Artea»Antzin Aroa
Egipto : aldi arkaikoa
Gutxi ezagutzen da K.a. 3000. urteaz aurretiko historiaurre aldia. Egipto Garaiko gune
neolitikoetan bertako kulturak garatu ziren, bakoitzak bere hilobietarako arte eta kultura
bereziak zituela.
Egiptoren lehen bateratzea bi erresuma handitan banandua zegoela gertatu zen. Iparrean,
Egipto Beherea, deltatik Dahsur-eraino. Koroa gorria zuten hango erregeek. Hegoan
Egipto Garaia, Gebel-es-Silsileh-raino. Hemengo erregeek koroa zuria zeramaten.
Hegoko faraoi batek, Narmer-ek, batu zituen «Bi Erresumak» K.a. 3000 aldera, eta, erresuma
bakoitzak bere burujabetzari eutsi bazion ere, jainkozko errege bakarraren pean
batuta jarraitu zuten ondorengo hiru mila urteetan.
Batasunarekin batera hasten da Egiptoren aldi historikoa, Menesekin, alegia, faraoi
hauxe izan baitzen hogeita hamar dinastietan lehenari hasiera eman ziona eta Menfis
hiriburua fundatu zuena. I eta II. dinastietako (3000-2788) errege eta printzeen hilobietatik
antzematen da garai hartarako egituratuak zeudela Egiptoko erakundeak eta
kultura. Erliebearen, pinturaren eta eskulturaren ezaugarri nagusiak nahiko zehaztuak
zeuden K.a. 3100 ingururako.
Dinastia aurreko artea
Badariar zibilizazioan (el-Badari, Assiut-etik
hurbil) sakratutzat zeuzkaten zenbait
animalia. Eltzegintzarako labea asmatu
zuten eta perfekzioraino iritsi ziren, bazter
beltz metalizatu dirdaitsua zuen zeramika
gorri bat egitean. Orraziz marraztutako uhin
moduko batzuekin ere apaintzen zuten.
Kobrea urtu eta landu zuten, eta harrizko
ontziak, arbelezko paletak eta bolizko estatuatxo,
orrazi eta sastakai kirtenak zizelatuzituzten. Ehizatzen zituzten hipopotamoen
hortzez etxerako tresnak egin zituzten : jostorratzak,
eztenak, orraziak, koilarak eta edateko
ontziak.
Arbelezko paletak -betazalak apaintzeko
pinturak ehotzeko erabiltzen zituztenlauki
zuzen soilak izatetik harrigarriro landutako
pieza handiak izatera pasa ziren.
Kuartzo urtuz estaltzen zituzten lepokoen
aleak. Kuartzo urtuarekin kobre
apurtxo bat nahastean Egiptoko urdin ospetsua
asmatu zuten, eta berehala hedatu
ziren tonu urdin edo berdezko Egiptoko
portzelanak.
Nagadako zibilizazioko piezak (Nagada,
Luxorren ipar aldean) badariarrenen antzekoak
dira, baina apaingarrien kalitatez
eta teknika prozeduraz desberdinak. Lehen
Nagadan (4000-3500) zeramikagileek ia
gaurko mailaraino menderatu zuten teknika.
Zeramika beltzak egin zituzten, edo gorriak,
gorriak eta beltzak, edota gorriak apaingarri
zuri-horixkekin (landare eta zuhaitzen
abarrak, animaliak, edo uretan ehizean ageri
diren giza irudiak) eta forma askotakoak.
Marrazkiak angelutsuak dira, zuri-horixkak,
eta lerro zuzenak, laukitxoak eta sigi-sagak
txandakatzen dira. Gaiak geometrikoak dira
eta animaliak oso meharrak. Ezerezetik hasi
eta pixkanaka lurra erantsiz heltzen zen eltzegilea
irudiak osatzera. Dinastiak hasi aurreko
azkenaldiko emakume irudien ezaugarri
bat da besoak zerura altxata dituztela,
pinturetan bezala. Orduan agertzen dira faraoien
garaiko ezaugarri izango diren itsasontzi
eta mirabe irudiak.
Harria ordurako oso ongi lantzen zen.
Dioritari eta esmerilari esker husten zen
harria, eta zilindro formako ontzi guztiz finak
lortzen ziren. Arbelezko paletak, hasieran lauki zuzenak baziren ere, animalia
itxuran egiten dira orain. Artelan bihurtu dira
jada eta Egiptoko artelan guztiek bezala,
bizitza honetarako adina balio dute besterako
. Lehen estatua horiek txikiak eta lantzen
errazak dira : lurrezkoak, bolizkoak,
hezurrezkoak. Dituzten forma meharrek
pinturetakoak gogorarazten dituzte.
