Artea»Amerika, Txina eta Indiako artea
Andeetako kulturak I
Kolonbiako kulturak
Kolonbiako kulturen artean Huaila probintziako
San Agustin aztarnategia da gune
aipagarrienetako bat. Aztarnategi horren
inguruan bizi zen herriari buruz, ordea, ez
dago daturik, eta aztarnak formaren arabera
sailkatu behar izan dira. Monolito antropormofoen
sail bat da multzo garrantzizkoena
: giza burua dute eta katu hortzak ; gorputza
ez dute oso zehaztua, harri blokean
markatua dago, baina burua dute landuena
. Tenpluen aztarnak, santutegi batenak
etab. ere badira.
Kolonbia aldeko kulturen artean urregintza
izan zen bereziki azpunanatzelco alor
bat. Bikain landu zuten urrea, eta hainbat
molde eta teknika erabili zuten. Urrea eta
urre eta kobrezko aleazio bat erabili ziren.
Kultura urregile nagusiak Cauma, Quimbaya,
Tolima, Tairona, Nariño eta Chibcha
herriak izan ziren.
Ekuadorko kulturak
Ekuadorri buruzko azterketak beste herri
batzuetakoak banio geroago hasi zirenez, ez dago inguru hartako kulturei
buruzko berri askorik, baina bada ezaugarri
aipagarri bat, hangoak izan zirela, hain
zuzen, Andeen inguruetan zeramika landu
zuten lehenengoetako herriak.
Ekuadorko Osaera aldian aipagarriak
dira Valdiviako kulturako venusak, Machalilla
kulturako lerro gorri mehez apainduriko
irudi txikiak eta behe erliebean lanclutako
aurpegiak, begi irtenekikoak, eta Chorrera
kultuuako botila zoomorfo eta antropomorfo
bikainak.
K.a. 500-K.o. 500. urteen artean lekuan
lekuko hainbat kultura loratu zen, eta
hainbat estilo lokal osatu zen. Aipatzekoak
dira, besteak beste, kostaldeko herriak (Tolita,
Jama-Caoque, Bahia, Guangala, Guayaquil
eta Jambeli). Iparraldekoenek metalgintza
landu zuten, urrea, platinoa eta
kobrea batez ere. K.o. 500. urtetik inken
konkistara bitartean (1500. urte inguruan)
Manteño eta Milagro-Quevedo kulturak nabarmendu
ziren, metalgintza aberatsekoak
biak.
Peruko kulturak
Andeetako erdialdeko lehenengo biztanleak arrantzaleak izan ziren, baina denborarekin nekazaritza eta abeltzaintza ere egiten hasi ziren. Nekazaritzak ekarri zuen aurreramendu aipagarriena, harekin batera hasi baitziren bizitoki iraunkorrak eratzen, K.a.
2500. urte inguruan. Andeetako lehen kulturek ez zuten zeramikarik egiten eta ez zuten artoa lantzen, baina arkitektura monumentaleko aztarnategiak aurkitu dira Iparraldeko eta Erdialdeko lurraldeetan. Hasieran herri txikiak izan ziren, oro har, baina 11. milalditik aurrera handitzen joan ziren, eta 2000. urterako bizitoki handiak osatu ziren, Asperolcoa besteak heste. Antzinako nekazaritza aroa deritzon garai hartan etxe Nikiak eraikitzen ziren, gela bakarrekoak eta erdi lurperatuak bezala, kotoizko oihala erabiltzen zen eta ihizko saskiak egitenziren. Zibilizazio aurrerarlrenak 2000. urtetik
aurrera agertu ziren, Osaera aldi deritzon
garaian. Zeramika lantzen -nahiko zeramika
zabarra eta apaindurarik gabekoa
hasieran, haina elikagaiak surtan egiteko
aukera eman zuena-, eta artoa ereiten hasi
ziren, ura kontrolatzeko sistemak asmatu
ziren eta arkitektura monumentala landu
zuten.
Chavin de Huantar
Chavin de Huantar hiria (K.a. 850-300)
arte estilo berezi baten eredu da, Chavin
estiloarena hain zuzen. Chavin estiloak K.a.
400-200 urteen artean iritsi zuen garai oparoena
. Estilo honen ezaugarriak harri landuetan,
erlaitzetan, ateburuetan, obeliskoetan
eta abarretan antzematen da, eskulturan
batez ere, baina baita zeramikan, urregintzan
eta kotoiaren lanketan ere.
