Gizarte jakintza»Gizarte gaiak
Ekonomia pentsamenduaren eskolak
Ekonomia pentsamenduaren historiak
erakutsi digu nola joan den eraikiz ekonomia
zientzia urteak joan urteak etorri, garaian
garaiko gertaeren ondorioz. Kontua
ez da hasi-masietara jotzea, ezta egile guzti-guztiak
sistemaz eta xehe azaltzea, haien
ideiak egituratu eta hainbat joeratara bildurik
beren analisiak direla bitarte ekonomiaren
bilakabidearen gidari izandakoak aipatu
eta aztertzea baizik.
Etimologiaren aldetik, ekonomia berbak
etxearen gobernua dakar gogora (oikos,
nomos), antzinako Greziako filosofoek ekonomiaz
gogoeta egiten zuten-eta (Aristoteles,
Platon), baita arabiarrek ere (Ibn
Khaldoun, El Makrizi), are Erdi Aroko
teologoek ere (batez ere Tomas Aquinokoa-k).
Azterkizun darabiltzagun ekonomia
ideiak hartu-eman testuetan zeuden eguneroko
bizitzarekin: merkataritza, prezioen
gorabeherak, dirua, maileguaren interes tasa
edo halako merkataritza edo finantza jokabide
batzuen gaineko iritzi morala; eta hori
guztia bideratuta zegoen batez ere moral
zein jokabide manu eta arau erabilgarriak
formulatzera.Ekonomia oraindik ez zen autonomoa,
lehenengo eztabaidak diziplina lotuago
baitzeuden moralarekin teoriarekin baino;
aberastasuna sortu eta handiagotzea ez dira
punta-puntakoak izango gogoetetan, batez
ere antzinakoen iritziz gizakiak ezin omen
zuelako munduaren antolamendua aldatu.
Kapitalismoa hasteaz batera, behar besteko
baldintzak egongo dira zientzia hausnarketa
egin ahal izateko ekonomiaren
berezko funtzionamendu legeen gainean,
hala nola:
• Merkataritza jardueraren moduak
orokortuz joatea.
• Burgesia klase sozial moduan jaiotzea,
denboraren joanean nagusi bilakatuko
dena; haren jarduera kapitala metatzean
eta balioztatzean oinarrituko da.
• Estatuak sortzen hastea, botere ekonomikoa
handitzea izanik helburua.
Faktore horiek guztiek ekonomia jardueraren
logika eta aberastasuna sortu eta
bereganatzeko modalitateak gogoeta gisa
erabiltzera bultzatu zituzten. XVII. mendetik
aurrera ekonomia ikerketak ugaritu egin
ziren dira, kezkaren erakusgarri.
Merkantilismoa (XVII. eta XVIII. mendeak)
Eskola bereziki interesgarria da, ekonomiaren
teoria espezifikoa formulatzeko lehenengo
saioa izan zelako. Ordu arte, ekonomiak
etxeko gestioa baino ez zuen kontuan
izaten, baina hortik aurrera gizarte
osoari heldu zion.
Merkantilismoa politika ekonomiko nagusia
izan zen Europan bi mendetan baino
gehiagotan, eta herrian herriko eskola sorta
bat sortu zuen, denek ideia bateratu bat
zutela, alegia, zenbat eta urre eta metal
preziatu gehiago lortu, orduan eta aberatsagoa
herria. Horrela, honako hauek erabil
ditzakegu hizpide:Garai hartan diruaren zirkulazioa ia
metal preziatuetara mugatzen zen eta herri
batzuek, Ingalaterra barne, urre edo zilar
mea ustiagarririk ez zeukatenez gero, beste
herrietatik lortu behar izaten zuten.Helburu merkantilistak lortzeko, estatuak
eskuhartze handia izan behar zuen
ekonomia jardueran, bai industria nazionala
sustatuz, bai nazioarteko merkataritza
arautuz, inportazio gastuak gutxitu
beharra baitzegoen (hainbat salgairen
inportazioari muga arantzel handiak
ezarriz, ahalik eta gehien mugatzearren),
eta horretarako enpresa nazionalak sustatu
eta babestu ez ezik, esportazioak ere
bultzatu behar izan zituzten (ekoizkin nazionalak
atzerrira ateratzeko dirulaguntzak
emanda).Inportatzen zena baino gehiago esportatuz
soberakina lortzea zen helburua, hau
da, merkataritza balantzan superabita lortzea
urrea erakartzeko modu bat zen eta,
ondorioz, herria aberasteko.
Fisiokrazia (XVIII. mendea)
Eskola honek frantziar eremuan baino
ez du eraginik izango eta hamarraldi batzuetan
besterik ez, eta hala ere oso interesgarria
da ekonomia ideiak nola aurreratu
ziren aztertzeko. Eskola horrek, izadi jakintzen
analogiaz baliatuta, ekonomia jarduera
gobernatzeko legeak aurkitzea zuen
helburu nagusia, eta, gainera, lege horiek
mundu zabalean baliagarri izatea.
Fisiokratek aurpegi eman zioten Colbert-ek
bultzaturiko politika merkantilistari,
frantziar industria bultzatu baitzuen nekazaritzaren
kaltean, sektore honek jasan
behar izan zituelako zerga zamarik handienak,
ia bertan behera lagata egoteaz
gainera. Fisiokratek naturara itzuli beharra
aldarrikatu zuten, eta nekazaritzari zeregin
erabakigarria aitortzen zioten; hala, nekazaritza
erreforma egin beharra azaltzen zuten,
Erdi Aroko nekazaritzaren hondar guztiak
kentzearren.
Korronte honetako erdigunea François
Quesnay-k (Luis XV.aren gorteko medikua)
idatziriko lan bakarra da, Tableau
Economique, non konparatzen baititu giza
gorputzaren funtzionamendua eta gizarte
jardueraren antolamendua. Haren koadroa
makroekonomia ereduaren lehenengo adierazpentzat
jo daiteke, Quesnayren iritziz,
ekonomia jarduera sistema da, diru fluxuzko
zirkuitua, ekonomia sektoreen elkarrekiko
mendekotasunaren adierazgarria.
Pentsamolde honen iritziz, nekazaritza
da ekonomiaren sektore sortzaile bakarra,
alegia, besteen euskarri den soberakinaren
sortzaile bakarra eta, edeia hori abiapuntutzat
hartuta azalduko dute aberastasunak
nola zirkulatzen duen garai hartako gizartea
osatzen zuten klaseen artean, nekazariak
(balio iturriarekin zuzenean lan egiten
dutenak) ez ezik, eskulangileak (klase elkorra,
beren ustez, lehendik naturan ziren
gauzak eraldatu besterik egiten ez dutelako)
eta lurren jabeak (sortutako soberakinetik
bizi dira) ere bereizten baitituzte.
Gainera, ordena naturalean oinarritutako
sistema ekonomiko baten funtzionamendua
azaltzeko arrazoibide deduktiboa baliagarria
zela frogatzen aitzindari izan ziren fisiokratak.
Horrela ikusita, ekonomilariaren
zeregina natura ordena hori aurkitzea izango
da, gobernariarena, aldiz, inongo mugarik
gabe jarduten uztea izango da, Estatuaren
berariazko eskuhartze guztiek nahastu
egingo baitute natura ordena hori. Hara
hor, beraz, “laissez-faire, laissez-passez”
esamoldearen zergatikoa, ekoiztu eta saltzeko
askatasuna aldarrikatzen duena korporazio,
aduana eta abarrak antolatzeko
arauen gainetik.