Dinastia aurreko azkenaldiko artea
Beranduko Nagadan (Gerzehko zibilizazioa
ere deitzen zaio, ei-Gerzeh, delta muturraren
hegoan) (3500-3100), kanpokoekin
harreman handiagoak zituztelako edo, zibilizazio
finduagoa agertzen da.
Egostean tonu gris edo horiak hartzen
dituen beste buztin mota bat erabiltzen dute.
Zeramika hauek apaindura gorriak dituzte
eta forma berezia : ontzi handi heldulekudunak
dira. Formak biribilagoak dira eta
geroko Egiptoko artean guztiz ohiko bihurtuko
diren elementu batzuk azaltzen dira :
itsasontzi arraundunak perspektiba gabeko
paisajearen erdian, eta han-hemenka, animaliak,
landareak, zeinu geometrikoak, eta
pertsona irudi txiki eskematikoak : emaztekiek
bularralde eta aldaka markatuak dituzte,
oinak aldamenka, besoak altxata eta buru
gainean arkua eginez, eta gizonezkoen irudiak
baino handiagoak dira ; gizonezkoekbesoak zintzilik dituzte, edo makilatxo bati
eusten, aurrez daude, gonatxo modukoak
dituzte eta zangoak aldamenka. Pinturan ere
islatzen dituzte gaiok.
Harria lantzen zutenek edontzi ia hautsi
ezinak egin zituzten. Harri bigunetatik gogorretara
pasa ziren, eta kolore eta marra
aniztasunari esker ez dago antzeko hi edontzirik
. Emaitza hain zen ederra, ezen zeramiketan
imitatzen ere saiatu baitziren.
Kosmetikoetan ere, paletak geroz eta
finagoak dira. Grabatutako animaliak pareka
eta simetrikoki eginak daude. Zenbait
xehetasun, hala nola animalien adarrak, erliebean
egiten dira. Hezurrean edo harrian
zizelatutako iruditxoak gizakienak edota
idoloenak dira, nahiz eta artean jainkoak
izen gabeak izan.
Dinastia aroko artearen hastapenak
Eskultura
Erliebea, hain garrantzitsua Egiptoko
artearen historian, beranduko Nagadaren
erdialdera sortu zen (K.a. 3300). Gauza txikiekin
hasi ziren : aizto kirtenak eta arbelezko
paletak. Baina hasierakoak izanagatik
perfekzio harrigarrikoak dira. Errealitatea
bi dimentsiotan irudikatu ahal izateko ondorengo
hiru mila urteetan iraungo duen
egiune sail bat ezartzen da : aurpegia aldamenka,
gerritik beherakoa erdizka, bizkarra
eta begia aurrez ; baita marrazkiari
dagozkion beste zenbait egiune ere : perspektiba
eza, gauzakiaren itzulingurua baliatzea,
ardatz simetriko baten araberako
antolakuntza, kontakizuna rnaila desberdinetan
antolatzea, irudiak lerroan jartzea,
pertsonajearen tamaina garrantziaren araberakoa
izatea. Ezaugarri horiek paleta handietan
agertzen dira, hala nola Narmer
erregearen paleta guztiz bikain eta ongi
kontserbatuan. Gaiok klasiko bihurtuko
dira. Erregeak, zezen itxuran, lurrean erorita
dagoen gizon bat zapaltzen du adatsetik
oratuz. Aurpegi batean hegoko koroa
zuria darama, eta bestean, gorria, iparreko
erreinu menderatu berrikoa. Hieroglifoen
bidez -artean hieroglifo traketsak badira
ere- erregearen izena eta garaituen kopurua
adierazten dira. Zibilizazio berriaren
ezaugarri nagusiak idazkera eta erregearen
aginpidea izango dira. Narmer
Nemes da I. dinastiako lehen erregea, eta
haren paletak ez du jada ohiko erabilpena,
zeremonietako paleta bihurtu baita.
Gauza bera gertatzen da, nola teknikan hala
tratatzen diren gaietan, zizelatutako makila
burudunekin.
Suharrizko lanabesetan kalitate maila
handia lortu zen historiaurrean. Lehen dinastiaren
aurreko aro hurbilenean, hezurrezkoedo bolizko sastakai kirtenak, garrantzizko
gertaera historikoak gogorarazten
bide dituzten grabatuekin apaintzen
dira, eta, oro har, Narmerren paletaren
arauak jarraitzen dituzte. Zenbait kasutan
hainbestekoa da doitasuna, ezen zoologoek
berrehun eta hogeita zazpi animalia identifikatu
baitituzte helduleku baten bi aldeetan
.
Lehen dinastiaren garaiko hilarriak eskala
handian egindako erliebeen adibideak
dira. Errege Sugearen Hilarria da (Wadji faraoia)
adibide nabarmenena. Lauki zuzen
baten gainean belatz bat ageri da. Lauki
zuzenaren barman suge itxurako hieroglifo
batek jauregi baten aurrealdea koroatzen du.