Chavin estiloko aztarnategi nagusia,
beraz, Chavin de Huantar hiria da. Gizarte
aski aurreratua zuen, eta horrek nekazaritza
teknika berriak eta arkitektura monumentala
lantzen hastea ekarri zuen. Nekazaritza
teknika herriak asmatu ziren, artoa
bihurtu zen elikagai nagusia, eta artoa lantzeko
ubideak, akueduktuak, etab. eraiki
behar izan zituzten. Garai hartan hasi bide
ziren, halaber, ongarriak erabiltzen. Bizitoki
egonkorrak sortu ahala, bestalde, gizarte
aldaketak gertatu ziren eta ekoizpenaz gainerako
beste zeregin batzuk sortu ziren,
artearekin eta erlijioarekin loturiko zereginak
hain zuzen ; herrietan gune handiak
eraikitzen hasi ziren, erlijo zereginetarako
ospakizun zentroak seguru asko, eskultw - a
bikainez hornituak.
Chavin de Huantar izan zen garai hartan
Peru inguruko erlijio gune handienetako
bat, ez neurriari dagokionez, baizik eta
arkitektura multzoaren konplexutasunari eta
han aurkitu diren eskultura lanen kopuruaz.
Hirigunea plaza zabal baten inguman erailcitako egitura desberdinez osaturiko multzo
bat da ; eraikin aipagarriena gaztelua da,
bertako Tenplu Zaharra batez ere. U baten
formako tenplua da, erdian ekialdera irekitako
patio lauki-zuzen bat duena. Kanpoaldetik
plataforma gotor batzuk ditu, eta
hoanetan giza eta animalia buruak ditu txertatuak
. Kanpoaldera irekitako ate bakarra
clago, lehen solairuko sarrera nagusikoa, eta
leihorik batere ez ; barrualdea ordea ez cla
gotorra, E bat eratuz maila desberdinetan
eraikitako galeriez, eskailerez, maldez etab.. satua baizik.
Baina Chaein estiloko lan aipagarrienak
eskulturaren edo, hobeki esan, grabatuaren
alorrekoak dira. Arkitektura obretan txertaturik
ageri dira lan bikainenak, eskultura
monumentalak eta harri zizelatuak. Oro har,
abstrakzio handiko lanak dira, elementu
heraren errepikazioz (kondorra, jaguarra
etab.) apainduak. Gaiei dagokienez, irudi
antropomorfoak agertzen dira ia beti, baina
feluloekin, jaguarrekin, hegaztiekin etab.. otuak. Hilarriak eta oroitarriak dira eskultura
nagusiak, besteak beste Lanzon, Tello
eta Raimondiren oroitarriak, Kondorren
oroitarria etab. Monumentu horiek zerrencla
horizontal eta bertikaletan inskribaturiko
irucliak dituzte, eta adituen ustez esanahi
jakineko esaldi modukoak osatzen bide zituzten
; hizkera formal oso konplexu batean
idatzitako esaldiak dira.
Hilobietan hainbat bitxi aurkitu da, hezurrez,
harriz eta zeramikaz eginak, baina
urrezkoak dira guztietan aipagarriak. Chaein
kultura izan baitzen urrea erabili zuen
Yeruko lehen kultura.
Mochicak
Moche edo Mochica kultura (K.a. 330-
K.o. 500), Chicama, Moche, Vinr eta Santa
bailaretan finkatu zen. Aztarnategien ikerketak
erakusten cluenez, nekazaritzako teknikak
oso aurreratuak ziren eta ubide, ureztatze
sistema eta akueduktu bikainak zituzten
. Biztanle kopuruari clagokionez herri
hanclia ez izateak eta horrelako aurreramenduak
izateak asko erraztu zion bizimodua
mochica herriari. Zeramika naturalista landu
zuten batez ere, eta hari esker jakin ahal
izan elira heren gizarteari, arkitekturari, ohiturei
eta abarri buruzko berriak. Zeramikan
aipagarriak dira batez ere.ontzi erretratu,
deituak, gizarte klaseen ezaugarriak adierazten
dituztenak. Pinturetan, buruzagiak
agertzen dira eta haien inguruko trataerari
buruzko berriak eskaintzen dituzte. Erlijioari
garrantzi handia ematen zitzaiola dirudi,
tenplu eta hilobi ugari aurkitu baita ; apaiz
klase bat bazela erakusten du horrek. Gudariak
ere agertzen elira arte mochicako lanetan,
eta herri borrokalaria eta konkistatzailea
izaki, garrantzi handiko klasea osatuko
zuten seguru asko.
Arkitektura mochicari dagokionez, mochica
hirietan ez cla urbanismoari buruzko
kezka nabarmenik ageri, ez chimu kulturako
hirietakoa bezain nabarmena behintzat
. Han-hemen material galkorrez eraikitako
etxe multzoez osatuak ziren hiriak.