Eskola klasikoa
Garai hartako herririk garatuenetan, Ingalaterran
eta Frantzian, egile talde batek
XVIII. eta XIX. mendeetan eskola klasikoa
deritzona osatuko du. Eskulangintzatik handizka
manufakturatzera igarotzeko garaia
da, hau da, industriaren jaiotza, kapitalismoaren
hastapenak.
XVIII. mendetik aurrea hainbat gauza
aldatuko dira, Europako biztanleria gehituko
da eta, ondorioz, baita oinarrizko ondasunen
eskaria ere; nekazaritza feudalak
ezin dio eskari berriari erantzun, manufakturak
antolatzen ahaleginduko dira, eskari
handiago hori ase nahian; lurrun makina
erabiltzeak ekonomia jarduera aldatuko du:
industria aroa hasi da.
Ekonomilari klasikoak eraldatuz doan
ekonomia baten lekuko dira, jarduera berriak
abiarazteak lekarkeen aberastasunaz
liluraturik daude eta haiexek izango dira
kapitalismo jaioberriaren defendatzailerik
sutsuenak.
Ekonomia hazkundeak luzaro iraunarazteko
prozesuarekiko interesa izango da eskola
klasiko horretako kideak batzen dituen
lokarria.
Kezka nagusitzat erabiliko dituzte ekonomia
hazkundeak epe luzera izan ditzakeen
arazo eta ahalbideak, baita trukeak
eskuhartze exogenorik gabe denok onura
eskuratzeko moduan gauza daitezkeelako
ustea ere.
Egile klasikoek onartzen dute gizartean
klaseak izatea eta, hori dela bitarte, errentak eta aberastasuna banatzeko modua zen
haien arazorik funtsezkoena eta ekonomilarien
zeregina, berriz, hori gauzatzeko legeak
aurkitzea.
Klasikoek merkatu librearen bertuteak
aldarrikatu zituzten, baina oso oinarri desberdinak
erabilita geroko ekonomilari belaunaldiek
baliaturikoen aldean: klasikoen
iritziz merkatu araugabeak garrantzi handiagoa
izango du hazkunde mekanismo gisa
ekonomia baliabideen banaketa hobetzeko
jardunbide moduan baino.
Eskola horretako kide guztien ezaugarri
hauek azpimarra ditzakegu, elkarren
artean desberdintasun nabarmenak izan
arren:
• Liberalismoan oinarrituriko ekonomia
antolamendua.
Gizabanakoa dago analisiaren ardatzean
eta gizarte osoaren interes orokorra
lortzeko modurik bikainena nork bere
interesen alde egitea da. Estatuak norbanakoaren
askatasuna errespetarazteko
arauak eman besterik ez du egin behar.
• Gizarte harremanen makroekonomia
analisia.
Klasikoek ekonomia kapitalistaren
analisia egingo dute, hiru gizarte hartuta
klase oinarritzat: lurjabeak, kapitalistak
eta soldatapeko langileak. Eredu klasikoaren
zutabea batez ere lurjabeen eta
kapitalisten arteko kontrakotasuna da.
Teoria klasikoak funtsezko eginkizun
ideologikoa izango du, klase menderatzaileen
interesak arrazoitzen ahalegintzen
baita, bereziki burgesia jaioberriarenak.
Adam Smith (1723-1790)
Glasgoweko familia xume batean jaioa,
teologia ikasten hasiko da, nahiz eta berehala
bertan behera utziko dituen ekonomiari
heltzeko. Smith-ek 1759an argitaratuko
du lehenengo lana, Sentimendu moralen
teoria, eta liburu horretan saiatuko
da gizarte ordena naturalaren izaera formulatzen,
egilearen aburuz gizakiak boterea
eta aberastasuna miresteko joera izatea
delako gizarte ordenaren funtsa. Adam
Smith-engandik aurrera pentsamendu klasikoak
salbuespenik gabe aldarrikatuko du
aberastasuna dela gizartearen eragilea;
banako bakoitzak bere fortuna bilatu behar
duela gainerako gizakien ardura izan
barik.
1776ean plazaraturiko Nazioen aberastasunaren
jatorriaren eta zergatien gainean
ikerketa lanean agertuko da Adam
Smith-en analisiaren muina. Autua izango
da aberastasunaren jatorria ezagutzea eta
horretarako ekonomia hazkundearen teoria
bat osatuko du, nazioen aberastasunaren
hazkundea epe luzera gobernatzen
duten indarren berri izateko asmoz. Adam
Smith-en iritziz lana aberastasunaren, balioaren
oinarria da; baina harantzago ere
jo zuen analisian: aberastasuna giza lanaren
emaitza da eta, gainera, badago egon
lan antolamenduaren, lan banaketaren
mendean ere. A. Smith-ek aipaturiko adibiderik
ospetsuena orratzen manufakturarena
da; langile batek bakarka lan eginda
orratz banaka batzuk baino ez ditu egingo
lanaldian, baina langile batzuek manufakturan
lan eginda askoz ere produktibitate
handiagoa erdietsiko dute: “Langile batek
alanbrea tenkatuko du, beste batek itxuratuko,
hirugarrenak moztuko, laugarren
batek zorroztuko, bosgarrenak burua erantsiko
eta abar”. Horrela hamar langilek
48.000 orratz ekoitz ditzakete egunean.
Azken buruan, kapitalak produktibitatea
gehitu dezake zereginak banatuta, zeren
eta, A. Smith-ek azaltzen duenez, zereginak
banatuta langileen trebetasuna eta espezializazioa
areagotu ez ezik, denbora ere
aurrezten baita, zereginetik zereginera igarotzerakoan
izaten diren une hilak desagertzen
direlako, eta, azkenik, horrelako
antolamendu batek langileen sormena ere
handitzen duelako.
Zereginak banatuz gero, dio A. Smithek,
mundua bera bihurtuko da lantegi handi
bat non bakoitzak bere espezializazioa eta
ardurak izango baititu. Ondorioz, ohiko
merkatuak hedatuko dira, horrelako manufaktura
batek merkatu jakin baten beharrak
erraz gainditzen ditu-eta; horiek horrela lanaren
antolamenduaz harantzago marrazten
hasten da lana nazioartean bertan banatzeko
beharra.Balioaren jatorria lan antolatua dela
finkatu ondoren, ekonomia balioa nola zehazten
den aztertuko du A. Simth-ek. Kontzeptuaren
balioa berez da bikoitza: badira
erabilera balioa eta truke balioa. Erabilera
balioak gauzaren baliagarritasuna neurtzen
du, eta truke balioak, berriz, ondasun
jakin baten trukean zer lor daitekeen. Noiz
edo noiz distortsio handia izan daiteke bi
balioen artean; urak erabilera balio handia
du baina truke balio txikia, eta diamanteak,
aldiz, truke balio handia izan arren, ia ez
du erabilera baliorik.
