Gizarte jakintza»Gizarte gaiak
Gizarte aldaketa
Gizarte aldaketa guztiz loturik dago,
eskuarki, gizarte zientziekin eta, bereziki,
soziologiarekin. Izan ere, gizarte zientzia
guztiek gizarte aldaketa jakin batean dute
sorburua, eta gizarte tradizionalaren amaierarekin
eta gizarte moderno edo industrialaren
sarrerarekin batera gauzatu ziren,
XVIII. mende bukaeran. Orduz geroztik,
gizarte honen garapena nolakoa izango zen
iragartzera eta horrelakoa izan zedin beharrezkoak
ziren aldaketak eragitera emanak
egon ziren gizarte zientziak.
Esan daiteke gizarte aldaketaren gaineko
azterketak garai hartan egon bazeuden
oinarrizko baldintza batzuk (gizarte, ekonomia
eta adimen mailakoak) eskatzen dituela,
aldi berean gertatu baitziren industrializazioa,
politika munduaren antolamendua
eta Ilustrazioa, «gizartearen aroa» deitu
dena ekarriko zutena. Garai horretan gizakia
da gizartearen eta gizarteko produktu
guztien oinarria. Pertsona ulertzeko modu
berria da, geroago baldintzatuko duen
munduaren sortzaile gisa ikusten da gizakia,
bizi eta ezagutzen duen historian oinarritutako
sortzaile bakar gisa alegia. Gizartea
historia delako ideia bereganatuta eta
gizartea eta kultura, beren osotasunean,
gizakiaren ekintzen uzta dela jakinda, pertsona
«berri» hau zegoena nola sortu zenaztertzeari ekin zion eta etorkizun (denontzako
bidezkoa, berdina eta askea) baten
jabe sentitzen hasi zen, eta ondorioz, ezin
burutik aldendu zitzakeen gizarte aldaketaren
ideia eta honen ideia eraginkorrenetako
bat: aurrerapenaren ideia, alegia.
Horrek ez du esan nahi aurreko zibilizazio
eta garaietako gizarteetan, erakundeetan
eta kulturetan aldaketak aztertzen ez
zirenik; baina modu metaforikoago batez
egiten ziren azterketak, azalpen naturalak
eta naturaz gaindikoak ematen ziren. Ikuspegi
horren arabera, aldaketen eragileak
gizarteez kanpoko esparruetatik etorriak
ziren (Jainkoen borondatearen ondorioak
ziren batez ere), edo gizakiak ezin mendean
eduki zitzakeen eragileak ziren, eskutik
ihes egiten dion patuari estekaturik
balego bezala. Baina guztia aldatzen da
garai modernoarekin, gizakiak ez du bere
burua patuari lotuta ikusiko, aldiz, bere etorkizuna
aukeratzen duen pertsona aske gisa
ikusiko du.
Gizarte aldaketa zertan den zehazteko
orduan, «irauten duen nortasunean eta denboraren
joanean gertatzen diren ondoz
ondoko aldaketa etengabeen» ondorioa dela
esan genezake. «Aldaketak», «denbora» eta
«irauten duen nortasuna» funtsezko hitzak
dira definizio honetan. Hiru elementuokaztertu beharra daude aztergai dugun gai
bakoitzean: familia, balioak, guraso izatea,
lan egiteko era eta abar. Horrenbestez, hautaturiko
objektua zertan desberdintzen den
aztertu behar da, xehe-xehe mugatu behar
da objektua, ondo zehaztu behar da zertan
den objektuaren muina eta zer elementuz
dagoen osatuta. Gizarte aldaketa batez hitz
egin ahal izateko ondo zehaztu behar dira
zeintzuk izan diren aldaketak bizi izan dituzten
objektuen alderdiak, eta zehaztasunez
deskribatu behar dira.
Aldaketa, bilakaera eta iraultza
Denbora da beste dimentsio handi bat,
iraganiko denborak baino ez baitigu A eta
A1 objetuak bereizteko aukera eskaintzen.
