Gizarte jakintza»Gizarte gaiak
Urbanizazio prozesua
Sarrera
Biztanleak arian-arian hiriguneetan eta
hirietan bizitzen jartzeko prozesuari esaten
zaio urbanizazioa. Gizakiaren historiak
azken 200 urteetan ezagutu duen eta egun
bizi duen prozesu garrantzitsuenetakoa da.
Prozesuak ez du geldialdirik bizi izan
eta, gainera, are garrantzitsuagoa da egun,
mundu mailara hedatu delako. Ondoren
aztertuko dugunez, urbanizazioa dagoeneko
ez da herrialde garatuenen kontua, zuzeneko
eragina baitu mundu osoan.
Horrenbestez, gure bizitzaren esparru
guztietan du eragina urbanizazioaren fenomenoak,
eta esparru guztiak ukitzen ditu:
ekonomia, kultura eta ingurugiroa, baliabide
naturalak hirietan oker erabiltzen direnez,
ingurugiroa hondatzeko arriskua gero
eta handiagoa baita.
Urbanizazioa datuetan
2025. urtean munduko biztanleetatik
%61 hiri esparruetan biziko da, hau da, gutxi
gorabehera 5.065.332.000 lagun biziko dira
hirietan. Kopuru horretan, ordea, alde handiak
daude Lurreko herrialdeen artean.
Herrialde garatuenetan %84koa izango da
urbanizazio tasa, eta hain garatuta ez dauden
herrialdeetan, %57koa. Oso garapenmaila
txikiko herrialdeetan 100 lagunetatik
43 biziko dira hiri esparruren batean,
beti ere NBEk proiekzio hauei begira zehazten
dituen mugen arabera.
Ondoko grafikoetan argi eta garbi islatzen
dira joera hauek. Lehenengo grafikoak
munduko lurraldeen artean dauden aldeak
aurkezten dizkigu, hirietan bizi den biztanleriaren
portzentajeei dagokienez. Bigarren
grafikoan, 1950etik 2030era bitarteko biztanleriaren
kopuru absolutuak aurkezten
dituen grafikoan, eta ikusiko dugu garapenbidean dauden herrialdeetan era ikusgarri
batean egiten duela gora, kopuru absolutuetan
eta herri garatuekin alderaturik, esparru
urbanoetan bizi den biztanleriaren
kopuruak.
Anitzak dira munduko lurraldeetan hiriguneak
handitzeko arrazoiak, baina urbanizazioaren
fenomenoaren konplexutasuna
hobeto ulertzeko modua eskaintzen diguten
ideia orokor batzuk atera daitezke.
Herrialde aberatsek edo garatuek, nagusiki
Japoniak eta Europan, Ipar Amerikan
eta Ozeanian daudenek, XIX. mendearen
bigarren erdialdetik aurrera, batez ere Bigarren
Mundu Gerra amaitu ondoren, bizi
izan zituzten beren hazkunde tasarik handienak.
Industria Iraultzak, nola nekazaritzan
hala fabriketako produkzioan aplikatu
zen aurrerapen teknologikoarekin batera,
landa eremutik hiriranzko emigrazio handia
eragin zuen, hiriguneetako demografiaren
hazkundea ekarriko zuena. Herrialde
garatuetako biztanleen %53 hiriguneetan
bizi zen 1950. urterako, eta ordutik aurrera
portzentaje horrek gora egin du etenik gabe
baina erritmo motelago batez. Kalkulu
batzuen arabera, munduko biztanleen %80
hiriguneetan biziko da 2030. urterako.Herrialde hauetako urbanizazio prozesua
azkenetan dagoela esan dezakegu, eta hirien
hazkundea hiri horietan bizi den biztanleen
hazkunde naturalaren ondorioa dela
batez ere.