A. Smith, ekonomilaria den aldetik,
truke balioaz interesatuko da, ondasunen
prezioa zehaztuko duen baloreaz, salgaien
lan kantitatea delako trukea finkatzeko arau
bakarra, lana delako bi gauza desberdinen
arteko izendatzaile komuna. Balioaren kontzeptu
horrek barneratzen ditu errentaren
banaketa hastapen arautzaile nagusiak: balio
lanaren teoriak azalduko digu zein den
ondasunen balio naturala, hau da, ekoizpenean
esku hartzen duten eragileak ordaintzeko
behar den hura: lana, kapitala eta
lurra.
Thomas Robert Malthus (1776-1834)
Egun Malthus-en izena estuki datxekio
malthusianismo deritzon kontzeptuari, hau
da, ekonomia zein demografia hazkundeekiko
mesfidantza halako bati, oso ondorio
txarrak izan ditzakete eta. Pesimismoa
guztiz gailentzen zaio bere arrazoiketa
osoari, A. Smith-ek ez bezala, ezein ekonomia
aldaketaren osagai negatiboa aztertzen
baitu. Malthus-en lanik ezagunena
Biztanleriaren hastapenaren gaineko saioa
da eta 1798an argitaratu zen lehenengo
aldiz. Liburuaren gaia garai hartako eztabaida
guztietako muina zen; liburua kaleratu
aurretik Ingalaterran berrantolatu berri
zuten behartsuei laguntzeko legeria, familia
ugariei sariak eta pizgarriak emateko,
haiexek aberasten baitzuten herria semealabak
mundura ekarrita; gainera garai
bertsuan lehenengo biztanle errolda argitaratu
zuten eta horretan egiazta zitekeenez,
biztanleria nabarmen hazia zen XVIII.. endearen azken aldean (iritzi zabalduenak
esan arren populazioa astiro gehitzen
zela).
Malthus-ek azalduriko oinarrizko argudioaren
arabera, biztanleria progresio
geometrikoan hazten den bitartean, janari
ekoizpena progresio aritmetikoan baino ez
da gehitzen. Biztanleria gehitu ahala, lur
berriak landu behako dira eta horiek gero
eta elkorragoak izango dira, lurrak gero eta
etekin txikiagoa ematen duela dioen legearen
arabera.
Biztanleriaren eta ekoizpenaren hazkundeen
erritmoen arteko aldeak pesimismo
sakona sortuko dio Malthus-i; ez zuen inoiz
pentsatu nolako aukerak eskain zitzakeen
nazioarteko merkataritzak, ezta teknika
aurreramenduak nolatan alda zezakeen janarien
eskaintza.
Hori dela eta mekanismo arautzaile batzuk
ezartzearen aldeko jarrera hartu zuen,
hala nola jaiotzak borondatez mugatzea edo
gizarte desberdintasunek beren hartan iraunaraztea.
Miseria populazioa arautzeko
osagai onargarria da, ez dago zertan behartsuei
lagundu, laguntzak gehiago ugaltzera
adoretzen dituelako, eta azkenik miseria
handituko baita biztanle guztientzat.
Jarrera hori ulertzeko beharrezkoa da
garai hartako egoera gogora ekartzea, burgesia
sistema kapitalista berria eraikitzen ari
da eta aristokraziaren boterea aldarrikatzen
du. Horretarako, aberastea eta klase nagusia
izatea galarazten dizkion oztopo guztiak
erauzi beharko ditu. Nekazaritzako eta
industriako jarduera berriak eta nazio barneko
zein nazioarteko merkataritza aberastasun
iturburu berriak izango dira; behartsuak
bigarren izango dira kezken artean,
zeharrez baino ez dutelako metatzen lagunduko.
David Ricardo (1772-1823)
Bankariaren semea, berehala erakutsiko
ditu ekonomiarako dohainak eta sena, baita
negozio pertsonaletarakoak ere, eta hori
ez da oso arrunta ekonomilarietan. 1817.. rtean argitaratu zuen Ekonomia politikorako
eta zerga sistemarako oinarriak lanak
ekonomia ideien bilakaera baldintzatuko
du, zenbateraino eta egun ere Ricardo-ren
pentsamenduz beterik egoteraino. Ricardorengan
Smith-en eta Malthus-en arrazoiketa
ia osoa aurkitzen dugu, ordenamendu
liberalaren eta jabetza pribatuaren justifikazioa,
hain zuzen ere; nahiz eta teorietan
aurrekoak baino urrunago doan eta ekonomia
teoria, baita ekonomia marxista bera
ere, zordun den harekiko.
A. Smith-en lana ekoizpenetik eta lan
banaketatik hasten bazen ere, Ricardo-k
bereari eutsiko dio salgaien balioez gogoeta
eginda. Smith-en antzera, bi ondasun
desberdinen balioa neurtzeko izendatzaile
komunaren bila abiatuko da eta, aurrekoak
legez, lana bera dela esango du.
Ricardo-ren ustetan, salgaiaren balioa adieraz
daiteke hori ekoizten erabilitako lan
faktorearen unitateen bitartez (zuzenean
zein zeharka ezarrita, makinetan erabilitakoa
gehituta).
Gero, Ricardo-k bere buruari galdetuko
dio ea zein den lurjabearen errentaren izaera
(kontuan izanik rent hitz ingelesak alokairua
ere esan nahi duela). Errenta izango
da maizterrak ugazabari lurra lantzearen
truke ordainduriko saria. Ricardoren errentaren
teoriak esango digu ekonomia itxi
batean kapitalaren ezein hedakuntzak hondar
lurren lanaren produktibitatea murriztea
ekarriko duela eta, lansaria aldatzen ez
denez gero, murrizte horrek etekin tasa
orokorra murriztuko duela, lurjabearen
errenta gehituko den bitartean. Azal dezagun
mekanismoa: halako populazio batek
lurrik onenak lantzen hasiko da; biztanleria
gehitu ahala, sailak luberritu beharko
dira eta kalitate txikiagoko lurrak landu,
etekin txikiagoa lortzeko; ekoizkinen
prezioa aldatuko da etekinak gero eta txikiagoak
direlako, prezioak finkatu beharko
dira-eta, hain errentagarri ez den ustiapenaren
kostuak berdintzeko lain. Sistema
horrek aukera emango die lurrik onenen
jabeei errenta bat eskuratzeko, hau da, lurrik
txarrenaren ustiapen kostuaren (kostua
produktuaren beraren prezioa da eta errenta,
hutsaren hurrengoa) eta lurrik emankorrenaren
kostuaren arteko aldea.
Ricardo-k azalduriko errentaren oinarria
lur guztien emankortasuna berdina ez
izatean datza. Lurrik txarrenak landu behar
direnean, lurrok ekoizpen kostu handiagoa
izango dute, eta ondorioz emaitzei merkatu
prezio handiagoa ezarri beharko diete,
ekoizpen kostuaren baliokidea. Prezioaklurrik txarrenen kostuaren arabera doitu
behar izateak berez dakarkie errenta lurrik
onenen jabeei, eta errenta hori lurjabeok
eskuratuko dute. Ricardo-ren aburuz, “produktu
naturalen balio konparatiboa gehituko
du azken lurretan eginiko lan soberakinak
eta ez jabeari ordaindu beharreko
errentak”.
Errentaren teoriak erakutsitakoaren arabera,
errentak eta nekazaritza produktuak
batera gehitzen badira, erabat aldatuko da
gizarte produktuaren banaketa: lurjabeen
errentak gehitzen badira, janari ondasunen
prezioaren mendeko lansariak ere handituko
dira. Horrelako baldintzetan etekinak
murriztuko dira eta kapital metaketa motelduko
da, eta azkenik egoera egonkorra
sortuko da, hau da, biztanleriak eta ekoizpenak
beren hartan geratuko dira.