Elementu horiek kontuan hartzen ez baditugu,
gizarte aldaketarekin zerikusi handirik
ez duten gauza lausoak aipatuko ditugu;
esate baterako, behin eta berriz hizpide
izaten den balioen aldaketa, masen komunikabideek
diotena aintzat hartzera, balioak
bi edo hiru urtean behin aldatzen direla
ematen baitu. Gainera, denbora aintzat
hartzea da aldaketa eta bilakaera soilaren
arteko bereizketa egiteko modu bakarra.
Halaz ere, fenomeno baten bilakaeran gertatzen
diren aldaketa txikien ondorioz benetako
aldaketa bat gerta daiteke.
Horrexegatik, eta erraza ez den arren,
sarritan bereizten dira aldaketa eta bilakaera.
Bilakaera zertan den zehazteko orduan
maiz kontsideratu da denboraldi luze batean,
hainbat belaunaldi edo menderen
buruan, gizarte batek bizi izan dituen aldaketen
multzoa dela, epe luze horietan
hauteman baitaitezke epe laburretan ezin
antzeman daitezkeen joera garbiak. Bilakaeraren
ikuspegitik ez dute garrantzirik aldaketa
txikiek, eta aldaketa txikien baturak
baino ez digu gizarte baten bidea edo joera
nagusia hautemateko aukera emango. Ildo
honetatik, esate baterako, mendebaldeko
gizartearen bilakaeraz hitz egin dezakegu.
Aitzitik, epe laburragoetan hauteman eta
egiazta daitezkeen aldaketen, sakralizatu
behar ez diren aldaketen ondorioa da gizarte
aldaketa. Egia da gizartearen panorama
aldatu egiten duten gertaerak jazotzen
direna, baina oso noizean behin gertatzen
dira horrelakoak. Soziologiaren lehen joerak
eta lehen soziologoak gizartearen bilakaeraz
arduratu ziren. Kasu batzuetan, soziologoek
berek bilakaera sustatu egin zuten,
gertaerak aldez aurretik zehaztu edo aurreikusiriko
eredu baten arabera garatuko
zirela uste baitzuten.
Ustezko linealtasun honek guztiz hausteko
joera du iraultzen kasuan, iraultzakbaitira gizarte aldaketaren adierazle ikusgarrienak.
Historiaren prozesuan, garai batzuei
amaiera eman eta beste batzuei sarrera egiten
dieten hausturak dira iraultzak. Iraultzak
bilakaeraren haustura ekartzen du. Eskuarki
politikaren esparruan erabiltzen den
arren, giza jarduera guztiek bizi ditzakete
iraultzak, gaur egun zientzia eta teknikaren
esparruak bizi duena erakusgarri. Bilakaeran
eta aldaketan bezalaxe, jatorri endogenoa
edo exogenoa izan dezake iraultzak.
Iraultza endogenoa, haustura dakarren barne
heldutasunaren prozesu baten ondorioa
izan daiteke (iraultza industriala, iraultza
frantsesa); iraultza exogenoa, aldiz, kanpotik
etorririko elementu batzuen ondorioa
izan daiteke, ezarrita zegoen erregimena
aldatzera datorrena (sozialismo sobietarra)
edo aldez aurretik zegoen gizarte-egitura
gainditzera datorrena (kapitalismo japoniarra).
Orekaren eta egituraren aldaketa
Soziologian asko erabiltzen den beste
bereizketa bat orekaren aldaketaren (edo
egituran eginiko aldaketa) eta egituraren
beraren aldaketaren artekoa da. Lehenengoaren
kasuan, hautsi egiten da egitura
batean nagusi zen oreka, oreka berri bati
sarrera egiteko, baina bere horretan irauten
du egiturak. Egitura guztiak egokitzeko
prozesua da, eta egituraren behar berriei
erantzuteko emaitzak dira aldaketa eta egokitzapenak
oro. Batzuetan, aldaketa mota
honek antz handia du zenbaitetan «dena
aldatu behar da denak berdin jarrai dezan»
dioen esaldi ezagunarekin. Baina, agerikoa
denez, egokitzapen batzuek ustekabekoak
ekarri eta nahi ez ziren ondorioak izan ditzakete.