Goiko erremate biribildua Egiptoko hilarrien
beste ezaugarri bat da. Garai honetako beste
hilarri batzuetan, nahiz eta hain finak ez
izan, geroko hilarrietan funtsezko elementuak
izango direnak aurkitzen ditugu : hilobiaren
jabea aulkian eserita, esku bat luzatua,
bestea bularrean tolestua, eta izena eta
titulua hieroglifoetan idatzia ; eskainitako
animalien buruak, mahai bat ogiekin eta mahaipean
pegar bat garagardo.
Garai berekoak dira etrketak ere. Zurezkoak
edo bolizkoak ziren, grabatuak edo
pintatuak, hieroglifoekin edo beste irudi
batzuekin. Zerbaiti lotu eta zelako objetua
identifikatzeko edo datatzeko balio zuten.
Zigilu zilindrikoak ere baziren, harrizkoak,
hezurrezkoak edo zurezkoak. Eskumuturretik
edo lepotik zintzilik erabiltzen ziren. Pittarraren
edo beste edozein ontziren buztin
bigunean uzten zuten zigiluaren marka.. odiak hieroglifoak dira. Zigilu eta etiketa
hauetan azter daiteke hasierako idazkera
hieroglifikoa.
Dinastia aurreko azken alditik lantzen
zen estatua bakandua, eta din.stien garaian
ere jarraitu zuen zurezko eta bolizko eskultura
tradizioak. Lehen dinastiaren azkenerako
agertzen dira zurezko giza estatuak,
ezkerreko oina aurreratua dutela. Egiptoko
ondorengo gizonezko estatua guztietan errepikatuko
da ezaugarri hori. Izan ere, orduan
tinkatu ziren Egiptoko jainkoen behin betiko
itxurak. Zuraren eta boliaren hauskortasunak
eraginda, harrizko estatuak zizelatzen
hasi ziren.
Lehen dinastiatik gordetzen diren zatietan
zurezko lehen obren itxura kubikoa
ikusten da. 11. dinastiaren garaian, gizarte
indartsua islatzen da kargu altuen hilobi aberatsetan
eta estatuetan. Khasekhem faroiaren
eskistozko estatua eseria benetako monumentua
da, nahiz eta tamaina naturalera
ez iritsi. Orduan hasten dira garatzen estatuagintza
monolitikoaren ezaugarriak. Tronua
trinkoa da orain, ukabilak itxita daude
pieza bereiztua den aginte makilari heltzeko,
eta burua aurreratua dago koroari eusteko
.Gorde dira animalien eskultura bakanduak
ere, lehoienak batez ere. II. dinastia
garaiko terrakota batean, itxura kubikoa eta
proportzio mozkoteak antzematen dira ; garai
hartako giza irudien ezaugarria ere bada
azkeneko hau. Dinastia aroaren hasierako
kare-haitzezko bi lehoi ere badira, tamaina
naturalekoak, kalitate handikoak, tenplu edo
jauregiren bat apaintzeko eginak. Lehoia,
ordurako, erregetza sinboloa da, eta beraz,
ondorengo estatua askotan piztiaren gorputza
eta erregearen burua lotuko dira : es-
Finjea.
Bolia lantzen zutenek perfekzio maila
handia lortu. zuten nola estatuagintzan hala
ebanisterian, eta idi hanka itxurako altzari
oin bikainak egiten zituzten.
Arkitektura dinastia aroaren hasieran
Lehen dinastiako hilobietako arkitekturaren
ezaugarri nagusia mastaba da.
Saggarakoa lauki zuzen formako gainegitura
bat da, ardatz luzea iparretik hegora
doa eta lurpeko hilobi ganbara eta biltegi
multzo baten gainean hedatzen da, hauen
sabaiak habe trinkoak direla. Goiko egituran
zenbait gela dago, hildakoaren dotea
uzteko. Kanpoko paretak eguzkitan lehortutako
lohizko pezoz eginak daude,
zokoak eta irtenuneak txandakatuz ; barrenetik
lodiagoak dira gorenean baino,
aurreko eraikuntza sisteman bezala. Dinastia
garaiko eraikuntza guztien ezaugarria
izango da hori, baita eraikuntzak harrizkoak
direnean ere. Kanpoko apaindura
"jauregi fatxada" deiturikoan oinarritzen
da, hau da, errege jauregiaren sarrerako
diseinuan : ate garai bat eta zutabeak alboetan
.
Ivlastaba eta jauregi aurre alde hauei esker
ikus dezakegu garai hartako errege jauregien
-batez ere san -eraren- bikaintasuna
eta edertasuna. II. dinastiako eraikin erlijiosoak
harriz eginak ziren.