Aurrerapen teknikoak eta, batez ere,
nazioarteko merkataritzak, atzerriko produktu
merkeagoak mugarik gabe inportaturik,
prezioen goranzko joera oreka dezakete.
Ricardo, hain zuzen ere, merkataritza
librearen aldekoa da (mugak irekitzea,
arantzel eskubideak iraungitzea) eta industriaren
eta merkatari burgesen interesak
aldezten ditu. Portugaleko ardoak eta Ingalaterrako
oihalak adibidetzat hartuta,
kanpo merkataritzaren Abantaila Konparatiboen
Teoria prestatu zuen eta horren
bitartez demostratu nahi izan zuen herri
guztiek etekina eskura dezaketela merkataritzatik
kostu erlatibo txikiak dauzkaten
ondasunak esportatuz eta gero eta nazio
kostu erlatiborik handienak dauzkaten
ondasunak inportatuta. Horrela bi nazioekjasoko dituzte nazioarteko merkataritzaren
abantailak.
Garai hartako eztabaidagai gehienetan,
Ricardo-k pentsamolde klasikoaren joera
nagusia onartu eta hedatu zuen; oro har
gobernuak ekonomia jardueran esku hartzearen
aurka agertu zen eta gogoz bultzatu
zituen merkatu beregainaren bertuteak.
Jean-Baptiste Say (1767-1832)
Say-k ezagutu zuen Frantziako egoera
ekonomikoa ingelesaren oso bestelakoa
zen; industrializazioa berriagoa zen eta ez
halako basatia, demografia presioa ere
txikiagoa. Ekonomia Politikaren Tratatua
argitaratu zuen 1803. urtean eta liburuan
Smith-en ekonomia liberalismoa eta iraultza
frantziarraren ideia politiko eta filosofikoak,
industria, jabetza pribatua eta lehia
librea, bizi-bizi defendatu zituen.
J. B. Say-ren ekarririk garrantzizkoena
merkatuen legea deritzona da eta ekonomia
orekaren ideia azaltzen du. Lege horrek
bi proposamen dakartza:
• Produktuak beste produktu batzuez
trukatu behar dira, dirua trukerako baliabidea
delako eta ez balio erreserba.
• Ondasun eskaintzak berak sortzen
du eskaria, ekoizpen kostu bakoitza inoren
irabazia delako.
Bere teorian hasikin moduan aurkituko
dugu neoklasikoek landutako eskaintzaren
eta eskariaren arteko oreka mekanismo
automatikoaren teoria.
Marxismoa
Klasikoek kapitalismoaren jaiotza aurrerapenaren
eta askatasunaren sinonimo gisa
ezagutu bazuten ere, Karl Marx (1818-
1883) kapitalismoaren hedatze arinak sorturiko
tentsioen lekuko izango da; haren
aurkako jarrera hartuko du jabetza pribatua,
indibidualismoa eta ekonomia liberalismoak
direla eta, baita borrokatu ere lan
esplotazioaren aurka eta ekonomia eredu
zuzenagoaren alde.
Marxismoa ezin jo dezakegu ekonomia
teoriatzat, gizartearen funtzionamenduaren
gaineko kontzepzio globaltzat baino, eta
hori dela bitarte ez ditu ekonomia gertaerak
gizarte bizitzako gainontzeko osagaietatik
bereiziko.
Ekonomiaren funtzionamendua arautzeko
legeak aurkitzen eta ulertzen saiatzen
ziren pentsalari klasikoek ez bezala, Marxek
bere lanak joko ditu errealitatea aldatzeko
lanabestzat. Tartean, Ekonomia politikoaren
kritika eta lau liburuk osaturiko
Kapitala maisulana kaleratu zituen, nahiz
eta Marx bizi zela lehenengoak baino ez
zuen argia ikusi, 1867an. Helburu izango
du mendebaldeko gizarteen bilakaera eta,
bereziki, estadio kapitalistarena aztertzea.
Horretarako Marxek zientzia metodo berria
erabiliko du, dialektika eta materialismo
historikoa oinarri harturik:
• Metodo dialektikoa, Historiaren
bilakaera ez delako ez etengabea ezta
progresiboa ere, kideen arteko borrokek
eta kontrakotasunek sorturiko aldaketen
ondorioa baizik; gizataldeen borroka
etengabea ere dialektikoa delako eta
oposizio hori agertzen delako balioa
sortzeko prozesuan bertan. Horrela aurkezten
digu Marxek lanaren balioaren
teoria.
• Materialismo historikoa, lana baldintza
sozial eta historiko jakinetan egiten
delako eta, bereziki, ekoizpenaren
antolamendu kapitalistak gizarte klase
bati (kapitalista) uzten diolako beste gizarte
klase batek (proletarioa) sorturiko
balioaren zati bat.
Gainera, Marx-ek bere metodoa barneratuko
du analisi marko dinamiko batean
eta horren bitartez aztertuko du ekonomia
sistema jakin bateko (kapitalismoa) bi klaseen
arteko oposizioa (dialektikoa), sistema
hori gaindituta, beste estadio bat lortu
ahal izateko, alegia, sozialismoa; modu
bertsuan gertatu baitzen klase oposizioa
feudalismoan eta ondorioz sistema berria
jaio, kapitalismoa.
Balioaren teoria lantzeko, Marx lanaren
kontzeptutik abiatu zen, bere iritziz
horixe da-eta oinarrizko errealitate ekonomikoa.
Lana da gizakiak natura eraldatze
ko eta beharrizanak asebetetzeko egindako jarduera; baina lana ezin har daiteke isolatu gisa, prozesu baten barnean baizik, lanaren prozesuan, hiru osagairen batzetik baitator: • Lan indarra: gizakiak natura eraldatzeko dituen buru eta gorputz ahalmenak.
• Langaia: lan indarrak eragiten duen objektua (lehengaiak).
• Lan bitartekoak: lanaren helburua eraldatzeko tresnak (erremintak, lanabesak, makinak...).
Lanaren prozesua osatzen duten hiru elementuetatik, lan indarra baizik ez da ekoizlea, lan indarra da ordainez hartzen duen balioa baino balio handiagoa sor dezakeen bakarra, eta horrexegatik, hain zuzen, lanaren indarra da plusbalioaren sorburua.
Balioaren arazoari heldu aurretik ordea, salgaiaren kontzeptua aztertzen du Marxek, eta merkatuan dauden salgai guztien artean oso salgai berezia izango da lan indarra, horretantxe baitago balioaren sorburua.
Lan indarra salgai gisa hartu ahal izateko, bi baldintza behar ditu bete: • Lan eskuak libre izan behar du, eskubide izan behar du bere lan indarra nahierara erabili ahal izateko; horregatik, hain zuzen, kontzeptu horretatik kanpo geratzen dira jopuak eta esklaboak.