Gorbatxov-ek SEBSean erreforma
ekonomikoak eta politikoak burura eramaten
saiatu zenean, seguru asko ez zuen
usteko sozialismo errealaren sistema behera
etorriko zenik.
Horrexegatik, hain zuzen ere, egituraren
aldaketa egitura horren barruko orekaren
hausturaren eta beste egitura baten ezarpenaren
ondorioa da. Horrelakoetan, gizarte
ordena batek ezin eutsi izaten dio bere gizarte
presioari eta, ondorioz, molde berriko
egitura bat eskatzen duen tentsio geraezina
gorpuzten da. Aldaketa hauek sustatuak
eta berez etorriak izan daitezke, hots, bilatu
egin dira edo bilatu gabe etorri dira.
Egitura-aldaketaren eta egituraren aldaketaren
arteko bereizketa klasiko hau oso interesgarria
da, izan ere, historian barrena
gertatu diren aldaketa asko eta asko hobeto
azaltzen dira lehen aldaketa eredutik
abiatuta bigarren eredutik abiatuta baino.
Aldaketa eta aurrerapenaren idea
Aurrerapenaren ideia ideiarik garrantzitsuena
izan da zibilizazioaren azken hiru
mila urteetan. Ez dago oso argi zer esan
nahi dugun aurrerapen hitzarekin, ez baita
batere zehatza hitzaren esanahia. «Zibilizazioak,
aukeratutako bidean, aurrera egin,
aurrera egiten eta aurrera egingo duelako»
ustea edo ideia da. Funtsean nahi bat da,
beti ere hobea izango den etorkizuna bilatzera
garamatzana. Etengabe hobetzeko
ideia hau balio handikoa izan da gizartearentzat,
eta argudio legitimatzaile gisa erabili
da: etorkizun hobe baten izenean baizik
ezin baitira ulertu gizarteek eta pertsonek
jasandako neke itzelak. Etorkizuneko
belaunaldien hobe beharrez sofritzeko ideia
izan da gizakien eragile handienetako bat.
Gizakiaren izaeran datza ideia horren indarra,
daukagunaren eta eduki nahi dugunaren,
garenaren eta izan nahi dugunaren
arteko tentsio iraunkorrean. Tentsio honek
bizkortu egin du aldaketa gizarte modernoan,
gizakiak patua alde batera utzi, hautua
besarkatu eta ustez zegokiona lortzeko
borroka egin duen heinean.
Aurrerapenaren aldeko idea hau izan da
modernitatearen bi filofosia politikoen (liberalismoa
eta marxismoa) eta nola beren
politiken hala gauzatze praktikoen oinarria,
beti ere soila baina aldi berean mugiarazten
duen «etorkizunaren garapena edo aurrerapena
ziurtatzeko neke handiak jasan
beharko ditu belaunaldi batek edo gehiagok»
ideiaren bidez. Gizarte aldaketaren
eragile nagusia izan da. Bada ideia hau
bazterrera uztea proposatzen duena, baina
zer alternatiba aurkezten du?: erabateko
etsipena, gizakiarentzako izugarria bailitzateke
ez hobetzeko ideia.