Erlijio arkitektura, dena den, zainclua eta
arranditsua zen. Aztarnategi nagusia \behe
(la, Trujillo hiritik hurbil. Azpimarratzekoak
dira Mocheko Eguzkiaren piramidea
eta Ilargiarena. Eguzkiarena kostalcleko
egiturarik handiena da ; oinarria 228 ni
luze eta 136 zabal da, bost terraza ditu eta
orotara 18 ni da garai. Gainean piramide
mailakatu bat du. Ilargiarenak, alcliz. ez du
piramiderik ; oinarria 80x60 ni-koa du, eta
21 ni da garai.
Baina arte mochicaren erakusgarri
bikainenak, esan hezala, zeramikaz eginak
dira. Obra gehienak hilobietan aurkitu dira,
hildakoaren oinetan. Heldulekua clute
ezaugarri berezietako bat, ez baita kirten
soila, alde bietatik ontziari loturiko helduleku
bat baizik. Zeramikazko ontziak eskultura
gisa landuak dira, eta estilo naturalista
ageri dute. Heldulekuaz gainera, aho
moduko bat zuten eta horrek pitxer gisako
itxura ematen die, baina ikerketen arabera,
ez zituzten isurkariak gordetzeko erabili,
hau da, estatuatxo soilak ziren, esanahi
erlijiosokoak, hileta eginkizunetarakoak
agian. Zeramika mochicaren teknika aski
soila cla. Obra gehienak moldez egiten ziren,
eta pintura bikainekikoak ere aurkitu
diren arren, eskulturari edo moclelatuari
ematen zitzaion lehentasuna. Gaiei clagokienez,
—oritzi erretratualc~ , dira aipagarrienak,
errealismo handiaz egindako gizairudiak dituztenak. Nolabaiteko erretratu
ofizial gisa hartu izan dira, zenbait irudi
errepikatzen baita eta gizarte hierarkiaren
ezaugarriak ageri baitituzte. Baina giza irudiez
gainera, animaliak, batez ere ontza,
igela, jaguarra eta puma, eta urari buruzko
erreferentziak ere agertzen dira. Erotismoa,
eritasuna, arkitektura, arrantza eta abarri
buruzko aipamenak ere badira.
Chimuak
Kultura chimua mochica herria bizi izan zen inguru berean sortu eta finkari zen, eta haren jarraipen gisa hartu izan da zenbait alderdiri clagokionez. Chimuen kulturaren oparoaldia K.o. 1000-1400. urteetan gertatu zen, aldi ,urbanista» izeneko garaian hain zuzen.
Chimuen inperioa inken ereclu izan zen alor askotan. Hainbat lurralde konkistatu zuten eta Iculnua bikaina osatu zuten, kutsu aristolaatiko eta autokratakoa. Chan Chan izan zen erreinu chinuilco hiriburua.
50.000 biztanletik gora zituen, eta halako hiria eraikitzeko ofizio gizonak eta antolamendu bikaina behar zirela erakusten dute aztarnek. Gizarte klaseen artean banaketa nabarmena zela dirudi.
Chan Chan hiriak 15 km'-lco eremua hartzen zuen eta hamar auzo zituen, klan bakoitzeko buruzagiak sortua horietako bakoitza. Auzoak banako osoak ziren, bizitzeko behar den guztia baitzegoen auzo bakoitzean : hilerria, tenplua, ur biltegia, etxeak... Chan Chan hiriak trazatu bikaineko kaleak, ubide bereziez ureztaturiko lorategiak, erlaitzekiko teilatuak etab. zituen, eta ahlieduktu sistema batez hornitzen zen urez. Auzoak 12 ni luzeko harresi batez zeuden elkarretatik bereziak ; eskulturaz apainduriko harresiak ziren, eta oro har irudi geometrikoak eta errepikaziozkoak elira nagusi. Arkitekttua zurruna, garbia eta zorrotza zen, eta hiriaren sortzaileen handitasuna azpimarratzea zen helburua, adierazten zenaren esanahia baino gehiago izaera monumentala azpimarratu nahi zen-eta.
Arkitekturaz gainera aipagarriak dira zeramika eta bitxigintza chimua. Moldeez egina zen, oro har, baina ez zuen mochica zeramikaren maila iritsi nahiz molde gehienak berdinak ziren. Badira »ontzi erretrattrak» eta animaliak eta landareak irudikatzen dituzten ontziak, baina pieza aipagarrienak ontzi bikoitzak dira, helduleku balearraz lotuak ; kolore beltz distiratsukoak luxuzko piezak dira, eta gorriak egunero erabiltzekoak. Urrea eta zilarra oso aintzat hartuak ziren, eta bitxiak eta hileta erritoetarako gauzakiak egin ziren. Askotan urre eta zilar aleazioa erabili zuten -heste harri bitxi batzuk txertatu ere egiten zituzten-, eta teknikei dagokienez, metala lantzeko erabil daitezkeen teknika gehienak erabili zituzten.