• Lan eskuak ezin du izan ez ekoizpen mediorik ez bizirik irauteko baliabiderik, eta bere lan indarra saltzera beharturik egon behar du; horrenbestez, konptzeptu horretatik kanpo geratzen dira eskulangileak, nekazariak eta kapitalistak.Kapitalistak lan indarraren merkantzia
erosterakoan balio osokoa ordaindu behar
du eta beste ezein merkantziaren balioztaarau berberez kalkulatzen da. Lan
indarraren balioa ugaltzeko behar den
lan kantitatea da, hau da, lan indarra
mantendu eta berritzeko behar diren merkantzia
guztien balioa. Jakina, merkantzia
beharrezkotzat jotzen dira bizirauten eta
ugaltzen (lan indarraren balioaren osagai
fisikoa) laguntzen dutenak ez ezik, lan
indarraren kokalekuko den gizarte eta
kultura baldintzetatik (lan indarraren osagai
soziala edo historikoa) sorturiko merkantziak
ere.
Marx-en balioaren teoriaren bitartez
esatea daukagu salgai hori ekoizteko beharrezko
den lan bizia eta lan hila gehituta
osatzen dela merkantziaren balioa.
Lan hilak osagai ditu kapital aldaezina
eta ekoizpen prozesuko bitartekoen eta
objektuen balioa, eta ekoizterakoan salgaiei,
merkantziei balioa eransten diete.
Lan biziak osagaitzat ditu lan indarrak
eginiko lan beharrezkoa eta lan soberakina.
Bestalde, lan beharrezkoa kapital aldakorra
izango da, ekoizteko erabilitako lan
indarraren balioa, ekoiztu bitartean merkantziari
balioa eransten baitio. Lan soberakina
plusbalioa da, lan indarraren balioa
gainditzen duen lanaldiko zatia, eta horixe
izaten da ekoizpen bideen jabeek hartzen
dutena.
Kapitalistak plusbalioaz jabetzeari esplotazio
harremana esaten zaio. Merkantzia
balioztatzeko formula teoria ekonomiko
marxistaren bizkar-hezur analitikoa da;
merkantziaren balioa analizatzeaz gainera,
enpresa, enpresa talde edo ekonomia
osoaren ekoizpena hartu eta irudika dezake
halaber.
Marx-en iritziz kapitalaren zikloa
–kapitalaren mugimendua ere esaten zaio–
ez da diru kapitala edo ekoizpen kapitala
soilik, ikuspegi zabalagoz aztertu behar da,
halako egitura sozial eta historiko jakin
batekin erlazionaturiko kapital sozial gisa.
Sorturiko ekoizpen bitartekoen kopurua ezkapital bihurturiko ekoizpen bitartekoak
ere izango dira kapitala.
Kapitalista diru kapitalaren jabea da eta
diruzko kapitalaz ekoizpen kapitala sortzen
du, alegia, ekoizpen bitartekoak (makinak),
kapital konstante deritzona (K), eta lansariak,
kapital aldakorra (A) izenekoa. Kapital
konstantea eta kapital aldakorra elkartuta
merkantziak lor daitezke; M ekoizpen
kapitalaz M’ merkantzia lortzen da (merkantzia
kapitala). Merkantzia horrek D’ diru
balioa dauka, hasierako D diru balioa baino
handiagoa.
Ekoizpen prozesu horren baitan sortzen
da plusbalioa, hau da, Dtik D’rako tartea
azaltzen duen balio sorrera (D’ – D = Plusbalioa).
Hasieran kapitala ekoizpen kapital bihurtzen
da (banaketaren esfera), gero merkantzia
kapitala (banaketaren esfera) eta,
azkenik, trukatu egiten da diru kapital berria
eskuratuta (banaketaren esfera). Mugimendu
horren erdian ekoizpen prozesu bat
dago, ezaugarri duena kapital aldakorra eta
kapital konstantea (makinak, bitarteko ondasunak,
lehengaiak) konbinatzea. Ekoizpen
prozesuaren ezaugarri izango da kapital
konstantearen eta kapital aldakorraren
(K/A) erlazioa, alegia, kapitalaren konposizio
organikoa.
Gainera plusbalioa izango da lan indarrak
sorturiko balioaren eta indar hori
kostatu denaren arteko aldea. Horrela adierazita,
plusbalioa izango da lan soberakinaren
diruzko adierazpena: ekoizpen harremanek
plusbalioa sortzen uzten dute,
baita kapitalistei horretaz jabetzen ere, hau
da, kapitalari lana esplotatzen.
Langileen esplotazioa plusbalio tasa
dela bitarte (Pl/A) neurtuko da; sorturiko
lan soberakinaren eta lan beharrezkoaren
arteko erlazioa da, edo, bestela esanda, lan
ordaindutik lan ordaindu gaberako aldea.
Plusbalioa sortu eta bereganatzea da
ekoizpen modu kapitalistaren erdigunea eta
klase terminoen bitartezko analisiarena,
plusbalioa prozesu baten emaitza da-eta,
non batzuek lan indarra saltzen duten eta
besteek indar hori merkantzia bihurtzen.
Marx-en iritziz, kapitalaren erreprodukzio
eredu sinplean kapitalistek plusbalio
osoa kontsumitzen dute ekoizpen gastuak
(K, A) berdindu ondoren, beraz, hasierako
kapitalaren antzera berreraikitzen da.
Baina plusbalioaren zati handi bat prozesuan
berrinbertitzen bada, orduan metaketaz
edo kapitalaren erreprodukzio hedatuaz
hitz egingo dugu.
Elkarren osteko etapa horiek biak, erreprodukzio
sinplea eta erreprodukzio hedatua,
bitarte direla, Marx-ek ageri-agerian
jarri zuen kapitalismoaren izaera dinamikoa
(kapitalaren erreprodukzio hedatua gidari).
Joera neoklasikoa
Pentsamendu eskola berri honetako kideek
nabarmen jasoko dute ekonomilari
klasikoen eragina, aurrerapenaren izenean
su eta gar defendatuko dituztelako jabetza
pribatua eta indibidualismo liberala, nahiz
eta, besteek ez bezala, balioaren teoria berri
bat plazaratuko duten ondasunen baliagarritasuna
oinarri hartuta.
Gainera, analisiaren muinak merkaturantz
joko du, ekonomia baliabideak izendatzen
dituen tresna den aldetik. Neoklasikoek
analisiak beste modu batera bideratzearen
zergatikoa beren garaiko gizartean
izandako aldaketetan datza; mendebaldeko
ekonomiak inoiz ez bezala hazi ziren,
klasikoek edo Marx-ek iragarritako oztoporik
gabe; antza denez, aurrerapenak tentsioak
larriagotu beharrean, konpondu egiten
baititu.
Horren guztiaren ondorioz, arrazoiketa
neoklasikoa mikroekonomia analisira bideratuko da, hau da, unitate erabakitzaileen (familiak, enpresak) ekonomia jokaera aztertzera eta ekonomia agenteen aukerak prozesu antolatu nola bihurtzen diren ikertzera.
Horiek horrela, merkatu sistema integrazio tresna izango da batez ere, eta gizarteari onurarik handiena emateko moduan izendatuko ditu baliabideak. Merkatu prezioen analisia izango da lehen ardura, eta atzerago gelditzen da klasikoen eta marxisten interesa pizten zuten makroekonomia eremuko gai batzuk.
Ekonomia neoklasikoaren muina Lionel Robbins-ek formulaturiko definizioak jasotzen du ondoen, egileak dioenez: “ekonomiak giza-jokaera erlazio gisa aztertzen du, helburuak eta hainbat modutara erabil daitezkeen bitarteko urri batzuk jartzen baititu harremanetan”.
