Gizarte jakintza»Gizarte gaiak
Ekonomia jarduera
Ekonomia jarduera gizakien banako
edo taldeko beharrizan materialak asetzera,
hori erdiesteko behar diren baliabideen
usantza eskuratzera eta ondarea edo aberastasuna
lortzera dago bideratuta, banakoek
eta taldeek gizartean bizi ahal izateko metatu
beharrekoak baitira noraezeko ondasun
edo zerbitzuak eskuratu ahal izateko.
Ekonomia jardueraren alderdi guztiek
gizakia bera dute protagonistatzat, dela
ekoizten, natura itxuraldatzen, dela berak
edo beste batzuek landutako ekoizkinak
kontsumitzen. Ekonomia jardueraren gaineko
ikaskuntzak giza oinarria izan beharko
du ondo kontuan eta hori dela eta, demografia
analisiak toki nabarmena du ekonomia
ikaskuntzan.
Ekonomia jarduera bat dator gizarte bizitzaren
alor mugatu batekin, baina ekonomia
arazoak antzeman daitezke ekonomia
jarduerarekin inongo harremanik ez duten
gizarte ekintza askotan.
Ekonomia arazo esango zaio gizarte
egoera bati, hori ebazteko erabakiaren kostu eta etekinak kalkulatu behar izaten direnean.
Ekonomia gertaera esango zaio jarduera
bati, gizartekideen beharrizanak asetzeko
eduki behar diren baliabideekin zerikusia
duenean, edo ekonomia erabakiak
ondorioztatzen dituenean.
Gizakien ekonomia jarduera gauzatzen
da gizartekideek elkarrekiko edo izadiarekiko
harreman sare bat eratzen denean.
Giza beharrizanak asetzeko horiek beteko
dituzten ekoizkinak sortu beharko dira,
baldin eta naturan bertan denon eskuragarri
ez badaude. Gizakiek izadia eraldatuko
dute ekoizpenaren bidez; harreman
soziala izango dute izadiarekin. Ekoiztu
ahal izateko, teknika ez ezik, ekoizpenaren
antolamendu soziala ere beharrezkoa
da.
Ekonomia jarduera ulertuko bada, berariaz
aztertu beharko dira bai gizakien elkarrekiko
harremanak bai gizakiok beharrizanak
asetzeko erabiltzen dituzten gauzekikoak.
Ekonomia harremanak
Ekonomia harremanak hainbat alderdiren
bitartez adierazten dira, horietariko bakoitzak
halako ekonomia egitura jakin baten
osoko izaera diseinatzen laguntzen duela:1. Jabetza harremanak: baliabideak
norenak diren eta norenak ez diren adierazten
dute, baita jabetza araubide nagusiaren
itxura eta helmena ere. Jabekuntza
eskubideen sistema eratzen dute, alegia, baliabideekin
zer den zilegi eta zer galarazia,
gizakiek beharrizanak asetzeko behar den
gauza oro eskuratu eta gozatzeko baldintzak
arautuz.
2. Ekoizpen harremanak: gure beharrizanak
asetzeko ekoizkinak sortzerakoan
baliabideak nola erabiltzen diren
adierazten dute. Sortzaileen eta ekoizpen
bitartekoen harreman teknikoa adierazten
dute. Teknologia desberdinek, halaber,
hainbat ekoizpen formula eratzen dituzte
eta, ondorioz, gizartea asetzeko edo ez asetzeko
formulak.
3. Banatze edo distribuzio harremanak:
horien bitartez adierazten dira ekoizleen
eta horien lanetako ondorioaren arteko
harremanak, baina kontsumatu aurrekoak.
Hau da, xedatu beharko dute nork
dauzkan ekoizpenaren emaitzak eta nork
aprobetxa ditzakeen lanaren eta ekoizpenaren
emaitzak. Giza lanaren antolamenduak
eta baliabideen ustiapenak errentak
sortzen dituzte eta horiek lansari edo etekin
gisa gauza daitezke.
4. Kontsumo harremanak: lanaren
agenteen eta emaitzen arteko loturak adierazten
dituzte, betebeharrak ase ditzaketen
objektuak diren aldetik. Kapitalismo primitiboan
langileek bizirik irauteko beste baino
ez zuten kontsumitzen eta aurrerago,
masa kontsumoa ezarri zenetik (fordismoa
deritzona) ondasunen eta zerbitzuen handizkako
ekoizpena salduko dela bermaturik
egongo edo da.
Azken buruan, materia eraldatzeko harremanek
adieraziko dituzte gizakiaren eta
natuaren arteko hartu-emanak (ekoiztu eta
kontsumitzeko harremanak), baina gizarte
antolamenduko harremanak ere badira
(jabetza eta banaketa harremanak), eta
horrelakoak loturik daude gizarte bakoitzak
beharrizan sozialak asetzeko bitartekoak eskuratzeko
ezarritako baldintzei.