Gainera, aldaketaren gaineko azterketa
soziologikoari begira oinarrizkoak diren
postulatu batzuk ditu aurrerapenaren ideiak
bere baitan:
Aldaketa aztertzeko metodologia
Soziologoek kontra egin diete aurreko
postulatu horiei guztiei. Gizarte guztiek
ezinbestean egingo zuten bidea ezagutzen
zutela zioten ideologia politiko eta ikusmolde
teoriko batzuk ahuldu direnean, argi eta
garbi geratu da arrazoia zutela aurrerapenaren
ideiak bere baitan daramatzan ikusmolde
horiei eginiko kritika batzuek. Ildo
honetatik,? badirudi egia dela, aztertu nahi dugun
errealitatea edozein izanik ere, irauten
duena aldatzen dena baino gehiago delako
ideia;
? jarraipenaren ideiak edo historiak bide
bakarra duelako ideiak ez du oinarririk,
gizartean gauzatzen den bilakaera aski
logiko batean atzeranzko urratsak eragiten dituzten ustekabekoak gerta daitezkeelako;
? aldaketak ez dira nahitaez batzen;
? aurreikusitako bidea neurri handian aldatzen
duten gertaerak jazo daitezke.Laburbilduz, gizartearen bilakaerak joera
garbiak eskatzen dituela agerikoa den arren,
litekeena da, orobat, bidegurutze historikoaren,
kanpotiko sarreraren, hausturaren
eta hautuaren irudi izatea, historia funtsean
gertakizun delako, aukera askea, ez aukeren
kopuru infinitu batean egin daitekeen
hautua, bai ordea aukera batzuen artean
egin daitekeena. Hau da, gizakiek egiten
dute historia, baina ez berek aukeratutako
egoeretan. Hortaz, garai historikoak ondoz
ondo etortzen diren arren, gizakia ez da
nahitaez hobetzen bere izaeran, eta gizarteak
ez dira nahitaez hobetzen.
Gizarte aldaketari buruzko postulatu
hauen azterketak eta gertakizunaren aurreko
interes biziak, berriro ere pizten dute
historiarekiko interesa, historia aldi berean
soziologiarekin nola uztar daitekeen planteatzeko.
Elkarren arteko harreman honetatik
abiatuta baino ezin azter daitezke gizarte
aldaketa aztertzeko hain garrantzitsuak
diren alderaketak: ba al dago kulturan oso
bestelakoak diren gizarteak alderatzerik?
Zer alderatu behar da? Zeintzuk dira alderaketek
planteatzen dituzten arazoak? Eta
abar eta abar.
Azaldutako postulatuak eta haien
aurkako kritikatik etorririko arazo metodologikoaksaihesten zituen neurri batean
teoria bat, zikloen teoria deritzanak (zibilizazioen
haurtzaroa, gaztaroa, heldutasuna,
zahartzaroa eta heriotza, maila orokorrean,
edo eliteen hautapena, maila partikularrean
eta abar?). Zikloen teoriak proposatzen
duenaren arabera, gizarte sistema
orok du bere baitan eredu zirkular bat eta,
horrenbestez, nola gizarteak hala zibilizazioak
aldaketa txikien bidez behin eta berriz
itzultzen dira abiapuntura, zikloari berriro
ere hasiera emateko. Epe luzeak balio
txikia ematen die epe laburreko aldaketei,
historia errepikapena baino ez baita: lorpen
berberak, huts berberak eta abiapuntu eta
helmuga berberak. Zikloen teoriak, beraz,
esan gabe adierazten du gizakiak edo gizarteak
hobetzea ezinezkoa dela.
Esparruak eta aldaketa-erritmoak
Aldaketaren intentsitateari dagokionez,
egiaztatu bide daiteke aldaketak maizago
gertatzen direla politikaren esparruan gizartearen
eta kulturaren esparruetan baino, eta
sarri askotan politika aldaketa horiek ez
dutela hasiera batean uste bezainbesteko
eragina gizartean eta kulturan, politika aldaketek
luzaroan irauten ez badute eta gizarteratze
prozesu luzeak abiarazten ez badira.
