Artea»XIX eta XX mendeak
Neoklasizismoa eta erromantizismoa
Neoklasizismoaren aroa : arrazoia eta sentimendua
Neoklasizismo, erromantizismo eta errealismo
nozioak sailkapen usadiozko eta eroso
baten baitakoak dira. Egia da joera hauek bata
bestearen ondotik etorri zirela, baina egia da
halaber aldibereko ere izan zirela, eta baita
batak bestea estali izan zuela ere. Neoldasizismoak
1750-1815 urteak hartzen ditu gutxi
gorabehera. Aldi konplexua izan zen, elkarren
kontrako joerak bateratu baitziren : Antzin
Aroko moldeetara itzultzea zen joera horietako
bat; baina, era berean, elementu erromantikoak
ere badira neoklasikoan, eta artista
batzuk bi joeretan sartzen dira. Drama
burges, moralizatzaile eta sentimentalerako
ere izan zen lekurik neoklasizismoan ; gogoan
hartu ziren nazioen iragana, Erdi Aroa eta
Berpizkundea ; baita arte "gotikoa" ere, Ingalaterrako
modari jarraituz ; eta honela sortu
ahal izan ziren Fiissli edo Goya baten amets,
irudimen, mundu fantastikoa.
Neoklasikoa ez da bakarrik moda antzinatezalea
; areago, azaleko gauza da hori.
Hori baino fenomeno sakonagoa da. XVIII.. endearen lehen erdiko artearen eta usadioen
hutsaltasunaren kontrako erreakzioa
da, eta "rococo" estiloaren konplexutasunaren
kontrakoa ere bai ; rococoa kondenatu
egin baitzen, arrazoi moralengatik ez ezik,
baita arrazoi estentikoengandik ere. "Argien"
filosofoak, Erzcyclope liearen egileak, gizartea aldatzen saiatu ziren, bai aurrerabide
tekniko-zientiflltoaren bidez, bai "primitibotasunaren"
soiltasunera itzuliz. Ideia horien
guztien ondorio izan ziren mende amaierako
iraultzak, politikoak eta sozialak : amerikarra
lehenbizi, frantsesa gero. Haietatik
sortuko zen mundu modernoa.
Belaunaldi gazteei bertute zibikoen ereduak
proposatu zitzaizkien : aberria edo res
pttblicaren alde egitea, energia eta aszesia,
eta horiek guztiak, artean, indar plastikoan,
konposizioaren, marrazkiaren eta kolorearen
bakuntzean gauzatu ziren, langintzaren pobretze
borondatezkoan. Antzinateko moldeetara
itzultzea helburu hori iristeko modu bat
besterik ez zen : gai moralak eskatzen zitzaizkion
Greziako eta Erromako Errepublikako
historiari eta arte greko-erromatarretik abiaturik
hizkera formal bat osatu nahi zen.
Italia izan zen berpizte klasiko honen
erdigunea. Erroman egin ziren ikerketa eta
indusketek aita santuen eta pertsona pribatuen
bildumak aberastu zituzten. Halako
"etruskomania" bat sortu zen Florentzian eta
Toscanan. K.o. 79ko Vesubio sumendiaren
leherketak estali zituen hiriak aurkitu izanari
esker -Herculano 1738tik aurrera, Pompeia
geroxeago-, margolan zaharrak eta egunero
erabiltzeko gauzakiak ezagutu ahal izan ziren;
gauzaki haiek Antzin Aro bizi baten lekuko
bihurtu ziren, harrigarri hurbila zen aro
baten lekuko leialak. Grabatuen bidez ezagutarazi
ziren, obra horiek ez ezik, baita
Grezia Handiko tenplu doriarrak ere.Erroma, inoiz baino gehiago, hiri kosmopolita
zen. Artista gutxi zen Europan
Erromara joan gabea. Teorialari alemaniarrek
(Winckelmann, Mengs), italiarrek (Milizia),
frantsesek (Caylus) osatu zuten dotrina
berria. Winckelmannen Greziako pinttttzt
eta eskultura obren imitazioari buruzko
hazrsnazhetcr obrak (1755) sekulako arrakasta
izan zuen : egilearen arabera, eskultura
grekoa da "edertasunaren idealetik" hurbilen
dagoena, eta hartan oinarritu behar dute
artista modernoek. Handik bederatzi urtetara,
Azztzrnako artearen historia argitaratu
zuen Winckelmannek (1764), zeinean aztertu
zuen, aurreneko aldiz, arte grekoaren
bilakaera. Lessing-en Laokoozz (1763) eta
Goetheren idatziak, Italiara egindako bidaia
batean klasizismoaren zale egin baitzen,
joera horren berorren adierazgarri dira.
