituetan hasita, berehala
hedatu ziren krisiak, eta baita finantza
erakundeen porrota ere. Bestalde, nazioarteko
merkataritzaren arazoak eta herri lehengai-esportatzaileek
metaturiko nazioarteko
zorra handiak izan ziren 1929ko krisialdiaren
ezaugarri nabarmenak.
Kondratieff-en laugarren zikloak (1941
- gaur arte) ezaugarri izan du industri ekoizpenean
eta munduko merkataritzan izandako
aurrerapena. Areago sendotu da mundu
zabalera hedatzen den enpresa. Enpresa
multinazionalaren eta kapitalaren nazioartekotasunaren
unea da.
Mila bederatziehun hirurogeigarren urtetik
aurrera Sartaldeko herri industrializatu
guztiek, batez beste, hazkunde tasa txikiagoak
lortu dituzte, langabezia zein inflazio
tasa handiagoak dira eta ordainketa
balantza desorekaturik dago.
Krisiaren zergatikoak sakonak dira eta
kapital metaketaren eredua agortu izanean
izan dezakete oinarria. Krisia luzatzearen
ondorioz, gero eta sinesgaitzagoak gertatzen
dira epe laburreko ondorioak baino izango
ez zituelako azalpenak, 1973. urtean
petrolioaren prezioak izandako gorakada
izan omen zelako 1974ko leherketaren jatorria.
1973. urtearen ondorengo krisi hamarraldiak
ez ziren hogeita hamargarreneko
hamarraldikoak bezain handiak izan, hazkundea,
urte batzuetan izan ezik, inoiz ere
hautsi ez zelako, moteldu zen arren.
BPGren hazkunde txikiagoa atzeraldiek
(1973-1975, 1981-1983 eta 1990-1993) eten
zuten.Nabarmendu beharrekoak ditugu azken
krisialdian esku harturiko faktore batzuk,
metaketaren dinamikaren distortsio sortzaileak
izan direnak.
Ezer baino lehen, ekonomia zentralak
aztertuta, ondokoak gailentzen dira:
energia eskemaren haustura, fordismoaren
kiebra (ikus Ekoizpena) eta industriaren
desegituraketa. Horrela, badago esatea krisia,
erroetan, ekonomia kapitalista garatuetako
ekoizpen jardueraren krisia dela, batez
ere industria aparatuarena.
• Teknologi bultzada: sorrera ikusgarriaren
ostean ekoizpenaren alor guztietara
hedatuta, mila bederatziehun eta hirurogeigarren
urtetik aurrera berdintze aldiaren
ezaugarriak erakusten hasi zen (lehiaren
ondorioak, kostuen murrizketa handiak,
ekoizpenaren eskala gehitzea eta merkatuen
berregituraketa teknologia hobekuntzen
atzeragarriak izango dira). Teknologia guragarriak,
eskuragarriak eta erabilerapekoak
berriro definituko dira, zaharkinak bazter
utzita, eta kostu txikiagoaz (batez ere lanekoak)
etekinak berreskuratzeko moduko
teknologia birmoldaketak bultzatzen dira.
• Energia dilema: 1973ko eta 1979ko
petrolioaren krisiek kanpo sektorean eta
inflazioan izan zituzten eraginak ez ezik,
zalantzan jartzen du Bigarren Mundu gerra
amaitutakoan abiarazitako energia horniduraren
eta kontsumoaren eskema. Nazioarteko
harreman mota batzuen antzutasunaren
erakusgarri (periferian petrolio merkea
lortzea, Erdigune ezamerikarraren energia
mendekotasun handia, periferiaren jokabide
pasiboa baliabideak ustiatzerakoan eta
abar) bihurtu zen “petrolioaren krisialdia”
deritzona, eta orobat krisia orokortzeko
mekanismo. Gehienek petrolioaren prezioa
igo izana jo zuten krisiaren hasieratzat,
enpresa asko itxi behar izan baitzen, energia
kostuak eta inflazioa handitu zirenetik.
• Antolakunde fordistaren porrota
(ikus Ekoizpena): eragin bikoitza izan du
lanaren banaketa teknikoan (teknologia,
produktibitatea eta ekoizmenarekin erlazionaturiko
beste elementu batzuk barne) eta
gerra osteko gizarteetan ezarritako gizarte
harremanen esparruan. Mundu osotik zabalduz
kapitalak ustia ditzake lansari desberdinak
jasoko dituzten soldatapeko lan
indarrak (hainbat herritan edo ekonomia
nazionaletan), eta horrek eratzen duela lan
merkatuaren nazioarteko banaketa aldakorra.
