Artea»Erdi Aroa
Bizantzioko artea: arkitektura eta dekorazioa
Arkitektura
Ravenako San Vitale
Bizantzioko artea Ravenatik hasi zen
zabaltzen, Ravena baitzen Bizantziok Italian
zuen gotorleku nagusia.
San Vitale 526-547 urte bitartean eraiki
zen. Santa Sofiaren garaikoa da, beraz, eta
haren eraikuntza patroien arabera egina.
Hala ere, oin oktogonala du, eta Erromako
Santa Konstantzaren eragina izango du segur
aski, honek ere oin oktogonala baitu,
baina handiagoa da eta espazio efektuan
aberatsagoa. San Vitaleren barne espazioaren
efektua bizantziar arkitekturaren patroiaren
araberakoa da : horma oktogonal
batek eusten dio erdiko kupulari, kupularen
zama deskargatzen laguntzeko nitxo
erdizirkularretan eraldatua ; nitxoak deanbulatorioan
barruratzen dira eta horien bidez
forma berri nahasi batean elkartzen dira
erdiko gunea eta deanbulatorioa. Gangen
zama deskargatzeko sistema horrek leiho
handiak zabaltzeko aukera eman zuen, hala
beheldean nola goialdean ; San Vitaleren
barrualdea, beraz, oso ondo argiztatua
dago.
Dekorazioari dagokionez, aipagarriak
dira aldarearen alde banatako mosailcoak :
batean Justiniano eta bestean Teodora irudikatzen
dira, nor bere zerbitzariez inguraturik
.
Erlijio arkitektura (IX. eta XI. mendeen bitartean)
San Vitale eta Santa Sofiaren ondoren,
Bizantzioko erlijio arkitekturak ez zuen
haien adinako monumenturik eraiki. IX. eta
XI. mendeen bitarrean monasterioetan eraiki
ziren elizak, aurrekoen handitasun irrika
gabe, eta haiek baino txikiagoak, beraz.
Garai hartako elizek greziar gurutzearen
itxurako oina clute, nartexa alde batean eta
absidea bestean. Erdiko kupula danbor zilindriko
eta leihodun batek eutsita dago,
elizako gainerako atalak baino jasoagoa.
Bizantzioko lehenengo elizak ez bezala,
kanpotik erliebe koloretsuekin eta adreilua
jartzeko moduarekin berarekin apainduta
dago. Eraikuntza molde berri horren erakusgarri
dira, adibidez, Hosios Loukasko monasterioko
elizak eta Athos mendiko monasteriokoa
.
Veneziako San Markos
Bizantzioko arkitektura Italiako inperioaren
bi gotorleku nagusietan errotu zen :
Venezia eta Sizilia. Bi leku horietako eliza
bizantziar gehienak ez dira oso aipagarriak,
bat izan ezik : Veneziako San Markos.
Bata bestearen gainean jarritako arkitektura
molde ezberdinen konbinazioaren emaitza
da San Markos : 1073. urtean sagaratu zen,
baina XVII. mendea arte iraun zuten eraikuntza
lanek. Lauki batean sartuta clagoen gurutze grekoa du oina. Bost kupula ditu guztira,
erdian bat eta guritzearen beso bakoitzaren
gainean beste bana. Kupula hauek ez daude
danborren gainean jarriak ; horren ordez, erraboil
itxurako zurezko oskolak ezarri zizkieten
gainean, kobre urreztatuzko xaflez estali
zituzten oskolok, eta linterna bana ipini zieten
gainean ; hori guztia kupulari handitasun
itxura emateko eta urrutitik bistarazteko. Eta
hala, San Markosko kupula urreztatuak erreferentzia
puntu ezin hobeak izan ziren Veneziara
hurbiltzen ziren itsasontzientzat. Monasterioetako
bizantziar elizak ez bezala,
barrualdea, mosaikoz apaindua, oso zabala
da, ahalik eta eliztar kopuru handiena hartu
ahal izateko.
Errusiako bizantziar elizak ere zurezko
egiturak dituzte kupuletan. Horien adibiderik
ospetsuena Moskuko San Basilio katedrala
da, Kremlinaren ondoan.