Erritmoari dagokionez, mendebaldeko
gure gizarte honetan teknikaren eta zientziarenesparrua da lasterren aldatzen dena,
berrikuntzarantz bideratua baitago erabat,
eta lastertasun hori nahikoa erraz legitimatzen
da eraginkortasunaren izenean. Berrikuntza
bihurtu da esparru horren izateko
arrazoia. Beste esparru sakonago bat,
motelago aldatzen dena, gure sinismenen
mundukoa da ?erlijioa, ideologiak, balioak?:
«sakratutzat» hartzen ditugu, irauteko
ahalmen handiagoa eta autonomia handiagoa
dute errealitate materialetik etorritako
aldaketen esparruaren aldera. Izan ere, sinismenek
eta beren dotrinek ezin onar dezakete
garapenean etenik egoterik zeinahi
erlijio aztertuta ondo asko ikusiko dugu
aldaketen aukera onartu baino azpimarratu
egiten dituztela barnetik sortutako interpretazio
berriak. Bukatzeko, beste esparru
bat, sakonena, gizakiaren izatearen eta bizitzaren
oinarrizko arazoekin zerikusia duena,
ez da ia aldatzen: ongiarekin eta gaizkiarekin
zerikusia dutenak, heriotzari nola
aurre egin, maitasuna, beldurra eta itxaropena,
handinahia, ahalmentsua izateko
irrika eta abar?, pertsonaren izaeran oinarritzen
den jarraipen lerro bat dago, zientziaren
eta teknikaren berrikuntzek ekartzen
dituzten itxurazko aldaketekin desagertzen
ez dena. Tragedia grekoen, Shakespeareren
obraren eta gizaki modernoaren arazoen
artean seguru asko gehiago izango
dira antzeko elementuak desberdinak baino.
Egungo gizarte modernoak helarazten
digun aldaketa etengabearen irudiaren aurrean
ez dugu alde batera utzi behar gizakiak
betirako duena.
Aldaketaren arrazoi nagusiak
Bi izan dira azpimarratu izan diren arrazoiak
gizarte aldaketa azaltzeko orduan:
materialak eta idealak. Inguru fisikoa ere
aipatzen da, baina eragin txikiagoa duela
ematen du. Arrazoi materialak dira biziraupena
bermatzeko gizakiak burutu dituen
jarduera materialekin zerikusia dutenak: lan
egiteko era, ekoizpen bideen jabetza, garai
bakoitzeko ezagutza zientifiko-teknikoa, lan
tresnak, teknologiaren maila. Hau da, gizakiak,
arian-arian, mundu materiala kontrolatzeko
duen modua eta bere helburuak
erdisteko mundu hori baliatzeko era. Hein
batean, determinismo teknologikoaren teoria
da (edo determinismo ekonomikoaren
teoria termino marxistak erabiliz). Laburbilduta,
determinismo ekonomikoaren arabera
gizartearen egitura materialak eragiten
ditu aldaketak.
Arrazoi idealak dira pertsonek beren
garaiaz pentsatu dutena, asmatu duten etorkizunaz
pentsatu dutena, pertsonak mugiarazi
dituzten balioak, hots, ideiak historiaren
eragiletzat hartzea, edo kulturaren
faktoreak deituak, funtsean erlijioaren,
pentsamoldearen eta kontzientziaren eraginak
biltzen dituztenak.
Teknologiari dagokionez, bada teknologiarena
ez bezalako beste erabilera batzuk
posibleak direla dioena, eta bada, gisa
berean, dagokion erabileraz gaindi teknologiakzuzeneko ondorioak dakartzala dioena.
Lehenengo jarrerak kontuan ditu asmakuntza
teknikoak egin eta aplikatzeko
beharrezkoak diren gizarte aldaketak, eta
horrek era askotako gizarteak eratzeko
aukera ematen du funtsean: 1) teknologia
bera, 2) ekoizteko modua bera, eta 3) ekoiztutakoa
banatzeko modua bera izanik ere.
Bigarren iritziak bateratasunaren teoriari
bide egiten dio, eta, horren arabera, gizarte
kapitalistaren eta komunistaren artean
desberdintasun baino antzekotasun gehiago
dago, biak antzeko oinarri edo logika
industriala dutelako.
