Historia»Aro berria
Erakundeak
Euskal lurraldeak, Gaztelako erreinuaren baitan egonagatik, salbuespen
bat izan ziren monarkiaren mendeko gainerako lurraldeetan indarrean
zegoen administrazio errejimen komunarekiko -bai ekonomiaren eta
bai zergaren alorrari zegokiona-. Horregatik, Errejimen Zaharrak iraun
zuen artean foru errejimenak izan zituzten euskal probintziek,
Gaztelako monarkiaren bat egin berri zuten Aragoi eta Nafarroako
erreinuek bezala. Euskal lurraldeek erakunde paraleloak zituzten, nahiz
erakunde horien antolamendua ez zen inondik ere berdintsua.
Kostaldeko bi probintzietako erakundeak elkarren antzekoagoak ziren,
era askotako arrazoiak tarteko, horien artean aipagarrienak zirela
aitoren semetasun unibertsala, eta korrejidorea izatea erregearen
aginpidearen ordezkaria. Araban, berriz, ez zen Aro Berri osoan ez
aitoren semetasun unibertsalik ez korrejidorerik izan. Nafarroak bere
erakunde propioak gorde zituen, nahiz Gaztelako erreinuaren baitan
sartu izanak Aro Berri osoan zehar baldintzatu zuen bere bilakaera.Ezer baino lehen “erakunde” terminoari
lan honetan zer hedadura emango zaion zehaztu
behar da, adiera zabalegiko hitza
baita, eta gizakiaren bizitzaren alderdi guztietara
hedatzen da (erlijioa, politika, ekonomia,
eta abar). Erakunde horietako batzuk
entziklopedia tematiko honen beste
atal batzuetan (gizartea, ekonomia, kultura…)
aztertuko direnez, honako azterlan
honetan administrazioari, politikari eta justiziari
buruzko erakundeak aztertuko dira
soilik.
Euskal Herriko erakundeak aztertzen
hasi baino lehen argitu beharreko beste
gauza bat Iparraldeko eta Hegoaldeko lurraldeetan
nola dauden antolatuta zehaztea
da, zeren ezaugarri batzuk lurralde guztientzat
berdinak edo berdintsuak dira, baina
beste batzuk, berriz, guztiz desberdinak.
Horregatik, eta erakunde guztiak multzo
batean aztertzeak dituen eragozpenak kontuan
harturik, azterlan honetarako hiru multzo
bereiztea hobetsi da: alegia, batetik,
(zerga ordaintzetik) “Salbuetsitako Probintziak”
(Bizkaia, Gipuzkoa eta Araba), bestetik
Nafarroa Garaia, eta, azkenik, Iparraldea
(Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa).
Banaketa horretan Nafarroako erresuma
Iparraldearen eta Hegoalderan arteko
lotunea da, Pirinioez alde bietara hedatzen
baitzen (Nafarroa Beherea eta Nafarroa
Garaia) Aro Berriaren hasieran.
Salbuetsitako probintziak
Hiru probintziei horrela esateak ekonomiarekin
zerikusia badu ere (eta ekonomia
ez da hemen aztertuko), izendatze modu
hori oso baliagarria zaio lan honi gauzak
argitzeko, eta Euskal Herriaz egin diren hiru
multzo horietako bat besteetatik bereizteko.
Zergak ordaintzetik salbuetsita zeuden
hiru probintzia horiek antzeko erakundeak
zituzten, baina antolamendua ez zuten hargatik
berdin-berdina. Antzekoenak kostaldeko
bi probintziak ziren, arrazoi askorengatik:
“hidalgia edo kaparetasun unibertsala”,
Gaztelako errege-erreginaren ordezkari
gisa korrejidoreak izatea, eta abar.
Araba
Erdi Aroan, XV. mendean batez ere,
Arabako probintziak harreman berezia izan
zuen Gaztelako errege-erreginekin, bai
politikan, bai ekonomian eta bai arlo militarrean
ere, eta hala, Gaztelako Koroako
beste lurraldeek ez bezalako errejimen bat
lortu zuen: Diputatu Nagusia, zerga sistema
berezia (“gracioso”-a edo nork bere
borondatez ematen zuen dohaina), aduanak
lurraldeko mugan (abantaila handiakanpo merkataritzarentzat), eta errejimen
militar berezia (bakarrik probintzia edo
Gipuzkoako eta Nafarroako mugak defendatzera
joateko deitzen zituen soldadugaiak,
ez ordea handik kanpo joateko). Bereizgarri
horiek zirela eta –kostaldeko bi probintziek
antzekoak zeuzkaten–, probintziaren
gobernuak eta probintziaren eta monarkiaren
arteko harremanek ezaugarri bereziak
izan zituzten.