Alabaina, osagai erromantiko edo ia
erromantiko asko dago estilo neoklasikoan :
neoklasizismoaren alderdi irrazionalak eta
subjektiboak dira osagai horiek. "Sublime"
hitzak oso leku garrantzitsua du garai honetako
estetikan. Erzcyclopedreren zuzendari
Diderotentzat, arrazoiari eta edertasunaren
arauei ihes egiten diena da sublimea, gizakiaz
gaineko handitasuna adierazten duen
hura. "Jeinu"arekin nahasten da ; Encyclopedreak
artikulu bat eskaini zion hitz horri
1830eko erromantikoek nozio hori beretu
baino askoz lehenago, eta bertan, Shakespeareren
jeinua Virgilioren edertasunari
kontrajartzen zaio.
Ingalaterrarik heldu ziren ameskeria
sentimentalak, hondakinen eta lorategi
"pintoreskoen"en malenkonia, Erdi Aroaren
zaletasuna, grina bortitzak, edo Shakespeare,
Milton eta Youngengandik ateratako gai
beldurgarriak; Alemaniatik berriz Stzu-tn und
Dzazzg ("ekaitza eta borroka") higikundea
etorri zen, Schiller eta Goethe gazteak gidatzen
zutena, eta sentimendu bortitzen adierazgarria,
arrazionalismoaren kontra. Frantzian,
Daviden beraren osagai batzuetan ere
antzeman daiteke higikunde berri hau.
Aro erromantikoa : erromantizismoaren nozioa
"Erromantiko" hitza ingelesetik dator,
eta, hasteko, izadiaren alderdi jakin batzuk
izendatzen ditu : izadi basa, edota ametsak
eta sentimenduen sakontzea errazteko gizonak
moldatutako izadi bat. "Eleberri" (ronzan,
romazzce) ideia ere gordetzen du bere
baitan : gizon erromantikoa eleberri sentimental
edo itzaltsu bateko heroia da aurrenik,
hala Richardson, Walpole, Rousseau edo
Goetheren eleberrikoa. "Erromantizismo"
nozioa, aldi berean, filosofia alemanaren
ikuspegitik, kategoria psikologikotzat erehar daiteke, gizadiaren aldi guztietan aurkitzen
den zera da, klasizismoaren ereduari
erabat kontrajarria.
Erromantizismoaren nozioak, azkenik,
eta kasurik gehienetan, artearen eta literaturaren
historiaren aldi jakin bat izendatzen
du. Aldi horren muga kronologikoak, beti
gertatu ohi den bezala, aldatu egiten dira
egile batetik bestera, eta arbitrarioak dira
beti. 1815-1848 mugak, gutxi gorabehera,
1780 eta 1815 urte inguruan jaiotako artisten
lanaldi nagusiari dagozkio ; aldi horrek
ordea bere ñabardura eta kontraesanak ere
baditu. Napoleonen abdikazioak (1815) eten
sakon bat ekarri zuen, politikan bezala baita
arteetan ere, eta, Frantzian ez ezik, Europa
guztian antzeman zen eten hura ; bukatua
zen frantses hegemoniaren mendeko
europar batasun baten ideia, Vienneko Biltzarrak
monarkia kontserbadoreak berrezarri
zituen, Elizaren babesean ; burgesia merkatari
bat zabaldu zen, ideal handirik gabea,
erregeen boterearen babespean. Jacques-
Louis David margolaria (1748-1825) Bruselara
erbesteratu ondoren -europar batasun
artistiko baten moduko zerbait egin zuen
Davidek-, artista batzuek estetika neoklasikoaren
baitan geratu baziren ere, beste
batzuk errebelatu egin ziren, eta beren garaiko
gertaeretan murgildu ziren, izadian edo
iraganeko arteetan, eta lepoari edo koloreari
eman zioten nagusitasuna. Gobernuak
oraindik ere gidari ziren, baina artistek, geroeta gehiago, askatasunez jardutera jotzen
zuten. Aldi hau 1848ko iraultzarekin itxi zen,
iraultzak indar berriak sortu baitzituen,
errealismo sozialarenak.