Dekorazioa: mosaikoak, horma irudiak eta ikonoak
Bizantziar elizen barruko mosaikoak eta
pinturak ez ziren ez apaingarri hutsak ez
helburu didaktiko hutsez eginak ere. Dekorazioak
jainkoaren erreinuaren distira
adierazi behar zuen, batetik, eta liturgia ospatzeko
giro egokia eskaini, bestetik. Dekorazioak
aparteko garrantzia zuen bizantziar
arkitekturan, barrualdeak sortzeko
asmatua baitzen. Mosaikoez, margoez eta
gur egiteko gauzez betea zegoen barrualdea,
eliztarren arreta haietara erakartzeko.
Bizantziar mosaikoetan eta pinturetan
arketipoen arabera irudikatu zen gizakia.
Proportzioak eta formak aldez au.-retik erabakitzen
ziren, arau finko batzuen arabera.
Mosaikoak eta ikonoak egiteko prozedurak,
batetik, eta erabili beharreko kanonek, bestetik,
zehaztasunez definitzen zuten margolanaren
nolakotasuna, eta baziren gainera
pintoreentzako gida bereziak. Gorputzak
bederatzi bururen altuera izan behar zuen
eta hirurena gorputz enborrak. Aurpegiak
hiretan zatitua egon behar zuen, eta sudurraren
luzera hartzen zen banalcotzat. Irudiak,
beraz, erabateko perfelctotasuna adierazi
behar zuen.
Oso margo distiratsuak erabili ziren. Mosaikoen
koloreek ez dute errealitatea erakutsi
nahi, begiralea hunkitu baizik. Ez dago
itzalik, eta argi-itzalak arropa zimurren efektua
egiteko eta gorputzei bolumena emateko
erabiltzen dira, baina ez dute argiaren norabide
bakarraren logika betetzen. Hondo
unezkoek irudiaren eta arkitekturaren arteko
muga markatzen dute, eta argitasun gutxi
dagoenean irudia nabarmentzen dute.
Elizako ikonografia Pantokratorraren
edo Ama Birjinaren inguruan antolatzen zen.Kupulan edo absidearen sakongunean irudikatzen
ziren hauek, absidean, Pantokratorraren
aldamenean, aingeruak edo profetak
irudikatzen ziren eta erdiko kupulako
petxinetan berriz, lau ebanjelariak.
Erlijio gaiak ez ezik gai profanoak ere
irudikatu ziren, San Vitaleko mosaikoetan,
adibidez. Gai horiek, eta orobat landare edo
lerro hutsezko dekorazio geometrikoa, ikonoklasten
aroan zabaldu ziren batez ere.
Eztabaida ikonoklasta
726. urtean Leon III.a enperadoreak erlijio
irudien gurtza debekatu zuen, eta irudi
guztiak suntsitzeko agindu. Ediktu harekin
hasi zen aro ikonoklasta erlijio irudien aurkakoen
eta aldekoen artean. Eztabaida gogoka
izan zen, mende luze iraun zuen, eta
elkarren aurkako bi taldetan banarazi zuen
gizartea. Batetik llconolclastak zeuden, alegia,
nobleak eta goi mailako elizgizonak,
enperadorearen gidaritzapean ; Bibliaren erlijio
irudien debekuaren interpretazio hertsia
egiten zuten, horrek guztiak idolatria ekarriko
zuelakoan. Ik-ur abstraktuetara eta animalia
eta landare formetara murriztu nahi
zuten erlijio artea. Haien aurkariak, berriz,
fraideen gidaritzapean zeuden, eta erlijio irudien
aldekoak zirren. Indar handia izan zuten
inperioaren sartaldean, eta hori zela-eta
enperadorean ediktuak apenas izan zuen
eraginik han. Liskar hura, teologia eztabaidak
gorabehera, enperadorearen eta Elizaren
arteko borrokaren isla zen, aginpidea
nork bereganatuko. Liskarrak, azkenean, eliza
bereiztea eragin zuen : sartaldeko eliza edo
erromatarra, batetik, eta sortaldekoa edo ortodoxoa,
bestetik. Konstantino V.a enperadorean
garaian bere gorenean zegoen liskarra
. Era guztietako erlijio irudiak suntsitu
ziren, ikonoak erre, igeltsuz estali ziren mosaikoak,
hormetako freskoak suntsitu, etaKristoren irudien ordez loreenak edo enperadoreenak
jarri ziren leku askotan.