Oso bestelakoa da garapen bidean dauden
herrialdeen egoera. 1950. urtean biztanleen
%17 baino ez zen hiriguneetan bizi;
2030. urtean %57 hiriguneetan biziko direla
uste da. Lurraldea eta populazioa herrialde
garatuek bizi izan dituzten urbanizazio
aldi bizkorrenetan baino azkarrago urbanizatzen
dira gaurko egunean garapen bidean
dauden herrialdeetan. Hala eta guztiz ere,
hazkundearen erritmoak, nola demografiari
hala urbanizazioari dagozkienak, moteldu
egingo direlako ustea dago. Herrialde
hauetan, hirietan biziko direnen kopurua
adierazten duten tasak baino kezkagarriagoa
da hirigune horiek izango duten neurri absolutua. Garapen bidean dauden herrialdeetako
urbanizazio-prozesua ez da,
hasieran pentsa daitekeen bezala, batez ere
landa eremutik hiriranzko emigraziotik
elikatzen. Herrialdeen artean alde handiak
badiren arren, migrazio mugimendu hauen
batez besteko ekarpena %40koa dela esan
genezake. Mota honetako herrialdeetako
hirien hazkundeak ez du zuzeneko loturarik
ekonomiaren hazkundearekin, hau da,
hirietako bizi baldintzak ez dira migrazio
handiak erakartzeko bezain onak. Baina hirietako
biztanleen kopurua hain da handia
ezen hazkunde-erritmo txikienak ere milioika
pertsonen hazkundea eragiten baitu.
Demografiaren joera hauen ondorioz
munduko herrialde txiroenetan egongo
dira gure planetako hiri aglomerazio handienak.
Hurrengo koadroan garapen bidean
dauden hiri handiek bizi izan duten aldaketa
handia ikus dezakegu, eta aldatu egiten dela
garatuta dauden herrialdeetako hirien pisua
munduko hiri handienen ranking-ean.
Hirien zeregina gaurko egunean eta etorkizuneko joerak
Gure garaiko munduko gizarte prozesu
garrantzitsuenak azaltzeko orduan gero
eta protagonismo handiagoa dute hiriek.
Prozesu hauen gertalekua gero eta gehiago
mugatzen da hirietarantz, eta gero eta
gehiago urruntzen da herrialde edo nazioestatuen
aurretiko sailkapen markotik.
Ekonomian, kulturan eta politikan estatuetako
instantziek metropoli edo hirietako
gobernuen esku uzten ari dira ahalmenak
eta eskuduntzak. Aldaketa hauek era askotan
isla daitezke, ondoren ikusiko dugun
bezala.
Hiriak munduko ekonomian
Industria Iraultzaren ondorioz, hiriak
betiko bihurtu ziren sistema kapitalistaren
ekoizpen gune. Ekonomiaren etekinaren
logikari jarraituz fabrika gehienak hiriguneetara
bildu ziren, langileengandik eta banaketa
guneetatik hurbil. Garraioei esker,
industriek ez zuten zertan beharrezko lehengaiak
sortzen ziren lekuetan eratu beharrik.
Zenbaitetan industria eremu handiak
antolatu ziren, eta eremu horietan fabrikak
elkarren artean lotzen ziren, konkurrentzian
abantailak izatearren.
Hiri hauek izan ziren orain dela hiru
hamarraldi arte munduko ekonomia menderatu
zutenak. Baina nagusitasun hau eragin
zuen egoera aldatu egin zen 70eko hamarraldiko
energiaren krisialdiarekin eta
ondorengo industriaren krisialdiarekin. Teknologia
jada zaharkitua erabiltzen zuten kimika,
siderurgia-metalurgia eta ontzigintza
bezalako oinarrizko sektoreetan bermaturiko
industria sareek, eta horrelakoak zeuzkatenhiriek krisialdi sakona bizi izan zuten,
baita industriaren beherakada latza ere.
Munduko ekonomiaren bidean izaniko
aldaketa hauek hiriek munduko ekonomiarekin
izan beharreko harremanaren antolamendu
berria ekarri dute berekin. Gero eta
gehiago dira botereguneak gero eta hiri
gutxiagoetan kokatzen dituzten enpresak.