Andeetako kulturak II
Paracas
Paracasko kultura izan zen Peruko hegoaldeko
kostaldeko lehen gizarte
konplexua. K.a. 550. urte ingurutik K.o. lehen
urteetara izan zuen oparoaldia. Kultura
honi buruzko berriak haiek egindako tresnen
ikerketatik jaso dira. Aztarnen eta arkiteknua
hondakinen arabera, bi gune nagusi
bereizi dira paracas kulturaren barnan :
Cavernas eta Necropolis.
Paracasko arkitekturan aipagarriak dira
lauki zuzen formako etxe txikiak, erdi lurperatuak
eta adobez edo zurezko habeez
eginak, eta piramideak, adobez eta arto
haziz eginak ; herri asko harresiz inguratuak
ziren.
Baina Paracasko aztarna garrantzizkoenak
Ica eskualdeko hilobiak dira, Cavernas
(K.a. 500-300) eta Necropolis (K.a. 300-200)
deituriko guneetan aurkitutako hilobiak hain
zuzen. Lurralde oso Lehorra zenez, egoera
onean aurkitu dira bai hilobietako momiak
eta bai haiekin batera lurperaturiko gauzakiak,
oihalak barne. Cavernasko hilobiak,
izenak adierazten duen bezala, lur barnean
zulatutako haitzulo modukoak dira. Putzu
edo hodi moduko bat zuten hilobi ganbarara sartzeko ; ganbarak botila itxurako lur
barneko hutsuneak dira, eta 30-40 bat gorpu
dago ganbara bakoitzean. Gorpu batzuk
oihal batez estalita daude eta beste batzuk,
berriz, hainbat mantu eta estalkiz eta bitxi
apaingarriez. Oro har zeramika bikaina eta
oihal arruntak aurkitu dira era honetako
hilobietan. Necropolisko hilobiak ere lurpean
zabalduak dira, baina harrizko hesi
batez zeuden inguratuta eta eskailerak zituzten
sarreran; laurehun momia aurkitu dira
han lurperaturik. Aurrekoetan ez bezala,
zeramika arrunta da hilobi hauetan baina
oihalak bikainak dira ; 100 oihaletik gora
dituzte gorpu batzuek -gizarte mailaren arabera-,
errusiar panpinen moduan gorputzaren
inguruan bildurik. Azken oihala ez
beste guztiak irudi eta kolore ikusgarrikoak
dira.
Hilobiek erakusten dutenez, Perun garrantzi
handia izan zuen oihalgintzak, eta
hori da hain zuzen ere Paracasko kulturaren
jarduera bereizgarriena. Oihalak egiteko
kotoia, llama, alpaka edo guanako artilea,
saguzahar larrua, giza ilea eta lumak
erabiltzen zituzten, garaiaren arabera. Kotoia
ez zuten tindatzen, oro har, baina artilean
kolore eta nabardura bikainak lortu
zinuzten ; tindagai begetalak erabili zituzten
batez ere, baina mineraletatik eta animalietatik
atereak ere baziren. Teknikari dagokionez,
hainbat telmika desberdin erabiltzen
ziren, hasi hari bakarra txirikordatuz egiten
zirenetatik, eta hainbat motatako ehundegietan
eginetara. Diseinuetan marrazki
konplexuko oihalak aurkitu dira, brodatu
bikainekoak eta kolore bizikoak, Necropolisen
batez ere (Cavernasko oihalak soilagoak
dira, lerro zuzenekikoak eta sepia
kolorekoak, oro har) ; hainbat eratara konbinaturiko
elementu abstraktuak irudikatzen
dituzte, eta gehienek simetria bertikala
dute.
Nazca
Nazca kultura Paracastik 160 km-ra dagoen
lurralde batean sortu zen (K.a. 330-
K.o. 700). Antzekotasun nabarmena dago
bi kultura hauen artean, Nazcako oihaletako
irudietan edo zeramikazko ontzietan
esaterako, eta Nazca Paracasko kulturaren
eratorria zela esan daiteke horrenbestez.
Dena dela, Paracasen adierazpide nagusi
gisa oihalgintza erabili zen bezala, Nazca
kulturan aldaketa bat egon zen, eta zeramikak
hartu zuen oihalgintzaren lekua.Arkitektura aski apala zuten. Ez da pezozko
edo harrizko eraikin handirik aurkitu
; etxeak txikiak ziren, adobezko hormekikoak,
eta herrixketan bezala antolatuta
bide zeuden. Nazca kulturako hiri nagusia
Cahuachi izan zen ; hango aztarna aipagarrienak
hilobiak dira : ganbara batera iristen
den putzu modukoak dira eta, Paracas kulturako
joerari jarraituz, oihalez estalita agertu
dira gorpuak. Piramide txikiak eta terrazak
ere aurkitu dira.