Horrela, klasikoak sistema arautzeko ekonomia legeak aztertzen saiatzen diren bitartean, neoklasikoek subjektuaren jokabidea analizatuko dute, gizabanakoa bera aztertuko dute:• Portaera aldetik, beharrizanak asebetetzeko
eskura dituen ekonomia ondasunen
kantitatea mugatuta dagoenez
gero (eskasiaren arazoa).
• Eskurako ondasunen artean aukeratu
beharrari erantzuteko moduaren aldetik,
gizabanako gisa duen askatasunetik
(aukeraren arazoa).
• Gizakiaren jokabide arrazionaletik
abiatu eta gizarte osoa analizatzeraino
helduko gara, banakotasunak elkarri
erantsita.
Analisi neoklasikoaren kontzeptu zentrala
homo economicus delakoarena da,
hau da, gizaki bakoitzak bere ongizatea bilatzen
du besteak gorabehera; gizabanakoa
ez da besteetatik bereizten lansari, ondasun,
kontsumo, ekoizpen eta abarrak direla
eta. Gizakiaren portaera aztertzen da ez
ondasunak ekoiztu eta banatzeko modua
azpimarratuz, baizik eta eskasiaren arazoari
eta zentzuz aukeratzekoari heltzeko moduan,
alegia, ahalik eta etekin edo norberarentzako
baliagarritasunik handienak bilatzen.
Teorilari neoklasikoek natura zientziak
oinarri hartzen diraute argudio eta teoria
«puruak» ematerakoan; zientzia laborategiko
ikerketaren antzeko horrek bide emango
die matematikak ekonomia analisian sartu
eta erabiltzeko.
William Stanley Jevons (1835-1882)
Ingelesa jaiotzez, Jevons-ek berehala
erakutsi zuen ekonomiarekiko interesa eta,
batez ere, trenbideko tarifekikoa; horra hor
zergatik planteatu zuen merkantzien balioarena.
Horretarako klasikoek emandako
erantzunak (lan balioa) aztertu zituen eta,
ekonomian jardunda, teoria hori baliogabetzat jo zuen, oso zaila delako kontsumitu
aurretik zenbaterainoko lana egin den neurtu
eta kuantifikatzea. Jevons-en iritziz, aldiz,
gizakiak ondasunak kontsumitzera jotzen
du ondasun horien azken baliagarritasun
graduaren arabera, hau da, ondasunotatik
eskuratzen duen atseginaren arabera.
Erabilgarritasun balioa-ren teoriaren arora
heldu gara, 1870. urtean batera, baina
nork bere aldetik, Jevons-ek, Menger
austriarrak eta Walras frantsesak landutako
kontzeptuaren arabera.
Balioaren jatorria ez da lana, ezta ekoizpen
kostua ere, merkantziei erantsiko zaien
azken baliagarritasun gradua baizik. Gizabanako
bakoitzak bere baliagarritasun funtzioa
presta dezake (Menger-en taula deritzona)
eta eskura dituen ondasunetan zein
nahiago dituen taula horretan jaso.
Baliagarritasun hori beste era batera
neurtzen da, ekoiztu edo lortu nahi den
azken unitatea kontuan hartuta: lehenengo
ogi zatia bigarrena baino baliagarriagoa da,
eta hau hirugarrena baino gehiago eta horrela
etengabe. Beharrizanak ase ahala,
baliagarritasun marjinala (alegia, lorturiko
azken ondasunaren baliagarritasuna), txikiagotuz
doa ia beti zeroraino heldu arte.
Horrela, iraultza marjinalista dugu aurrez
aurre.
Esaterako, egarri garela baliagarritasun
(Jevons-en usteen arabera, balio) handiagoa
aitortzen zaio lehenengo basokadari
bigarren basokadari eransten zaion baliagarritasuna
(balioa) baino. Demagun neurri
unitate bat daukagula eta hori erabilita
kuantitatiboki zein subjektiboki neur ditzakegula
ondoko janari eta edari unitateei
aitorturiko baliagarritasuna.
Hori dela bitarte azal dezakegu zenbaterainoko
garrantzia aitortzen dien halako
lagun batek lehenengo basokadari (10) eta
aurreneko ahamenari (9), eta, gainera, handiagokoa
erantsi diola edariari janariaribaino, baita lehenengo janari unitateari bigarren
edari unitateari baino gehiago, eta
horrela taula osoa azaldu arte.
Bestalde, eman dezagun janari eta edari
unitateek truke prezio bera dutela (salneurria
= 50), eta kontua dela jakitea ea
zenbat janari edo edari unitate erosiko dituen
harako lagun hark bere baliabideen
arabera.
Baliagarritasun funtzioa abiapuntutzat
hartuta, neoklasikoek baliagarritasun marjinalaren
kontzeptua eratzen dute, hau da,
lorturiko edo eskuraturiko azken ondasun
unitateak dakarkigun baliagarritasuna edo
asebetetasuna.
Aurreko adibidea baliaturik esan dezakegu
hau dela lagun horren azken diru
unitateen baliagarritasun marjinala:
Leon Walras (1834-1910)
Ekonomilari frantses baten semea, Walras
lehenetako bat izango da matematikak
ekonomia analisira ekartzen. Suitzan bizi
izan zen, ekonomia irakasle izan zen eta
Lausanako eskola sortu zuen.
Oinarri desberdinak erabiliz ekonomia
berreraikitzea helburu du, sozialisten argudioak
deuseztatzeko. Walras justizia sozialaren
alde dago, baina lehia librea proposatzen
du hori lortzeko baliabide bakar
moduan. Liberalismoa (ekoizpen hedapenaren
segurtatzen duena) eta sozialismoa
(justizia sozialaren bermatzen duena)
elkar hartuko dituen doktrina bat gauzatzen
ahalegintzen da eta horretarako beharrezkoa
izango da giza jardueran bereiztea
zer datorren zientziatik eta zer
moraletik; ekonomia zientziak esango
digu zergatik den lehia aberastasuna banatzeko
bide bakarra eta moralak adieraziko
du noiz eta nola esku hartu aberastasuna
zuzentasunez banatzen dela segurtatzeko.
1874. urtean Walras-ek Ekonomia politika
hutsaren elementuak lana argitaratuko
du, izenburutik bertatik adierazita
ekonomia gizarte zientzia izatetik zientzia
hutsa izatera igaro dela. Lan horrek ezin
hobeto jasotzen du Walras-en pentsaera,
egileak ekonomia ereduaren beharra plazaratzen
duenez gero.
Ekonomiaren hizkerak dioenez, eredua
errealitatearen ordezko eraikin abstraktu
eta sinplifikatua da, ekonomiaren lege oinarrizkoak
nabarmentzekoa. Walrasen ereduak
definizio horri erantzuten dio, bateko
ekonomia legeen funtzionamenduaren
eredu deskribatzailea delako, besteko eredu
arauemailea delako, bete beharreko legeak
biltzen dituenez gero.