Ekonomia jarduerak beharrizanak asetzea
du helburua eta horrelako beharrak
asebetetzeko ondasunei ekonomia ondasun
esaten zaie.
Beharrizanen azterketa
Beharrizana, zabal jota, eskuratu nahi
den edozein gauza da.
Beharrizan primarioak, estu hartuta,
bizirik irauteko ezinbesteko beharrizan
materialak dira.
Zabal jota, herritar gisa guztiz jokatu
ahal izateko, alegia halako une jakinean
gizartean indarrean dagoen batez besteko
standingaren arabera jokatu ahal izateko,
asebete beharreko beharrizanak izango dira
primarioak eta, ondorioz, gizarte ongizatearen
oinarria ez da izango biziraupen hutsa,
gizakiak osotoro (ikuspegi politiko, ekonomiko,
sozial eta kulturaletik begiratuta)
garatzeko lagungarri guztiak eskuratzea
baino.Beharrizanen gizarte sistema. Gizarteak
berak sortzen ditu beharrizanak, eta
nolakoak diren gizartearen izaera eta interes
nagusiak, horrelakoak izango dira gizakiak
sentituko dituen beharrizanak. Gizakiaren
beharrizanak asebetetzeko ekonomia
baliabideak urriak izatea izango da arazo
nagusia. Ondorioz, beharrizan guztiak ezingo
dira ase eta horiek estaltzeko gizarte sistema
bat ezarri beharko da, hau da, aukera
mekanismoak abiaraziko dituen sistema bat
beharko da ezarri, beharrizanetako zein eta
nola ase erabakiko bada.
Ondasunen ekonomia ikerketa
Ondasuntzat hartzen da gizakiak eskura
duen eta bere beharrizanak asetzeko
baliagarritzat duen oro.
Ekonomia ondasuntzat, berriz, gizakiak
dohainik eta mugarik gabe jaso ezin
duena hartuko da, baldin eta hura eskuratzeko
esfortzurik edo baliabiderik erabili
behar bada, ondorioz, ahalegin edo esfortzu
hori beste ezertan baliatzerik ez dagoela.
Ekonomia ondasunak urri dira, nekez
eskuratzekoak eta horrexegatik bereizten
ditugu ekonomiazkoak halakoak ez direnetatik,
hau da, ondasun libre edo doako
deituetatik, jaberik gabeak eta kantitatearen
aldetik mugagabeak direnez gero.
Era askotara sailkatu izan dira ekonomia
ondasunak:
– Kontsumo ondasunak eta kapital
ondasunak: erabileraren arabera, nahi edo
behar bat asetzeko berehala erabiltzen den
ala beste ondasun batzuk eskuratzeko inbertsio
ondasun moduan ezartzen den.
– Ondasun galkorrak eta ondasun
iraunkorrak: iraupenaren aldetik, luzaroerabil ote daitezkeen edo denbora joan
ahala berehala baliogabetzen diren.
– Ondasun materialak eta ondasun
inmaterialak: ohiko bereizketa da, nahiz
eta egun zentzurik ez duen; ondasuna ekonomia
jarduera hautemangarri ala ezhautemangarriaren
ondorio izatea da baterako ala
besterako irizpidea.
– Bitarteko ondasunak eta azkeneko
ondasunak: ondasunek, kontsumo ondasun
bihurtu aurretik, bestelako eraldaketarik
jasan behar duten ala erabili edo kontsumitzeko
jasan beharreko guztiak eginak
dituzten da bereizteko irizpidea.
Ekonomia ondasunei merkantzia edo
salgai ere esaten zaie, ekoizpen prozesua
jaso eta birproduzitzeko gai izan arren,
elkartrukatuta lortzen direlako.
Ekonomia jardueraren antolamendua
Ekonomia jarduera antolaturik dago gizarte
erabakien arabera, hiru galdera oinarri
hartuta sailka daitezkeela: zer ekoiztu?,
nola ekoiztu?, norentzat ekoiztu? Ekonomia
jarduera antolatzeko erak bereizteko oinarrizko
irizpide gisa erabiltzen dira ohitura,
sena, agintea, merkatua, hierarkia, negoziazioa
eta abar.
Urteak joan urteak etorri, hainbat antolamendu
mota izan dira eta horiek aztertzeko
ekonomia sistema kontzeptu
abstraktua edo erabili behar da. Besteak
beste, ekonomia sistemak ezberdintzeko
honako ezaugarri hauek erabili behar dira:
– Zein subjektu ekonomikok dituen
iniziatibaren eta arduraren erantzukizuna;
hau da, nork erabakitzen duen ekonomia
jardueren gainean eta nor den horrelakoen
erantzule eta onuradun.
– Zein den ekonomia jarduerari izendaturiko
helburua.
– Zein jardunbide erabiltzen den baliabideen
erabilera antolatzeko.Bi ebazpide handi eta muturreko baliatu
ohi izan dira:
– Kapitalismoa, non subjektua gizabanakoa
den, eta eskuratu gurako helburuak
banakoari baliagarri izatea eta
onurarik handiena lortzea. Baliabideak
izendatzeko merkatua bera erabiltzen da
mekanismo gisa, kontratazio askea eta
jabego pribatua oinarri dituela.