Sony, Microsoft edo Bayer bezalako multinazional
handiek, mundu osoan barrena eta
lekurik merkeenetan eduki ditzakete produkzio
fabrikak, baina Londresen, Tokion
edo New Yorken izango dute egoitza nagusia,
eta egoitza horietatik gobernatuko
dituzte fabrikak, materialen garraioa eta
ondorengo banaketa. Multinazional hauek
zerbitzu osagarriak eskatzen dituzte hobeto
funtzionatzeko eta, aldi berean, baldintza
egokiak eskatzen dituzte kualifikazio
handiko langileen eskaerak asetzeko (kultura
hornigaiak, komunikazio egokia…).
Ezaugarri hauek «enpresa giro» egokia eragiten
dute, guztiz ezinbestekoa dena beste
enpresa handi batzuk inguruan kokatzeko.Gisa honetan gorpuzten dira telekomunikazioei
esker elkarren artean loturik dauden
boteregune handi hauek, munduko
produkzio gehiena menderatzen dutenak.
«Hiri globalak» ez dira nahitaez munduko
populatuenak, multinazionalen botereguneen
egoitza gehienak biltzen diren hiriak
baizik, eta hiri horiek herrialde garatuetan
daude.
Hiriak eta kultura
Hiriak beti izan dira kultura sortzeko eta
hedatzeko guneak. Artea, kulturaren agerkari
adierazgarrienetakoa, hiriak hasierahasieratik
bildu duen elementu bat da. Artea
munduko hiri handienetan eta konplexuetan
berritzen da, antzinako Erroman
bezala, era berean egungo New Yorken edo
Los Angelesen.Hiria, aldi berean, kultura hedatzeko
ibilgailua izan daiteke. Sinboloek, kulturaren
funtsezko osagai baitira, kaleak hartzen
dituzte. Bide seinaleak mugimendu handia
duen hiri bateko trafikoaren ordenamenduaren
isla dira. Eraikinen altuerak kale jakin
batean nagusi izan daitezkeen funtzioak
adierazten dizkigu.
Hainbat azpikultura (talde etnikoak edo
gizarte mailak) biltzen diren hirietan, paisaje
urbanoa erabiltzen da hiriaren beraren
norabideari begira eta besteen aurrean aurkezteko.
Londresko auzo txinatarrera joaten
garenean ekialdeko apaingarriez apainduriko
ate edo arku gorri baten petik igarotzen
gara. Auzo bat langile auzoa dela
ohartuko gara, adibidez, etxebizitzen dentsitate
handia, fatxaden estetika funtzionala,
ikustean. Hesiek, harresiek edo zubiek
gazte talde baten lurraldearen muga zehaztadezakete Estatu Batuetako hiri batzuetako
auzo zenbaitetan.
Paisaje urbanoaren kultura adierazpen
diren sinboloak hiri asko eta asko erabiltzen
ari dira azken honetan, kanpoko inbertsioak
eta turistak erakartzeko eta beste
hiriekin lehiatzeko. Hiri batzuetan eraikin
ikusgarriak egiten dira museoak, musika
auditorioak edo unibertsitateak jasotzeko.
Bilboko Guggenheim museoa eta Los Angelesko
Paul Ghetty museoa dira fenomeno
berri honen eredu paradigmatikoak.
Politika eta hiriak
Ezin ahantz dezakegu hiri bat zabalagoa
den gorputz politiko baten baitako administrazio
unitate bat edo batzuen markora
biltzen dela, lurralde edo nazio-estatu batera
alegia. Herrialde bakoitzean oreka jakin bat
dago boterea bertako gobernuaren eta maila
handiagoko instantzien artean banatzeko;
udal edo korporazio lokal batzuek beren
politikak kudeatzeko botere handia duten
bitartean, beste batzuek jarduteko ahalmen
txikia dute botere gorenen aurrean.
Gero eta sustrai sendoagoak dituen globalizazioak
ere beste botere desoreka bat
eragiten du hirietako gobernuei begira.
Enpresa multinazional handiek inbertsioen
arloan hartzen dituzten erabakien aurrean
oso eragin txikia izan dezake hiri bat gobernatzen
duen udalak. Ikerketa batzuen
arabera, hiriak beren mugetatik kanpora
hartzen diren erabakien menpe daude gero
eta gehiago.