Arabako probintzian Aro Berri osoan
indarrean egon zen konstituzioak bi oinarri
nagusi zituen: batetik, Legeak eta Ordenantzak,
eta bestetik, kargu berezi bat, Diputatu
Nagusiarena hain zuzen (1476). Ordenantza
horiek prestatzeko zenbait urrats
eman zen aurretik: 1417an, ezagutzen den
lehenengo lege bilduma egin zen; Errege
Pribilejio bat da, zeina Koroak Arabari eman
baitzion Joan II.a adinez nagusi izan bitartean;
Errege Pribilejio horretan Araba gobernatzeko
erabili ziren hogeita hamalau
Ordenantzak daude bilduta. Dokumentua
erregearen ama Katalina Lancasterrek izenpetu
zuen Valladoliden (1417). 1458an,Madrilen, Enrike IV.ak berretsi zituen Ordenantzak,
baina aldaketa txiki batzuk eginarazi
eta gero. Geroago, errege horrek
berak, Ordenantzak aldatzeko agindu zuen,
eta batzorde bat izendatu zuen testua berridazteko
(1463). Ordenantzen berridazketan
Pedro Alonso de Valdivielso nabarmendu
zen: 60 atal dira guztira, “Cuaderno de
Leyes y Ordenanzas con que se gobierna
la M.N y M.L. Provincia de Álava” izenez
ezagunak.
Ordenantzak Errege-erregina Katolikoek
(Zaragoza, 1488) eta Karlos V.ak (Valladolid,
1537) berretsi zituzten. Berreste horretan,
eta nola Hermandade alkateak kexu
agertu baitziren jaunen justiziaren gehiegikieriak
zirela eta, enperadoreak, Errege Probisio
baten bidez, hauxe erabaki zuen: berari
zegozkion auzietatik kanpo uztea
jaunen justizia. Bide batez, justizia erakunde
nagusiak aipatzen zituen, haietara jo
behar bazen: Diputatu Nagusia, Batzar Nagusiak
eta Valladolideko Kantzileria.HermandadeakArabako gobernuaren oinarriak dira.
Erdi Aroan udalerriek eta herriek osatu zituzten
Ahaide Nagusien gehiegikerietatik eta
gaizkileen jazarpenetatik babesteko. Hermandadeetako
Ordenantzak zigor arautegi
moduko bat ziren, non lege hauste bakoitzari
zegokion zigorra zehazten baitzen: “En
aumento de la justicia contra malhechores”
zuten goiburu. Ordenantzetan, batetik,
Hermandeak zer delitutan esku har zezakeen
zehazten zen (ebasketa, lapurreta,
sutea, etxera indarrez sartzea eta krimena),
eta bestetik, zer jurisdikzio zeukan, besteak
beste. Nolanahi ere, Hermandadeak gobernatzeko
araudiak ez ziren oso argiak, eta,
beraz, ohituraren arabera edota, zalantzazko
kasuetan, Batzar Nagusien erabakien
arabera arautu ziren.
Araban 53 Hermandade zeuden, sei
koadrilatan edo taldetan banatuta. Hona
koadrila buruak: Gasteiz, Agurain, Biasteri,
Aiara, Zuia eta Mendoza. Hermandadeetako
gobernua Gasteizkoaren oso antzekoa zen
(Gasteizko gobernua aurreraxeago aztertuko
da). Alkate arrunt bat zuen, prokuradore
nagusi bat, bi errejidore, eta beste
zenbait ofizial. Behin karguak hautatuz
gero, Diputatu Nagusiak hamabost eguneko
epean berretsi behar zituen. Nolanahi
ere, Hermandade guztiek ez zuten berdin
antolatzen gobernua. Jaurerrietan, esate
baterako (probintziaren parte handi samarra
hartzen zuten jaurerriek), alkate arruntaz
gainera alkate nagusi bat izaten zen,
jaurreriko jaunak izendatua haren jurisdikzioko
auziak epaitzeko. Hain zuzen ere,
bi justizia horien arteko tirabirak ezabatzeko
dekretatu zuen Karlos V.ak goraxeago
aipatu den Errege Probisio hura (1537). Batzuetan,Hermandade batean bi alkate
arrunt izaten ziren, eta aitzitik, beste batzuetan,
bi Hermandadek –edo bik baino gehiagok–
bakarra izaten zuten bientzat. Hermandade
bakoitzak bere Batzar partikularra
zuen, eta Batzar horretan erabakitzen
zen nor bidali Batzar Nagusietara ordezkari.Batzar NagusiakBatzar Nagusiek, Diputatu Nagusiak eta
Batzar partikularrek osatzen zuten Arabako
gobernu zentrala. Hermandade guztietako
Batzar partikularretan hautatutako prokuradoreek
osatzen zituzten Batzar Nagusiak.