Baina hilobietako zeramika aberatsak
dira kultura honetako arte lan bitxienak.
Adituen ustez, zeramika lantzeko artista espezializatuak
zituzten, eta teknikak maila
gorena iritsi zuen haien eskuetan. Moldeei
dagokienez ez dira oso bereziak -esfera
formako ontziak egiten ziren baztez ere-,
baina bikainak dituzte kolorea eta marrazkiak
. Hasieran Paracasko artearen eragina
nabarmendu zen, baina denborarekin gero
eta elementu sinboliko eta izadiko moldeetatik
urrunagokoak agertu ziren. Ale meheko
buztina erabili zen, maskor xehetuarekin
nahasturik edo mikarekin nahastutako
harea bestela. Buztina egosi aurretik margotzen
zuten, hamar kolore oinarrizko erabiliz
; irudiak beltzez marrazten ziren lehenik,
hondo zuriaren gainean, oro har, eta
ondoren kolore lauez betetzen ziren. Gaiei
dagokienez, errepertorio abstraktua eta sinbolikoa
zuten, esan bezala ; sarritan agertzen
dira, esaterako, uretako katua, katu
deabrua, eta ugariak dira, halaber, irudi
geometrikoak, azkenaldian batez ere.
Irudi erraldoiak dira Nazca kulturako
beste ezaugarri aipagarri eta misteriotsuak.
Lurreko harea mugitu ondoren azpiko lurraren
kolore argiagoa agerian utziz osanrriko
irudiak dira, hainbat kilometroko eremua
hartzen dutenak, eta airetik soilik ikus
daitezke beren osotasunean. Lerro luzeak
(500 m-tik 8 km-ra bitarteko lerroak aurkitu
dira), oso zuzenak, trapezio edo lauki luzeak,
espiralak, lerro etenak eta animalia
irudiak (Kolrbri baudra esaterako), agertzen
dinate, eta beren esanahia zein den garbi
jakiterik ez dagoen arren, jainkoek ikus zitzaten
edo, agian, astronomiarekin edo
nekazaritzarekin loturiko arrazoiei jarraituz
osatu bide zituzten ; lerro batzuek, esaterako,
ekinozioak eta solstizioak adierazten dituzte,
eta egutegi bat izango ote zen uste dute
adituek.
Tiahuanaco Andeetako kulturak III
Tiahuanaco aztarnategia Titicaca aintziratik
20 kilometro inguru hegoaldera dago,
itsas maila baino 400 m gorago. K.a. 1500-
K.o. 1200 bitartean erabili zen gutxi gorabehera,
eta, hondakinek erakusten dutenez,
bizitoki baino gehiago ospakizun gune gisa
erabili zen arren, 5.000 eta 20.000 biztanle
artean izan zituen, garaiaren arabera.Tiahuanaco inguruan osatu zen kulturak
K.a. 300-K.o. 1000 urteen artean izan
zuen oparoaldia, eta hiru aldi bereizten dira
haren historian ; antzinakoa, oparoaldia edo
klasikoa, eta epigonoena, zabalkundearena
edo Huari-Tiahuanaco ere deitua.
Antzinako aroari dagozkion aztarnak
buztinezko botoiak, harrizko mailuak, obsidiana
eta silizezko gauzakiak, kobre zatiak,
etab. dira. Ospakizunetarako zeramika
lan nagusiak oinarri lauko ontziak, pareta
zuzen samar eta ertz biribildukoak dira.
Apaingarri beltzak, gorriak edo laranja kolorekoak
dituzte zizelatuak. Zeramika arruntari
dagokionez, berriz, puco izeneko ontziak
azpimarratu behar dira, hondoa biribildu
eta oinarria laukoa dutenak.
Aldi klasikoan Nazca kulturaren eragina
sumatzen da zenbait adituren ustez, baina
Tiahuanaco aztarnategiaren inguruan
bakarrik aurkitu dira garai hartako arrastoak.
Izan ere, gainerako lurraldeetan Huari-Tiahuanaco
estiloko hondakinak aurkitu dira
gehiago. Gune harresidunak aurkitu dira,
harri landu gabeez eginak oro har ; aipagarriak
dituzte orobat artilezko eta kotoizko
oihalak, Colon aurreko kulturetako tapiz
bikainentzat hartuak.