Walras-en ekonomia ereduak oinarri
du merkatu desberdinetako (ondasunen
merkatua, lanaren merkatua, kapitalaren
merkatua) eskaintza funtzioa eta
eskari funtzioa elkarren aurka egotea;
prezioak malguak izatean, eskainiriko eta
eskatutako kopuruak doituko dira eta
oreka egoeraraino helduko da merkatu
guztietan, gatazkarik, langabeziarik, lan
esplotaziorik eta abarrik gabeko mundu
batean. Walras-en arabera, horrela segurtaturik
dago baliabideak ahalik eta
bikainen izendatzea.
Vilfredo Pareto (1848-1923)
Zientzia zehatzak ikasten hasi bazen ere,
ekonomiari heldu zion azkenik, eta Walras-en
ondorengoa izan zen Lausanako
Unibertsitateko ekonomia politikako katedran.
Walras-en arazoetatik gertu, Paretok
orekaren eredua hobetu zuen ekonomia
optimoa deritzon nozioa gehituta, hau da,
halako ekonomia egoera jakin bat, non
produktuak edo faktoreak beste ezein modutan
banatuta ere, banako baten baliagarritasuna
ezin den gehitu besteren bati kalte
egiteke. Azken buruan, horrelako egoera
batean ezin da gizaki baten egoera hobetu
beste batenari kalte egin gabe. Optimoa
lortzeko bide bakarra lehia garbi eta
perfektuaren eredua izango da (Walrasek
eta Pareto-k biok batera landutako
eredua).
Lehia garbi eta perfektuaren ereduak
adieraziko digu nolakoa izan behar duen
ekonomia munduak eredu neoklasikoaren
arabera. Merkatu ekonomia ondoen biltzen
duen eredu arauemaile gisa agertzen da, eta
hori lortzeko honako bost baldintzok bete
beharko dira:
• Merkatuen atomizatzea: eskaintzaileek
eta eskatzaileek ugari izan behar
dute, haietariko inork ondasunen
prezioak zehazten eraginik izan ez dezan.
Ekonomia agente bakoitzak mugarik
gabe zehaztu behar ditu bere eskaintza
eta eskari mailak.
• Merkatu sartu-irtenek mugarik
ez: merkatuak bizia behar du, sartu edo
irteteko oztoporik gabe, merkatuan esku
hartu nahi duen edonork hala egin ahal
izateko moduan eta hartatik kanpo gelditu
nahi duen agenteak ere egin ahal
dezan.
• Produktuen homogeneotasuna:
enpresaren motako ekonomia agenteek
kontsumitzaileak baliokidetzat jotzeko
moduan sortuko dituzte ondasunak, lehiatzaile
bataren ala bestearen ekoizkinak
nahiago izan ez ditzan.
• Merkatuak gardenak izatea: partehartzaile
guztiek badakite zerk izan dezakeen
eragina erabakimenean, hau da,
informazioa osoa eta doakoa izango da
partehartzaile guztientzat, mugarik gabe
joka dezaten.
• Ekoizpen faktoreak noiznahi oztoporik
gabe higitu ahal izatea: ekoizpen
faktoreak (kapitala eta lana) ekonomiaren
sortzaile diren merkatutik merkatura
ibil daitezke.Neoklasikoek, klasikoek plazaraturiko
arrazoibidearen guztiz aurkako batetik abiaturik,
ondorio berbereraino helduko dira:
ekonomia liberalismoan bermaturiko ordenamenduaren
defentsa.
Keynesianismoa
1918tik 1919 arteko gerraondoko latza
eta 1929tik 1933 arteko Depresio Handia ditu
oinarrian keynesianismo deritzan ekonomia
zientziaren iraultzak. Depresio Handia
John Maynard Keynes (1883-1946) teorilari
britainiarrak azaldu zuen, artean Cambridgeko
irakaslea zelarik, dibisa espekulatzailea,
idazlea, gobernuaren aholkularia,
eta, oro har, gizon burutsua. Merkatuaren
mekanismoan osoko enplegu mailari eutsiko
dion automatismorik ez dagoela esatea
izan zen Keynes-en heresiarik handiena.
Keynes itzaltsuago bilakatu zen Versailleseko
Bake Konferentzian (1919-1920)
eginiko lanen ondorioz, Bakearen ondorio
ekonomikoak lanean proposatu zuenean
Alemania ez zutela zigortu behar gero mendekurik
izan ez zedin.
Depresioan Keynes guztiz ospetsu izateraino
helduko da, aurka egin baitzion
Ingalaterran urre patroia berriro indarrean
jarri nahi zuen politika kontserbadoreari,
baita diruaren gaineko lan batzuk argitaratu
ostean, 1936. urtean Lanari, Interesari
eta Diruari buruzko teoria orokorra bere
lanik garrantzizkoena plazaratu zuelako.
Keynes-en iritziz ekonomia nazional
baten funtzionamenduaren logikak makroekonomia
aldagai garrantzitsuenen arteko
harreman dinamikoak izan behar ditu bermetzat:
errenta edo produktua, inbertsioa,
kontsumoa eta aurrezkia. Keynes-en iritziz,
langabeziaren jatorria inbertsio mailen jaitsiera
da, eta hori azaltzeko lau gogoeta
nagusi aurkeztu zituen bere liburuan:• Estatuak nahitaezkoa du eskuhartzea
osoko enpleguari eutsiko badio. Inbertsio
pribatua ahultzerakoan, estatuak
esku hartu behar izaten du ekonomiako
gastu maila bermatzeko, dela zerga politikaren
bitartez (errentak nola edo hala
orekatuko direla bermatzeko), dela diru
politikaren bidez (diru zirkulazioa erraztuta
eta interes tasa txikia ezarrita, inbertsioa
sustatzeko).
Merkatu ekonomiaren esparruan, estatuaren
ekintza arautzailearen aldeko agertu
zen Keynes, ekonomia hazkundea bultzatu
ez ezik, langabeziaren aurka borrokatzeko
ere.
Keynes-ek orokortzat jotzen du bere
teoria, zeren eta bere iritziz neoklasikoek
ekonomia orekaren kasu bat baino ez zuten
kontuan hartu, hain zuzen ere osoko
enpleguarena; berak, aldiz, hori ez ezik
beste batzuk ere gogoan zituen, esaterako
langabezia eta guztizko orekarena.
Estrukturalismoa
Joera hau ez da oso aspaldikoa eta ekonomiaz
beste zientzia batzuk ditu iturburu.
Estrukturalismoa oso hedaturik dago europar
pentsamenduan, anglosaxoian izan ezik,
baina ez da inoiz muntaduna izan Estatu
Batuetan.
Eskolaren gunea egitura nozioa da,
osotasunaren ideian bermatuta; gertaera oro
osotasun gisa aztertu behar da. Osoko ikuspegi
hori, analisi estrukturalaren berezko
ezaugarria, elkarturik dator osotasun hori
eratzen duten elementu edo zati multzo
egituratuak kontuan hartu beharrarekin.
Elementu bakoitzak bere identitatea du,
besteen desberdina, baina bakoitzaren
errealitatea ezin azal daiteke erabat aztergai
den esparru oso horretan lagun daramatzan
gainontzeko elementuak eta beste
zatiekiko harremanak ere aipatu ezean.
Horrez gain, kontuan izan behar da errealitatea
aldakorra dela eta elementuak aldatzen
direla denboran eta espazioan. Kokalekua
alda daiteke, baita elkarrekiko hartuemanak
mudatu ere, eta guztiaren ondorioz
egiturazko aldaketak izaten dira.