Batzar Nagusiaren burua Diputatu Nagusia
zen. Urtean bi aldiz biltzen ziren Batzar
Nagusiak, baina beharrezkoa izanez gero –
gerra zela, edo erregearen eskari urgenteren
bat zela–, Diputatu Nagusiak Ohiz
kanpoko Batzarrak deitzen zituen. Ohiko
Batzarrak maiatzean (hilak 1-12 bitartean)
eta azaroan (hilak 11-25 bitartean) egiten
ziren. Felipe III.aren erreinaldian laburtu
egin zen Batzarren iraupena: maiatzekoak
hilaren 4 eta 8 bitartean egin ziren, eta azarokoak
hilaren 18 eta 25 bitartean. Azaroko
Batzarrak Gasteizen egin ohi ziren, eta maiatzekoak,
aldiz, beste edozein lekutan,
Gasteizen izan ezik. Gasteizko Batzarrak
zirenean Udalak, txandaka, hiriko kale bateko
auzotarrei agintzen zien prokuradoreei
ostatu non eman antola zezaten.
Batzarrak aginte legegile moduko bat
ziren, eta haien erabakiak probintzia osoan
bete behar ziren. Era guztietako auzietan
erabakitzeko ahalmena zuten: zerga arloan,
administrazioan, justizian, agintarien gestioan,
eta abar. Aginte betearazlea Diputatu
Nagusiak eta Batzar partikularrek zuten.
Azaroko Batzarren azken bileran sei
kontulari izendatzen ziren, zeinek Diputazioko
kontuak fiskalizatzeko batzordea osatzen
zuten. Batzorde horrek ofizialak (idazkaria,
diruzaina, eta abar) galdekatzeko eta
agiriak eta gainerako dokumentuak arakatzeko
ahalmena zuen. Behin lana bukatuta,
txosten bat prestatzen zuten Diputatu Nagusiarentzat,
eta honek maiatzeko Batzarrera
aurkezten zuen, aurreko urteko gestioa
onartzeko.Diputatu NagusiaBera zen probintziako agintari gorena.
Errege-erregina Katolikoek sortu zuten kargua
1576an, Hermandade Santuaren epaile
betetzaile gisa. Hermandade hori desagertu
ondoren ere (1498), indarrean segitu
zuen karguak, eta Arabako Aro Berriko
erakunde sarearen kargu nagusia bilakatu
zen. Hainbesteraino da hori horrela ezen
batzuek Arabako forutasunaren sintesitzat
jotzen dute. 1534. urtetik aurrera hiru urtez
behin berritu zen, baina ordu arte, 14761534 bitartean, ez zen bi Diputatu Nagusi
besterik izan, erregeak izendatuta biak.
1534. urtean, ordea, Gasteizen eta koadrilen
artean hala hitzartuta, Arabako agintari
gorena sei hautatzaileren artean hautestea
erabaki zen. Hautatzaileetako hiru hirikoak
behar zuten, eta gainerako hirurak probintziako
beste edozein tokitakoak. Aurrenekoak
prokuradore nagusia eta bi errejidoreak
ziren; probintzietako hautatzaileak,
berriz, Batzar Nagusiek izendatzen zituzten
azaroaren 25ean. Hautagai izateko zenbait
baldintza bete behar zen: pertsona zintzoa
izatea, ekonomia eta gizarte maila jakin
batetik gorakoa izatea, eta abar. Teorian
asko ziren hautagaiak, baina praktikan familia
gutxi batzuek zuten karguaren monopolioa.