Max Weber-en Etika protestantea eta
kapitalismoaren izpiritua azterketa klasikoak
historiaren eragile gisa aurkezten ditu
ideiak. Weber-.en arabera, «kapitalismoaren
izpiritua» aurre-baldintza da kapitalismoa
gorpuztu dadin, izan ere, aktore kapitalista
guztiak (enpresarioak eta langileak) biltzen
ditu eta ekintza kapitalistak sortzen (antolamendua
eta lana). Soziologian klasikoa
den Weber-en argudioak espazio handia
eskatuko lukeen arren, aipatzen duen «izpiritu»
horrekin gizaki eraberritzailea du
hizpide, hots, garaiari aurrea hartu eta aldez
aurretik inguruko errealitatetik jaso
duena ideien munduan erabili ondoren,
errealitatean aldaketak sustatzeko gai den
eraberritzailea.
Egungo soziologiek, aurrekoen gisara,
bi muturretako batean kokatzeko halako
joera dute: materialean ala idealean. Muturretara
jo gabe, zentzu gehiago du esateak
aldaketek gizartearen errealitatearen nola
elementu materialetan hala idealetan dutela
sorburua, baina idealismoaren aurrean
ikuspegi zabala eduki behar da, ideiak izatea
eta ideiak berritzea guztiz lotuta baitago
ideia horiek ekarri dituen gizartearekin.
Ideiek ?uste, pentsatu eta asmatzen duguna?
zerikusi handia dute gizarte egituran
betetzen ditugun gizarte mailekin, ondoko
esaldi honek bikain laburbiltzen duen moduan:
«Esaidazu zer leku betetzen duzun
eta esango dizut zer pentsatzen duzun».
Pertsonak, taldeak eta aldaketa
Bukatzeko, geldialdi bat egingo dugu pertsonak aldaketa eragile gisa duen gaitasuna aztertzeko. Gizarte aldaketen azterketetan konstante bat izan da balio txikiagoa ematea gizabanakoaren ekintzari egituraren erabakiaren izenean, gizakia, aldaketen eragiletzat hartu beharrean, esku anonimoek mugitutako txotxongilo baten objektutzat hartu izana. Horrenbestez, onartu egiten da gizataldeak eta mugimenduak elementu erabakigarriak izatea gizartearen bidean eragiteko orduan, baina, aldi berean,baztertu egiten da «gizaki handi» edo «heroi kultural» deituek eragindako aldaketen ideia. Hau da, onartu egiten da kolektibitatea (alderdiak, erakundeak, mugimenduak), gizabanakoa ordea ez. Baina, ba al da historiaren bidea aldatu edo zuzendu duen pertsonarik? Hala ematen du. Baina, noraino aldatu dute historia? Nondik begiratzen den? Badira arrasto unibetsala utzi dutenak, beren herrian utzi dutenak, garaiak aldatu dituztenak, joerak zehazten dituztenak eta abar. Badira beren arrastoa berariaz utzi dutenak, beste batzuek, berriz, nahi gabe (erreferentzia gisa). Gaitasun hauek ulertzeko muturreko teoriak bi taldetara biltzen dira: batetik, pertsona handien determinismo heroikoa ematen dela diotenak ?bereziak oso izateagatik, eta karisma handikoak, ez bailukete beren burua zapuztuko lukeen gizarte-mugarik aurkituko?, eta, bestetik, gizabanakoaren ekintza gogoangarri horiek galarazten dituen gizarte determinismoa ematen dela diotenak. Berriro ere tartean kokatuko gara, izan ere, historiaren bidea aldatu duten pertsonalitate handiak izan direla egia den arren, hain zuzen ere garai historiko jakin batetik edan eta posibilitateak eta aukerak interpretatzeko eta ikusteko gai izan direlako aldatu dute historia, gizakia ez baita soilik zirkustantzia historiko jakin batzuen ondorioa, borondatea ere bai baita. Ez dugu ahantzi behar Isaac Newton-en esaldi ospetsu hau: «urrutirago ikustera iritsi baldin banaiz, erraldoien sorbaldetara igo naizelako izan da».