Laburbiltzeko, osotasuna, elementua,
kokalekua edo posizioa, erlazioa eta aldaketa
ditugu analisi estrukturalaren mami teorikoa.
Osotasuna munduko ekonomia da,
osagai dituela zati edo elementu batzuk:
nazioak. Herri bakoitzean ekonomia antolatzeko
modu jakin bat dago.
Mundu Sistema Kapitalista esaten
diote lokarri kapitalista sendoek loturiko
gizarte formazioen multzoari, eta osagaiok
eratzen dituzte Sistemaren Erdigunea (industrializazio
eta errenta maila handietako
herri garatuek mamitua) eta Sistemaren
Periferia (herri azpigaratuek gauzatua;
Hirugarren Mundua ere esaten zaie halakoei,
beste herriek bultzatzen baitituzte
garatzera). Bi alderdiak elkarri loturik daude harreman komertzialak, ekonomikoak,
finantzarioak, teknologikoak, politikoak,
militarrak, ideologikoak eta abarrak direla
bitarte. Erdigunetik periferiaranzko mugimenduak
dominazio harremanak dira eta
periferiatik erdiguneranzkoak mendekotasunezkoak;
hau da, erdigune-periferia eredua
da egungo munduko sistema kapitalistaren
adierazpena.
Espainian metodo estrukturala ekonomian
erabiltzen hasi zenetik, unibertsitateetan
Ekonomia Estrukturala jakintzagaia lantzen
hasi zen. Hori errotzen eta hedatzen
aipagarri dira J. L. Sampedro aitzindaria,
R. Tamames eta J. M. Vidal Villa.
Gainera, aipatzekoa da estrukturalismo
latinamerikarra deritzon joera. Besteak beste,
R. Prebisch-en lanak eta Nazio Batuetako
Latinamerikako Batzordea (CEPAL)
abiapuntu harturiko egile multzo batek herri
latinamerikarren azpigarapen arazoak eta
ekonomia garapenaren muga modu osoago,
errealistago eta sozial batean aztertuko
du ohiko ekonomia teoriek eskainitakoa
baino. O. Sunkel, P. Paz, A. Pinto, Cardoso
eta beste egile batzuen lanek pentsamendu
lerro bat osatuko dute, mendekotasunaren
eskola izenekora lerratzeko.
Instituzionalismoa
Eskola hori XIX. mendearen hondarretan
eta XX.aren hastapenetan eratu zen,
eskola neoklasikoaren gorakadaren aurkako
erreakzio gisa. Eskola honetako pentsalarien
iritziz (gehienak iparramerikarrak dira),
izatez ez da batere lehia librerik, eta, horrez
gain, beharrezkoa da ekonomia analisia
eta errealitate ekonomikoa uztartzea,
neoklasikoen erruagatik Historia gero eta
urruntzenago baita ekonomia zientziatik.
Erakunde kontzeptutik eta horrek izandako
bilakaeratik datorkio eskolari izena
(termino anbiguo samarra), esangura bikuna
duenez gero: erakundea buru ohitura
edo egitezko ohitura moduan eta erakundea
organismo publiko, erdipubliko edo
pribatu gisa. Eskola horrek «erakundetzat»
joko ditu pentsamendu ohiturak eta lege
edo jokabide arauak baldin eta baldintzatzen
badituzte gizabanakoen ekintzak zein
enpresa, administrazio eta gizarte taldeenak.
Erakundeak gizarte ohitura gisa banakoaren
ekintza automatiko, irrazional eta
gizabanakoz kanpokoa islatzen du. Gizarte
ohituren ondorio eta eginak lege idatziak
berak bezain indartsuak edo indartsuago
dira. Gizarte ohiturak ideologia nagusiaren
eta portaera kolektiboaren oinarri dira, eta
aldagaitzagoak dira lege idatziak baino.
Erakundeek, organismo edo talde gisa,
multzo pertsonalizatuagoa osatzen dute,
dela araubide juridikoaren aldetik, dela jardueraren beraren aldetik. Horrela, adibidez,
aipagai izaten dira gobernu erakundeak,
instituzio politikoak (sindikatuak, alderdi
politikoak), eliza, unibertsitatea eta
abar.
Instituzionalismoak homo economicusa
homo sociologicus-ez ordezkatzea proposatuko
du, hau da, halako ingurune jakin
batean dagoen gizakiaren jokabidea aztertzea
beste eragile batzuekin erlazionaturik,
hauen jokabidea aurretik esan ezinezkoa
baita. Horra hor zergatik elkartzen
dituen berriro instituzionalismoak gizarte
zientzia guztiak.
T. Veblen (1857-1929) egilea jo ohi da
eskolaren sortzailetzat. 1899. urtean Klase
aberats alferraren teoria argitaratu zuen,
Instituzionalismoaren abiapuntua duena.
Veblen-en pentsamoldeak hiru iturburu
izango ditu: Darwin-en eboluzionismoa,
Marx-en lana (gizarte klaseen ideia onartzen
dio, baina ez klase borrokarena) eta
Marshall-ena (honen teoriari erakargarri
eta iradokor bezain faltsu iritziko dio, lehia
libretik abiatzen delako eta horrelakorik
ez omen dago XIX. mendearen amaieran
Veblen-en ustez).
Veblen-ek bere garaiko errealitate iparramerikarra
ikertu zuen eta nola aldatzen
zen behatu, aldaketarik behinenak gizarte
klaseen osaera dela ondorioztatzeko. Horren
ondoren gisa, honako hauek bereiziko
ditu:Berariaz bereiztuko ditu negozioaren
(bussines) esfera, non errentadunek dirua
erosten diharduten, eta industria (industry),
benetako aberastasun sortzailea, lehenengoarekin
bat ez datorrena. Jabeek ez
diote ezer gaineratzen gizartearen aberastasun
sorkuntzari; klase alferra, parasitoa,
errentaduna osatzen dute. Teknikarien
esku dago produktibitatea handiagotzea,
baita teknologia aurreramendua eta, oro
har, ekonomia aurreramendua; iritzi du
ezen teknikariek gobernatu behar luketela
herria, haiexek dira-eta ordena berriaren
ordezkariak, alferrek boterearen jabe
irautekotan, basakeria zibilizaturaino heltzeko
arriskua ere balegokeelako.
Eskola horrek beste egile ospetsu batzuk
eman zituen XX. mendearen lehenengo
erdialdean: Commons. Mitchell, Hobson
eta Clark. Ilunaldi baten ostean, batez
ere Keynes-en ekonomia berria indarrean
jartzeak eta geroko sintesi neoklasikoak
eragida, tradizio instituzionalista
estalita egon ostean, joera berpizturik azalduko da atzera ere mila bederatziehun
berrogeita hamargarren urtetik aurrera, neoinstituzionalismoa
izendapenaren pean.
Neoinstituzionalisten artean nabari dira
J. K. Galbraith, oparotasunaren ekonomilaritzat
jotzen dena, kapitalismo garatuaren
gainean eginiko ikerlanengatik; G.
Myrdal suediarra, pobreziaren ekonomilaria
esaten diotena, azpigarapenaren gainean
egin zituen ikerlanak direla-eta; baita
Ekonomia Politika Erradikal amerikarra
deritzona ere; eskola horrek barne hartu
zituen neoklasikoen eta keynesiarren kritikoak,
joera ekologistak eta marxista amerikarrak.