Familia horietako kideak ziren Gasteizko
hiriko patrizioak, zeren teorian Diputatu
Nagusia probintziako edozein Hermandadetakoa
izan bazitekeen ere, denborarekin
ohitura bihurtu zen Gasteizko
hiritarra izatea. Diputatu Nagusiaren hautaketa
Santa Katalina egunean egiten zen,
azaroaren 25ean. Boto gehiago nork, hura
izendatzen zuten Diputatu Nagusi. Boto
kopuru berdina jasoz gero, zozketa egiten
zen hautagai biren artean.
Diputatu Nagusiak aginte politikoak zituen,
Diputazioaren eta erregearen ordezkari
zen; gerra denboran probintziako gudarosteen
buruzagi nagusia zen, eta berak
zuen gudarosteen gaineko agintea haiek
probintzian zeuden bitartean; erregearen
agindu edo dekretuei “foru baimena” ematea
edo ez ematea bere esku zegoen (ez
ematekotan, garai hartan oso ezaguna zen
formula hau erabiltzen zen: “se acata, pero
no se cumple”, alegia, “onartzen da, baina
ez da betetzen”). Diputatu Nagusia zen probintziako epaile gorena; Ohiz kanpoko Batzarrak,
Batzar partikularra edota “probintziako
gurasoak” deitzeko ahala zuen. Diputatu
Nagusiak, beraz, hiru xede nagusi
hauek zituen: foruak errespetaraztea, Batzarren
erabakiak betearaztea, eta, oro har,
Araba arriskuetatik begiratzea.
Hala ere, haren ahalak Batzar Nagusien
erabakien mende zeuden. Diputatu Nagusiak
Batzar Nagusietan erabakitakoa betearazteko
obligazioa zuen. Batzarretan bera
zen burua, baina ez zuen hargatik erabateko
agintea, ez zuen Batzarrak bertan behera
uzteko ahala, erregeak Gorteak bertan
behera uzteko bazuen bezala. Ezin zuen
gobernu zentralaren aldetik ez ohorerik, ez
izendapenik edo abantailarik jaso Batzar
Nagusien baimenik gabe.Batzar partikularraBatzar partikularrak Diputatu Nagusiaren
ondoan betetzen zituen bere gobernu
funtzioak. Sei kidek osatzen zuten Batzarra:
bi komisario eta lau Hermandade alkate.
Hasieran ohitura zen komisarioetako bat
hiribilduetakoa izatea eta bestea, berriz, lur
zabaletakoa, baina denboraren buruan beste
hautabide hau nagusitu zen: komisarioetako
batek Gasteizkoa behar zuen, eta besteak
eta lau alkateek, berriz, gainerako koadrila
buruetakoak, bakoitzetik bat. Hautatuak
izan eta hamabost egunen barruan Diputatu
Nagusiaren aurrean aurkeztu behar zuten,
karguetan berrets zitzan.
Batzar partikularra, Diputatuarekin batera,
probintziako ohiko auzien gobernuaz
arduratzen zen Batzar Nagusien bileren arteko
denboran, eta Batzarretan hartutako
erabakiak betearazten zituen. Baina auzi
larriak zirenean, bere eskumenez haratagokoak,
Batzar Nagusien ohiz kanpoko bilera
deitzen zuen, eta Gasteiza deitu betiere.
Auzia gerra bazen, Diputatu Nagusiari
zegokion Batzar Nagusiak deitzea. Izan ere,
batez ere gerrarekin –barne zein kanpoko
gerrarekin– zerikusia zuten auziengatik deitzen
ziren ohiz kanpoko Batzar Nagusiak.
Batzar horietan ez zen deialdiaren arrazoiaz
beste gairik eztabaidatzen.
Araban bazen beste organo aholkuemaile
bat, “probintziaren gurasoak” edo “aberriaren
gurasoak” zeritzen kideez osatua. Batzuk
eskubidezko kideak ziren eta besteak,
berriz, izendatuak. Eskubidezko kideen artean
Arabako Diputatu Nagusi ohiak zeuden.
Gainerakoak probintziaren alde egindako
lanagatik nabarmendutakoak izaten
ziren. Organo honen egitekoa Diputatu
Nagusiari eta Batzarrei aholku ematea zen,
hala eskatzen zitzaionean.
Erakunde horiez gainera, baziren beste
bi elkarte aipagarri: bata plebeiuez osatua,
eta bestea, berriz, aitoren semeez. Plebeioen
elkartea “Lasarteko gizon onak” deiturikoekosatzen zuten, eta herri xehea nobleen
gehiegikerietatik babesteko sortu zen.