Erromantizismoa higikunde europarra
da, baina Europako iparraldekoa batez ere,
mundu latinoaren eta Mediterraneokoaren
kontrakoa. Ingalaterran, herri germaniarretan
eta eskandinaviarretan sortu zen, eta
Frantzian eta Britainia Handian asmatu zituen
batez ere margolaritzako adierazpenaren
modu berriak. Interesgune nagusiak Erdi
Aro "gotikoa", aleman, flandriar, italiar "primitiboak",
XIV. eta XV. mendeko italiarrak
ziren. "Primitibismo" hori Daviden lantegitik
Ingresenera igaro zen, aleman Nazarenoak
bateratu zituen, eta, azkenik, Ingalaterrara
iritsi zen. Baina erromantizismoa,
batez ere, higikunde moderno bat izan zen,
inspirazio iturria bere garaiko gertaeretan
aurkitu zuena, hala greziarrek turkiarren
kontra egindako askapenerako gerran.
Naturaltasuna, inguru akademikoetatik
urrun, norbanakoaren barneko egiaren adierazpen
benetakoa, horiek ziren erromantikoen
garaian artelan oro epaitzeko irizpideak,
eta artelan horrek, balearra eta berezia
izanik, bere sortzailearen esperientzia pertsonala
adierazi behar du. Pintoreak ez ziren
idazleak bezalakoak : pintoreen erromantizismoa
ez zen bakarrik malenkonia, aitzitik,
bortizkeria eta grina ere bazen, eta pozgarria
zen margotzeko edo zizelatzeko ekintza bera.Inoiz baino gehiago, literaturan bilatzen
zituzten artistek beren gaiak. XVIII. mendeko
erromantizismo aurreko egile kutunei
Dante eta bere Divina Coznnzedra, Goethe
eta bere Fausto, Byron eta Walter Scott erantsi
behar zaizkie. Zenbait artista erromantiko
margolari eta idazle izan ziren aldi berean
: William Blake, Otto Runge, Delacroix,
Victor Hugo. Arteen batasun sakon baten
ideia adierazi zuten Friedrich Schiller, Friedrich
Novalis, Theophile Gautier eta batez
ere Charles Baudelairek.
Aro neoklasikoaren amaieran, aurkituak
zeuden Erromantizismoko gai gehienak.
Hizkera plastiko berezi bat behar zen ordea
ideia horiek adierazteko. Hasieran,
egikera hotz neolelasileoak kontraesana sortu
zuen molde horren bidez adierazi nahi ziren
gaien berotasunarekin. Frantzian, Iraultzarekin
usadio zahar asko galdu zelarik,
artista bakoitzak bere metodoa asmatu behar
izan zuen. Alemanek eta Ingresen eskolako
kideek margolaritza arautua baliatzen
zuten artean, ingelesek eta frantsesek
oro har ukitu librea eta materia aberatsak
baliatu zituzen, iraganeko margolari koloristak
aztertuz, Venezia eta Flandriakoak
batez ere. Teknika berriak erabiltzen dira,
beti ere freskotasuna eta naturaltasuna lortu
nahian. Koloreak gero eta biziagoak eta
ugariagoak dira. Argitasun efektuek, borondatezko
itxuraldatzeek, areagotu egiten dute
bizitzaren eta sentimenduen adierazpena.