Periferiak ekoizpen prezio merkeagoak
eskainita beti bete izan du zeregin hori inongo
arazorik gabe. Herri petrolio-sortzaileak
eta lehengai-esportatzaileak alde batera utzita,
periferiako alde batzuk prest daude
Munduko Sistemaren Erdiguneko herrietako
manufaktura industriei beren merkatuetarako
eskaturiko produktibitate eta lehiakortasun
baldintza berberetan merkantziaksortzeko eta egitate horretantxe kokatu
behar da “herrialde industrializatu berriak”
edo “industria herri berriak” direlakoen
gorabidea.
Bestalde, diru nahasmenduek ageriageriko
egiten zuten Bretton Woods-en ezarritako
ordenamenduaren zurruntasuna
(ikus Nazioarteko Ekonomia), gerra ondoko
egoera berezirako jaio zelarik mende honetako
seigarren hamarralditik aurrera bizi
izandako ekonomia hedapenaren guztiz
bestelakoa zela. Defizit publikoak erdiguneko
herri guztietan agertuz joan ziren,
Estatuaren eskuhartze arautzaileak eragindako
interbentzionismoa zela bitarte. Halaber,
diru gorabeherek eta defizit publikoek
inflazio tentsioak bultzatzen dituzte.
Krisiak eredu berri baten beharra dakar,
atzera ere hedatze prozesuari helduko bazaio.
Hala ere, azken urteotako dinamikak
ez du iragartzen berreraiketa hori halako
tarte laburrean gerta daitekeenik.Krisi fasearen dinamika deskriba daiteke
ondoko gogoetak erdigune hartuta:
• Krisialdian ekoizpena oso modu nabarmenean
berregituratu da. Krisian aldaketa
garrantzitsuak gertatu ziren ekonomia
garatuetako jarduera zientifiko-teknologikoan,
lana antolatzeko moduetan eta energiaren
sorrera zein kontsumo eskeman.
Ondorioz, ekoizpen berriak agertu eta sendotu
dira eraikuntza mekanikoan eta kimikoan.
Mikroelektronika bihurtuko da industria
ehuna aldatzeko gunerik oinarrizkoena.
Ekoizpen automatizatua sakondu eta
orokortzen da. Aldi berean, ohiko ekoizpen
adarrak sakon berregituratuko dira,
ekoizpena murrizten den arren, merkantzia
sorta hobetu eta handitzeko asmoz. Horrekin
batera, ekoizte horietako batzuk alde
azpigaratu batzuetan kokatuko dira.
Ekoizpenaren berregituratze hori mugen
aldetik ere aztertu beharko da:
— Teknologia aurrerapena ez dago
behar bezain helduta oinarrizko lerro batzuetan
(material berriak, energia berriak...) eta
ez du teknika aurrerapenaren beste lerro
batzuetara erakartzeko gaitasunik izango.
— Energia aldaketek (gutxiago kontsumitzea
eta petrolioaren hain mendean ez
egotea) energia intentsitate txikiagoko teknologia
gehiago garatzeko eskatuko du,
baita emaitza hobeak lortzeko egungo energia
iturrien alternatiboak sortzeko ahaleginetan
ere.— Egungo industria ehuna aurreko faseko
ekoizpen egituraren eta gerokoan izandako
aldaketen hibridoa da.
— Industria enpresen produktibitate eta
errentagarritasun mailen berreskuratzea ez
da gai bitarteko epean hazkunde sekuentzia
bat kateatzeko.
• Sindikatuak nahiko ahuldurik geratu
dira krisialdian. Sindikatuek negoziatzeko
eta aldarrikatzeko ahalmena galdu dute,
ekoizpenaren aldaketak, langabezia gero eta
handiagoa, lan baldintza askotarikoak, ekonomia
ezkutua eta bestelako osagai soziopolitikoak
direla eta.
• Nazioarteko egoera gero eta dinamikoago
eta erabakigarriagoa da ekonomia
garatuen jokabidean. Nazioz gaindiko etxe
handiek ekoizteko inbertsio berriak egiten
dituzte periferiako herrietan, zerbitzuen
nazioartekotasun gero eta handiago bultzatzeaz
batera, ekonomia jarduera kontrolatzeko
alde handiagoak dituzten bitartean.
Abagune hori mesedegarria da oraindik ere
herri azpigaratuen ekonomietatik nazioz
gaindiko enpresa nagusietara eta horrelakoen
egoitza diren erdiguneko ekonomietara
joan daitezen soberakinak.Sistemaren periferia bigarrenik aztertuta
esan daiteke krisialdian antzemandako
gertaera nagusiak ondokoak izan zirela:
herriak gero eta elkarren desberdinagoak
izatea eta herri azpigaratu gehienen ekonomia
etenaldia (ikus Garapena eta Azpigarapena).
Laburbiltzeko esan behar da ekoizkinak
eta lana hobeto banatzea dela egungo
erronka. Arazo horiek ebazteko biderik
aurkitu ezik, mende honetako seigarren
hamarraldian hasitako krisiak luzaro iraungo
du gure artean.