Elkartearen izen bereko herrian egiten zuten
bilera, eta, dirudienez, ez zuten eragin
handirik izan. Erramu egunean olibak eskaintzen
zizkieten zaldunei. Aitoren semeez
osaturiko beste elkarte horri “Elorriagako
zaldunen Batzarra” esaten zitzaion. Aurreko
beste horren antzeko helburua zuen
elkarte honek ere, baina bere mailara egokitua
betiere: alegia, bere eskubideak –foru
bereziak eta zerga salbuespena, besteak
beste– defendatzea eta sendotzea. Batzarra
hamar Hermandadetan banatzen zen, eta
oso-oso zorrotza zen kofrade berriak aukeratzeko
orduan. Urtero biltzen zen Hermandadeek
aurkeztutako hautagai zerrenda
aztertzera. Hona Batzarreko kargu nagusiak
(urte baterako izendatzen ziren):
prokuradore bat, bi diputatu, lau Hermanade
alkate eta idazkari bat. Bi diputatuek
aulkia eta boto eskubidea zuten Gasteizko
udalbatzarrean, eta alkateetako batek Batzar
Nagusietan.
Horiek, beraz, Arabako gobernuko
erakundeak. Haien arteko harremanak ez
ziren bakezkoak izan beti; aitzitik, liskarrak
eta tirabirak izan zituzten. Hermandadeak
–Diputatu Nagusia buru zela–, gero eta protagonismo
handiagoa eta Ordenantzez
kanpoko ahalak eskuratzean, tirabirak izan
zituen Koroaren funtzionarioekin, Elizarekin
eta aitoren semeekin. Hala ere, hori
baino arazo larriagoa zen Gasteizen eta probintziako
gainerako herrien artean, hiriaren
protagonismo nahia zela eta, sortu zen tirabira.
Nobleziaren eta Hermandadeen arteko
etsaigoa XVII. mendea arte luzatu zen, eta
bi liskarbide nagusi izan zituzten: justizia
eta milizia. Araban jaunek jurisdikzio zabala
zutenez, jaunak eta Hermandadeak zein
bere jurisdikzioaren alde borrokatu ziren,
harik eta 1537ko Errege Probisioak Hermandadearen
eta Diputatu Nagusiaren jurisdikzioa
lehenetsi zuen arte. Auzi militarrak
Errege-erregina Katolikoen garaian ebatzi
ziren batez ere. Errege-erregina Katolikoek,
probintziarekin bat eginda, aitoren semeen
aginte militarra mugatu zuten, eta Hermandadeena,
berriz, handitu.
Beste liskarbide bat Gasteizen protagonismo
nahia zen. Araba “Gasteizko hiriaren
probintzia” izenda zezaten proposatzen
zuen Gasteizek, baina huts egin zuen ahalegin
horretan. Ez, ordea, beste batzuetan,
zeren gero eta ahal handiagoak eskuratu
zituen erakundeetan: goraxeago aipatuko
da nola berehala bihurtu zen arau Diputatu
Nagusia Gasteizkoa izatea. Gasteizkoa
behar zuen ere Diputatuaren eskuinaldeko
lehenengo eserlekuak; Gasteizkoak ziren
magistratura horretako sei aukeratzaileetatik
hiru; Koadriletako aurreneko botoa Gasteizek
zuen, eta Gasteizen sindiku prokuradorenagusia zen Koadrila haien guztien
ordezkaria. Horietaz gainera, beste tirabira
asko izan ziren: buruzagi militarren izendapena
zela, gizonen eta dohainen banaketa
zela, eta abar. Aro Berria hartzen duten hiru
mendeetan zehar Gasteizko oligarkiaren
ahalak eta ordezkaritza handituz joan ziren,
gizartearen sektore horrek markatu zituen
gobernuaren kontsignak eta jarraibidea.Udal administrazioaArabako udal administrazioa oso
konplexua zen. Hiru erakunde mota zeuden:
jaurerriak, “lur zabalak”, eta hiribilduak
eta Gasteizko hiria. Gainera, bi gobernu
mota bereiz zitezkeen: Kontzeju irekia (herri
txikietako gobernu mota, antzinakoa,
desagertuz joan zen pixkana-pixkana) eta
Udala (gobernu mota modernoa, hirikoa eta
hiribilduetakoa). Hermandadeez hitz egitean
aipatu da jada zer agintari eta nola hautatzen
zituzten: batzuk bertako gobernurako
eta beste batzuk Batzar Nagusietara ordezkari
gisa bidaltzeko. Jaunen mendeko
udalerrien gobernua gainerako udalen antzekoa
zen, baina hala ere, ezaugarri berezi
bat zuen: jaunak –edo haren ordezkariak–
berretsi behar zituen karguak, eta alkate
nagusi bat izendatzen zuen epaitze lana
egiteko. Beraz, Udal modernoa aztertuko
da lan honetan, eta probintziako hiriburua
hartuko da eredutzat.Gasteizko UdalaGasteizko udalerriaren antolamendua –
Erdi Arokoa alde batera utzita– Fernando
Katolikoak Burgosko Ordenantzak (1476)
onartu zituenekoa da. Ordenantza horiek,
ukitu txiki batzuk gorabehera, 1747. urtea
arte iraun zuten. Ordenantza haietan udaleko
enplegatuak eta ofizial nagusiak izendatzeko
modua zehazten zen, besteak beste.