– Sozialismoa, non subjektua gizartea
osoa litzatekeen, eta helburua denon
ongizatea. Jardunbideak planifikazio demokratikoa
izango luke erdigune.
Ekonomia sektoreak
Ekonomia batek hainbat ekonomia jarduera
ditu eta horiek sailkatzeko ekonomia
sektoreak erabiltzen dira. Sektore
sailkapenik erabilienak hiru talde handi ditu:
Lehen sektorea: ingurune naturala aldatzearekin
lotura estua duten jarduerak
hartzen ditu: nekazaritza, abeltzaintza, ehiza,
arrantza eta basogintza edo silbikultura.
Egile batzuek meatzaritza bera (mineralak
lurretik ateratzea) ere sartzen dute,
bestetzuek bigarren sektorera biltzen duten
arren.
Bigarren sektorea: industrian eta industria
jardueretan dihardutenak hartzen
ditu. Industria jarduerek lehengaiak bitarteko
edo kontsumoko produktu bihurtzen
dituzte prozedura fisiko edo kimikoak erabiliz.
Egile batzuek meatzaritza ere hemen
sartzen dute (lehenengoan sartu ordez).
Bestalde, garraioen sektorea ere sektorehonetatik atera eta hirugarrenera eroaten
dute.
Industriaz orokorrean mintzatzerakoan,
kontzeptu orren baitan sartu ohi dira energia
ekoizpena eta eraikuntza ere. Hala ere,
ikuspegi hertsiago batetik jarduera horiek
kontzeptu honetatik kanpo uzten dituzte
batzuek, teknologia eta merkatu ezaugarri
bereziak dituztelako. Normalean, eraikuntza
sektore edo alor berezitzat hartzen da,
ekonomian garrantzi handia duelako.
Hirugarren sektorea: Sektore hori
saski-naski hutsa da eta aurreko bi sektoreotan
(lehenengoan eta bigarrenean) sartu
ez den guztia biltzen du.
Beraz, zerbitzuen sektoreak osagaitzat
du ekonomia jarduera askotariko multzoa
eta horrexek oztopatzen du, hain zuzen ere,
horiek denak laburbiltzeko definizio bakarra
aurkitu ahal izatea. Jarduera mota horiek
guztiek ia osagai bakarra dute berdina,
hain suertez produktu ukiezina eskaintzea
(merkataritza, kultura, turismoa...),
nekazaritzakoak eta industriakoak ez bezala,
ekoizkin materialak eskaintzen dituzte eta.Enpresa zerbitzu-emaileak noraezekoak dira
gainontzeko enpresak, eta gizartea bera,
behar bezala joan daitezen. Horien arteko
batzuk aipa ditzakegu: merkataritzakoak,
finantzetakoak, garraioak, aseguruak eta
abar.
Zerbitzuak modu askotan sailkatzen
dira. Sailkapen garrantzitsu bat zerbitzu
publikoak eta pribatuak bereiztean datza.
Zerbitzu publiko esaten zaie Estatuak
berak edo tokian tokiko Administrazio publikoek
emandako edo babesturiko zerbitzuei,
gizalde batentzat oso garrantzitsuak
direnetik.
Zerbitzu pribatu esaten zaie salgaitzat
jartzen diren zerbitzuei. Merkatu legeek
arautzen dituzte gehienbat. Banakoentzako
zerbitzuak eta enpresetarakoak ere bereiz
daitezke.
Sektore berria: laugarren sektorea,
kuaternarioa: Egile batzuek «sektore kuaternarioa»
terminoa darabilte ekonomia jardueraren
osagairik berriztatzaileenari esateko.
Komunikazioak, hedabideak, ikerketa,
informatika, irakaskuntza eta abar talde
horretan birsailkatu dira. Horrelako pentsalarien
iritziz sektore hau industria osteko
aroaren ikurra da eta herri garatuetan hirugarren
sektorea bera baino esanguratsuagoa
da. Antza denez, egungo joerak adierazten
omen du informazioari loturiko sektoreak
gero eta garrantzizkoagoak dira.
Nolanahi ere den, sektore sailkapen horiek
oraindik erabiltzen dira helburu argia
dutelako, hau da, halako toki bateko ekonomia
jarduera neurtzeko estatistikak paratzen
laguntzea, horrela denboraren araberako
barne konparazioak zein beste eskualde
edo lurraldeekikoak egin ahal izateko.
Sektore sailkapenik erabilienak ekonomia
bateko Balio Erantsi Gordinaren (BEG)
edo Barne Produktu Gordinaren (BNG)
egiturari buruzkoa edo biztanleria aktiboaren
sektorekako okupazioa (ikus kontabilitate
nazionala) dira. Biak ehunekotan
adierazi ohi dira, zama erlatiboa haztatu ahal
izateko.