Tiahuanaco hiriari berari dagokionez,
egitura handi batzuk, egitura txikiagoak eta
monumentu bakartu batzuk aurkitu dira
aztarnategi arkeologikoan ; ospakizun gunea
harrizko eraikin eta eskultura bikainez osatua
zen. Egitura aipagarrienetako bat Acapana
da, garai batean ustez piramide mailakatu
izan zen egitura bat, aldeko 210 m
eta 15 m-ko garaiera zuena, baina gaur egun
ia desegina. Acapanatik iparraldera tenplu
erdi lurperatu baten hondakinak daude ;
hormak harri monolitikoez osatuak ditu eta
eskultura gisa landutako buru irtenak daude
hormetan txertaturik, Chavin estiloan ohi
zen modura. Handik hurbil Kalasasaya gune
handia dago, Tiahuanacoko egitura nagusia
; lauki zuzen handi bat da, garai batean
harresiz inguratua bide zena, baina gaur
egun bi bloke bakarrik gelditzen dira ; adituen
ustez eraikin modernoagoak egitekoerabili ziren gainerako harriak. Azpimarratzekoa
da sarbidea, sei maila zabalez osatua
. Mailadi horretatik patio batera sartzen
zen, eta han dago Tiahuanacoko eskultura
ospetsuenetako bat, Ponce monolitoa hain
zuzen ere, K.o. VII. mende inguruan eraikia
. Irudi antropomorfoak islatzen dituzten
eskultura monolitikoen eredu da, eta Tiahuanacoko
ezaugarriak ageri ditu betebetean
: zutabe monolitiko bat da, buru karratua
du, eskuak bular gainean ditu, zutik
dago, begi lauki-zuzenak ditu eta eskultura
gisa landua baino gehiago dirudi erliebe
moduko obra. Kalasasaya multzoaren iparekialdean
Eguzkiaren atea dago. Gaur egunarte iraun duten hondakinen arabera, eskulturaren
alorrean da aipagarria, apaindura
bikainengatik, baina garai batean monolitoez
osaturiko arkitektura sistema bitxi
baten osagai bide zen. Erlaitza da osagai
garrantzitsuena ; erlaitzaren erdian giza irudi
bat agertzen da zizelatua, beste 48 irudi
aberatsez inguratua. Puma-puncu laba eta
hareharrizko bloke ilarez osaturiko plataforma
moduko bat da, 5 m garai eta 150 m
luzeko hormak dituena ; ekialdean harrian
zizelaturiko eserleku moduko egitura batzuk
ditu, eta, ezaugarri horrek erakusten
duenez, garai batean piramidea izan bide
zen.
Andeetako kulturak III
Inkak
Inken inperioak 1438-1533 bitartean iritsi zuen oparoaldia eta garai hartantxe egin zuten bat Andeetako kulturek. Inkek, ordu arteko kulturen herentzia jaso eta biltzeaz gainera, kultura eta arte haiek hobetu egin zituzten, kutsu berezia emanez betiere.
Inken jatorria eta inperioa
Inken jatorria azaltzeko mitologia hartu
behar da kontuan. Inken sorburuari buruz
hainbat interpretazio egin den arren, indar
gehien duenaren arabera ba omen ziren
behin lau anai eta lau ahizpa, eta anaietako
bat ahizpetako batekin ezkondu ondoren
Cuzco inguruan bere urrezko eskumakila
lurrean sartu zuelarik sortu omen zen inken
inperioa.
Lehenengo erreinaldi inketako historia
ere mitologian oinarritu da. Tradizioaren arabera
Pachacuti erregeak eman zion hasiera
inken historiari (K.o. 1440-1532), baina haren
aurretik beste zortzi errege izan bide
ziren, Viracocha azkena. Viracocha Pachacutiren
semea zen, eta hura izan bide zen
inperioa osatzeko asmoa azaldu zuen lehena ; Pachacutirengandik jaso omen zuen
estatu sendo bat osatzeko ideia, eta Atahualpa
bitartean gero eta lurralde gehiago hartzen
joan ziren inkak, hasi Kolonbiatik eta
Txileraino. Inperioak bere gorenaldian
950.000 km 2-tilc gorako eremua haitzen zuen
eta lurralde izugarri handia zen arren, inperio
homogeneoa osatu zuten inkek, hizkuntza,
erlijio eta gobernu bateratuarekin.
Leinu inkak herri txikietan bizi ziren, eta
artzantzatik eta nekazaritzatik ateratzen zuten
bizibidea. Herrixkak, ayllcc deituak,
mendi gainetan eraikitzen ziren, eta odol
bereko kideez osaturiko familiak bizi ziren
haietan. Herri inka bakoitzak curaca bana
zuen; hark banatzen zituen lurrak, antolatzen
zituen lanak eta egiten zuen epaile edo
bitartekari lana liskarrak sortzen zirenean.
Ayllu bakoitzak, bestalde, azarka izeneko
lur eremu bat izaten zuten jabetzan, eta
marka horretatik lantzeko egokiak ziren
lurrak familien artean banatzen ziren. Gizonek
lantzen zuten lurra eta laguntza bereziak
zituzten gaixo, alargun eta zaharrentzat
. Aylluak buruzagitzen mende biltzen
ziren, piramide moduko egituraketa batean,
eta inka zen, errege absolutu jainkotua, inperiparen
buru.