Liskarra inperio osora hedatu izan balitz,
desagertu egingo zen bizantziar artea, baina,
batetik, inperioaren sartaldean irudiak
osorik iraun izanak eta, bestetik, ikonoklastek
borroka galtzeak (843an), berehala zuzpertu
zuten erlijiozko delcorazio artea.
Mosaikoa
Mosaiko bizantziarra mosaiko erromatarraren
bilakaeraren ondorio da. Erromatarrek
hasieran zoruak apaintzeko erabili zituzten
mosaikoak, eta gero, I. mendetik aurrera,
baita hormak apaintzeko ere. Bizantziarrek
ere hormak eta zoruak, biak apaindu zituzten
mosaikoz, baina bigarrenetatik apenas
gorde den aztarnarik. Gorde diren horien
artean aipagarrienak Konstantinoplalco Jauregi
Handikoak dira ; geometria eta ehiza, eta
mitologia gaiak irudikatzen dituzte, eta Afrika
Erromatarrean IV. mendean egin ziren mosaikoen
antzekoak dira.
Hormetako mosaiko bizantziarra orijinala
izan zen gaietan nahiz koloreak eta
formak tratatzeko moduan. Hala ere, ez
estiloan ez gaietan ere ez zen aldaketa handirik
izan mendeetan zehar. X. mendea baino
lehenago egindakoetatik ez dira asko
gorde. Horien artean aipagarrienak Ravenako
San Vitalekoak dira. Santa Sofiakoak
eta Veneziako San Markoskoak X. mendeaz
gerokoak dira, Siziliako eliza batzuetakoak
bezala. Paleologoen dinastia bitartean (1261-
1453) mosaikoen arteak halako berpizte bat
izan zuen Konstantinopla eta Tesalonikako
elizetan eta Athos mendiko, Bulgaria eta
Serbiako monasterioetan. Gai gehiago landu
ziren, irudiak adierazkorragoak bilakatu
ziren eta elementuez inguratu ziren, paisaje
baten barruan irudikatutako eszena bat bezala
itxuratuz mosaikoa.
Freskoak
Arrazoi ekonomikoak zirela medio freskoek
mosaikoen lekua hartu zuten pixkana-pixkana
. Mosaikoak garestiak ziren eta
denbora asko behar zen haiek egiteko. Freskoak,
berriz, azkarrago egiten ziren eta eremu
handi eta zabalagoak hartzen zituzten.
Hasieran sinbolo hutsez egin ziren,
mosaikoak bezala, haina hormak zabalera
handiagoa hartu ahala gertaerak kontatzeko
erabili ziren. Pintura eskola desberdinak
izan ziren, zein bere estiloarekin.
Ikonoak
Ikonoa euskarri eramangarrian egindako
erlijio pintura da. Bizantzioko artearen ezaugarri
berezia dira, eta pintura helenistikoan
eta erromatarrean eta Egipto greziarren eta
erromatarren mende egon zen garaiko momien
erretratuetan ditu ehoak. Ikonoak igeltsuzko
geruza mehe batez eta batzuetan lihozko
oihal batez estalitako zurezko
oholetan eginak daude. Marrazkia zizel txiki
batez egiten da, eta tenpera edo argizarizko
margo opalcoez estaltzen da gero.
Ikono batzuek urrezko, zilarrezko eta esmaltezko
apaingarriak zituzten. Ikonoen estiloaren
bilakaera horma margoenarena parekoa
izan zen, baina horietan ez bezala
ikonoetan gai bakarra landu zen : Kristoren
irudia eta Area Birjina Haurrarekin.
Gur egiteko objektuak zirenez, arau zorrotzak
bete behar zituzten formaz. Ikonoak,
beraz, ez dira egilearen asmamen artistikoa
agerrarazten duten objektuak, eslnalangintzalco
piezak baizik, trebetasun handiz eginak.
Ikonoen pintura erlijio ortodoxoarekin
batera zabaldu zen Balkanetan eta Errusian.
Azken herrialde horretan bizi-bizirik iraun
zuen ikonoak egiteko antzeak, baita Bizantzioko
inperioa desagertu ondoren ere.