Baina, bestalde, zeintzuk dira hiri baten
mugak? Badira, arestian adierazi bezala,
muga administratibo batzuk, baina muga
horiek batzuetan ez datoz bat lurraldeko
hirien errealitateekin. Gero eta nabariagoa
da sare urbanoez eraturiko eskualde urbano
handien presentzia, eta horien barnean
era askotako espazioak eta erabilerak nahasten
dira (industria jarduerak, aisialdia,
kontsumoa, nekazaritza jarduerak eta abar).
Errepideen eta zubien eraikuntzak edo ur
hornidurak hainbat hirigune edo nekazaritza-gune
hartzen ditu, eta ezinbesteko
bihurtzen dira tokian tokiko gobernuen
arteko topaguneak.
Hirien plangintzan eta ordenamenduan
erabakiak hartzeko nahiko ahalmen dute
tokian tokiko gobernuek. Herrialde askotan
gauza arrunta da, batetik, dauden defizitak
gainditzea eta, bestetik, hiria etengabeko
aldaketen aurrean prestatzea helburu
duten hirigintza planak egitea. Plan horien
diseinuan eta kudeaketan hiri bakoitzeko
agintari publikoek dute eskuduntza, baita
botere instantzia gorenek ere, baina azken
urteotan, eta batez ere hiri anglosaxoietan,
enpresa pribatuek eta gobernuz kanpoko
erakundeek gero eta garrantzi handiagoa
dute hiriaren eraikuntzan.
Gizakiaren neurriko hiriak
Arriskuan daude ingurugiroko baliabide
naturalak, produkzioari eta kontsumoari
begira ustiatu diren lehengaiak esaterako.
Ura eta airea, itxura batean agorrezinak diren
baliabideak, ezin kontsumi daitezke
munduko leku askotan. Orain arte, ingurugiroarekiko
begirunearen aldera lehenetsi
egin da masa produkzioaren bidezko kapital
metaketa. Beti ere haziz doan prozesutzat
hartu den aurrerapena hasia da alde
negatiboa erakusten.
Ingurugiroaren kutsadura bereziki larria
da hirietan, hiriak baitira, Industria Iraultzatik
aurrera, ekoizpen eta kutsadura iturri
nagusiak: fabriken eta garraioen gas igorpenak,
etxe eta industria hondakinen parte
handi bat jasotzen duten ibai eta itsasoetako
kutsadurak, eta trafikoak edota hegazkinek
eragindako zaratak. Urbanizazioak,
gehienetan, kutsadura eta ingurugiroaren
hondamena ekartzen ditu berekin batera.
Egoera hau are larriagoa da garapen bidean
dauden herrialdeetako hiri guztiz handietan,
baliabide ekonomikoen eskasiak leku
txikia uzten baitie alternatiba ekologikoei.
Gaurko egunean gero eta kontzientzia
handiagoa dago baliabide naturalen erabilera
bidegabeak eta gehiegizkoak dauzkan
arriskuen aurrean. ‘Gizakiaren neurria’ kontzeptuak
bere baitan biltzen ditu ekonomiaren
garapena eta inguruarekiko errespetoa,
hain zuzen ere datozen belaunaldien etorkizuna
hipoteka ez dezagun. Konpromezu
honen arabera gizakiaren neurriko politikak
bideratu behar dira hirietan. Gure etxeetan
sortzen ditugun hondakin solido askoren
birziklatzea bat baino ez da aukera askoren
artean. Industrien ekoizpena arriskuan
jartzen ez duten teknologioa «berdeen» erabilera
edo ibilgailu pribatua erabiltzeko
orduan murrizketak ezartzea garraio publikoarenerabilera sustatzeko xedean, hiri
askok jada bere egin dituzten neurriak dira,
ingurugiroaren hondamena geldiarazteko.