Arkitektura
Arkitektura izan zen inken inperioko arte
molde garrantzizko eta arranditsuena. Izan
ere, arkitektura zen inperioaren ahalmena
agerian uzteko aukera ematen zuen adierazpidea
. Arkitektura bi helburu nagusi lortzeko
erabili zuten : berdintasunaren eta batasunaren
erakusgarri gisa batetik, eta konkista
erraztea eta zabalkundearen helburua
betetzen lagungarri izateko helburuarekin
bestetik. Horrela, galtzada bikainak eraiki
ziren gudarosteak batetik bestera erraz aldatu
ahal izateko, biltegiak ere bai, beren
mendeko lurraldeak behar bezala hornitzeko,
eta orobat konkistaturiko lurraldeak
zaintzeko gotorlekuak, tenpluak -erregearen
guztizko boterearen erakusgarri eta estatuaren
adar guztien bateratzaile gisa-, eta
batez ere, agintarien handitasuna agerian
uzten zuten jauregi ikusgarriak.
Bi helburu nagusiak horiek zituztela
kontuan harturik, beraz, erraz ulertzen da
arkitektura inkaren gotortasuna eta aldakuntzarako
zaletasunik eza. Egituran ez ezik,
dekorazioan ere antzeman zen joera hori ;
molde bateratuak erabili zituzten, soluzio
soil eta paradigmatikoak. Harria erabili zen,
batez ere, harri ongi leundua eta inolakoestalgarririk edo pinturarik gabea, baina
harri zabarragoak aukeratu zituzten eraikin
arruntetarako eta harri bikainagoak eta ongi
landuak agertzen dira, aldiz, eraikin arranditsuetan
. Inken arkitekturaren estiloak bereizteko
harriak nola lantzen ziren hartzen
da kontuan, eta ondoko hiru era edo estilo
hauek dira nagusiak : a) harri irregular landu
gabeez egindako arkitektura estiloa,
etxeetan edo eraikin zibil ez oso garrantzizkoetan
erabili zena, edo ikusgai gelditzen
ez ziren hormak egiteko erabili zena ; harri
landu gabeak elkarren gainean jartzen ziren
eta hartxintxarrekin betetzen ziren hutsuneak
; b) arkitektura megalitikoa, babes
zereginetarako harri izugarriez egina, gotorlekuetan
erabili ohi zena ; c) molde geometriko
erregularrekiko arkitektura, elkarri
oso ongi egokitzen zitzaizkien harriekikoa ;
harri bakoitza banaka-banaka lantzen zuten,
alboetakoekin bat etor zedin ; hiriguneetako
jauregiak, tenpluak eta ospakizun
eta estatu eraikinak egiteko erabiltzen zuten
molde hau.
Barrunbeak trapezio formakoak ziren,
eta hala behar zenean trapezio formako
ateak eta horma zuloak irekitzen zituzten
hormetan ere. Ez ziren oso eraikin egurastuak
eta batzuetan zuloak ireki behar izaten
zituzten hormetan eta sabaietan. Inken
egoitza edo jauregi handiek oinarri laukizuzena
izaten zuten, eta erdian patio bat,
ez oso handia, zeinetara ematen baitzuten
gelek. Jauregi eta tenpluetako sabaiak, etxe
arruntetakoak bezala, egurrezkoak ziren.Cuzco da arkitektura inkaren aztarnategi
nagusietako bat. Hasieran Eguzkiaren
santutegiaren inguruan pilaturiko txabolez
osaturiko herrigunea izan zen, baina inperioaren
garaian erro-errotiko berrikuntzak
egin zituen Pachacutik, eta 60.000 biztanleko
hiria izatera iritsi zen.
Hiriaren ardatza lau kale nagusik osatua
zen, eta erdian plaza nagusia eta Eguzkiaren
santutegia edo Cori-cancba zegoen.
Cori-cancha zen Cuzcoko eta are inperioko
erlijio ospakizun eta santuario nagusia,
gainerako guztien erreferentzia, erdigunea,
eta gune magiko-erlijiosotzat hartua zen ;
hura abiapuntu harturik zeuden eraikiak
hiriko gune sakratu guztiak. Arkitektura
multzo bikaina zen, hainbat tenpluz eta
apaizen egoitzez osatua. Eraikin nagusia
Eguzkiaren tenplua zen ; urrezko xaflez
estaliak zituen hormak, eta erdian Eguzkiaren
urrezko irudi bat zuen ; Eguzkiaren
tenpluan zeuden inka edo agintari nagusien
momiak. Multzo horretan zeuden halaber
Ilargiaren tenplua, zilarrez apaindua,
Venusen eta izarren tenplua, ortzadarrarena
etab. Tenplu eta egoitza eraikinez
gainera, baziren lorategi bat, plaza handi
bat eta bost iturri.
Cuzcon aipagarria da, orobat, Sacsahuaman,
inken leinuaren sortzaileak bere eskumakila
finkaturiko gunea, eta beraz,
jainkoekin bat egin zitekeena. Hiru harresiz
babesturiko gotorleku handi bat zen,
haina gaur egun harresi hirukoitz hori bakarrik
ikus daiteke. Gotorlekuaren erdian hiru
dorre zeuden, eta eraikinaren atal guztiak
lurpeko igarobideez zeuden elkarri lotuak.
Harriz egina zen guztiz, eta aipagarriak dira
harresietako bloke megalitikoak, 5 m garaiak
batzuk, kareorerik gabe elkarri atxikiak
. Gotorleku sendoa zen, nonbait, baina
bere zeregin bakarra ez zen babesezkoa,
gobernuaren egoitza ere izan bide baitzen,eta horrek, gobernu zereginez gainera, nolabaiteko
erlijiotasuna ere ematen zion.
Baina Cuzco inken inperioko hiri aipagarria
izan bazen, halaxe izan zen Machu
Picchu hiri ikusgarria ere, itsas mailatik
2350 m-ra dagoena. Hiri misteriotsua
da, eta gaur egun oraindik ez dago garbi
zein helburuz sortu zen. Haitzuloetan eratutako
173 hilobi aurkitu dira ; horietatik
150 emakumeen hilobiak ziren, eta horrek
zalantza sortu du hiri soila, gotorlekua ala
Eguzkiaren ama birjinen egoitza ote zen.
Harresiez inguratua zegoen erabat, eta 148
eraikin megalitiko aurkitu dira bertan ; jauregiak,
egoitzak, gune sakratuak, terrazak
etab. Eraikin guztiak harrizkoak dira,
bikain leundutako harri blokeez eginak,
eta menditik sortuak balira bezala daude
finkatuak ; Machu Picchun ikusten da beste
inon baino argiago inkek izadiaren eta
arkitekturaren bat egiteari ematen zioten
garrantzia.
Oihalgintza
Oihalgintza izan zen inken arte adierazpide
garrantzizkoenetakoa. Izan ere, oihalak
erabiltzen zituzten jainkoei opari
gisa, inkak gudaroste irabazleei oihalak
ematen zizkien sari gisa, eta inkari ere oihal
bikainak ematen zitzaizkion opari ;
horrela, eskaintza egiteko borondatearen
eta aginpidearen ikur bihurtzen ziren oihalak
.
Inken inperioko klima gogorra zela-eta,
artilezko oihalak egiten ziren nagusiki, alpaka,
bikuña, guanako eta llama artilezkoak
. Llamazkoa erabiltzen zen burusiak
eta ehun zakarrenak egiteko, bitarteko
kalitateko beste bat erabiltzen zen eguneroko
arropetarako eta bikuñazkoa, finena,
zen tapizak egiteko erabiliena.
Apaindurari dagokionez, tapiz inketan
irudi geometrikoak eta giza irudi estilizatuak agertzen dira oro har. Oso banaketa
zaindua dute, behealdean elkarretatik hurbil
eta estuago agertzen baitira irudiak, eta
tarte handiagoez bereiziak goialdean. Ez
dute Paracas eta Nazcako oihalek bezain
apaindura aberatsik, baina geometrizazioaren
bidez kalitate bikaina lortu zuten apainduran
. Kolore biziak erabili zituzten, urdina,
berdea, laranja eta bioleta kolorea nagusiki
.
Zeramika
Beste alor batzuetan bezala, zeramikan
ere beste kulturen irudietan oinarrituriko
piezak egin zituzten inkek, mochica edo
nazca kulturen eraginekoak, batez ere, nahiz
eta beren tankera berezia eman zieten.
Arkitekturan bezala, berdintasuna eta
homogeneotasuna bilatu zuten, eta behin
eta berriro errepikaturik agertzen diren paradigma
batzuk eratu zituzten. Horrela, aipagarriak
dira zzzpzz-a, lepo estuko ontzia ;
raqui-a, aho zabaleko pitxerra ; chuy-a, heldulekurik
gabeko platera ; eta, batez ere,
aribalo delakoa (ketxua hizkuntzan pzryuo),
lepo luzeko edalontzi bat, sabel puztukoa,
helduleku bertikalak eta oinarri konikoa
zituena ; neurri askotako aribaloak aurkitu
dira, baina badira metro betekoak, eta aribaloak
dira hain zuzen Colon aurreko Latinameriketako
kulturetako zeramikazko ontzi
handienak. Zeramikazko ontziak irudi
geometrikoez eta kolore biziez apainduak
ziren oro har.