Hirietako arazoak
Zineak edo literaturak, zenbaitetan, hiriaren
irudi txarra eman dute. Delinkuentzia,
drogazaletasuna, txirotasuna edo krimena
sarritan ageri dira hiriari lotuta. Egia
da hiriak arazoak «metatzen» dituena, baina
arazo horiek ez dira hiriaren eta inguruaren
izaeraren ondorioa, hiria osatzen duten
gizarte ezaugarri batzuen ondorioa baizik.
Era askotako kultura, gizarte maila edo
talde etniko elkartzen dira hiri batean. Gainera,
aldaketak beti gertatu dira azkarrago
hirian nekazaritza eremuan baino, azken
honetan motelagoa baita bizimodua. Txirotasuna
eta arrazakeria ez dira soilik hirietan
gertatzen diren arazoak, berdin-berdin
aurkitzen baititugu nekazaritza eremuetan.
Hala eta guztiz ere, hirien dinamikak berak
ageriago utzi ditu arazo batzuk, esate
baterako, hiriko baliabide batzuetan –etxebizitza,
hornigaiak, zerbitzuak eta abar–
sarrera izateko orduan gizartean dauden
alde handiak.
Alde hauek handiak dira gaurko egunean,
batez ere hain garatuak ez dauden
herrialdeetako hiri handietan, pertsona
multzo handiak iristen baitira hiriotara beren
bizimodua hobetuko dutelako itxaropenarekin.
Baina hiri hauek, zenbaitetan,
ezin aterpea ere eskain diezaiekete. Etorkinek
hiria gainditu eta beren biziguneak
eraikitzen dituzte, eskuarki hiriaren kanpoaldean
(favela-k Brasilen, katchi abadis-ak
Pakistanen, ranchito-ak Venezuelan etab.).
Populazioa finkamendu hauetan ugaltzen
da eta hiriak eskaintzen dituen zerbitzuetan
sarrera izateko aukera, etxebizitza batizateko edo heziketa jasotzekoa, oso urria
da, oinarri ekonomikorik izan ezean. Nekazaritza
eremutik etorritako pertsona
hauek prestakuntza eta espezializazio eskasa
dute eta, horren ondorioz, salmenta
ibilkorraren, drogen trafikoaren, zaborraren
salmentaren eta gisako sektoreen parte bihurtzen
dira. Haurrek ez dute sarrerarik
hezkuntza sisteman eta, nagusiek bezala,
legez kanpoko edo legeztatu gabeko jarduerei
emanak bizi dira. Horrenbestez, berritu
egiten da gurasoen egoera, beti ere
bizitzak «benetako» hirian eskaintzen dituen
aukeretatik at.
Herrialde garatuetan ere alde handiak
daude hiriak eskaintzen dituen zerbitzuetan
sarrera izateko orduan. Etxebizitza da
eskuragarri dauden baliabideen artean eskuragaitzenetako
bat. Langabezia-tasa handiak
eta Afrikatik eta Asiatik Europako Iparraldera
eta Amerikara joaten den biztanlemigrazio
gero eta handiagoak, igo egiten
dute bizitzen jartzeko eta bizimodu duina
izateko etxebizitza aurkitzen ez duten pertsonen
kopurua. Ezegonkortasunak eta lan
merkatuan dagoen bikoiztasunak, batetik,
etxe berriak osatzea atzeratzen dute eta,
bestetik, «aterperik gabekoen» edo homelessen
arazoa areagotzen. Burdinbideak edo
metro geltokiak, atariak, elizak eta zubiak,
Europako eta Ipar Amerikako hirietan gero
eta gehiago diren biztanleen bat-bateko
aterpe bihurtzen ari dira.
Arrazoi etnikoen ondorioz bizi den bereizketa
espaziala egungo arazoa ere bada,
batez ere Estatu Batuetan, baina baita Berlin,
Londres eta Paris bezalako hiri europarretan
ere; izan ere, enperio kolonizatzaileen
metropoli zaharren eta migrazioaren
jomuga dira hiri horiek. Bereizketa espaziala
hiriaren espazioaren baitan gutxiengo
etnikoetakoak diren biztanleekin bideratzen
den diskriminazioan datza.