Hona udaleko ofizial nagusiak: alkate
arrunt bat, bi errejidore, prokuradore nagusi
bat, hamaika diputatu, bi Hermandade
alkate, aguazil nagusi bat, diruzain bat
eta eskribau bat. Gero ohitura hartu zen
diputatuetako bat alkateorde izendatzeko.
Kargudunak urtero berritzen ziren, San Migel
egunean, erdi izendapena eta erdi zozketa
zen sistema bitxi baten bidez. Betiere
hiriko talde goreneko pertsonek hartzen
zituzten kargu nagusiak.
Udalak era askotako betebeharrak zituen:
polizia, herrilanak, justizia, eta abar.
Udalbatzarra asteazkenetan biiltzen zen.
Udaleko kargudunek ez ezik Elorriagoako
Batzarreko bi diputatuk ere hitz egiteko eta
botoa emateko eskubidea zuten. Larunbatetan
ospitaleak eta dendak ikuskatzera joan
ohi ziren, kalitatea, pisuak eta neurriak egokiak
ziren ala ez egiaztatzera. Gasteizko
agintari nagusia alkate arrunta zen; epaile
funtzioa zuen, baina berak deitzen zituenUdaleko bilerak, eta bera zen burua bileretan,
eta baita ekitaldi ofizialetan ere. Hiriko
hurrengo agintaritza mailan errejidoreak
zeuden, eta haiek arduratzen ziren –txandaka,
aste batean bat, hurrengoan bestea–
denda, gremio eta abarren ikuskatzeaz.
Prokuradore nagusia zen hiriko lau kargu
nagusietako azkena. Hiriaren halako ordezkaria
edo zen prokuradorea, hiriaren
foruen eta askatasunen defendatzailea. Kargudun
nagusi horiez gainera Udalak beste
enplegatu asko zituen bigarren mailako
kargu xumeak betetzeko: atezainak, merioak,
pisu alkateak, merkatu fielak, guardak,
pregonariak eta abar.
Gasteizek, bestalde, Dulantzi, Burgelu
eta Bernedo hiribilduak eta Zuiako ibarra
hartzen zituen bere jurisdikzioaren barruan.
Hiru hiribilduetako agintariek alkatearen
aurrean agertu behar zuten San Migel biharamunean,
alkateak karguak berrets zitzan.
San Migel baino egun batzuk lehentxeago,
bestalde, Gasteizko agintari nagusiak
Zuiako ibarrera joaten ziren ibarreko
ofizial berriak izendatzera.
Gasteizko sistema Gaztelakoarekin alderatu
izan da, baina alde handiak zeuden
batetik bestera. Gaztelan gauza normala zen
ofizioak erostea eta errejidoreak bizi osorako
izendatzea, herritarrak goi karguetatik
aparte uzita; Gasteizen, aldiz, ez zitekeen
ofiziorik saldu (Felipe IV.ak 1630ean berretsitako
pribilejioa zen hori). Horrek ez du
esan nahi ordea Gasteizen karguen hautaketa
demokratikoa zenik. Hasteko, nahitaez
bete beharreko baldintza batzuk zeuden:
bertakoa izatea, 25 urte baino gehiago izatea,
ezkondua izatea, eta abar, baina berehala
nagusitu ziren irizpide ekonomikoak,
eta horrek bazterrera utzi zituen gasteiztar
xumeak. Era horretara herritar apalengan
diruzalekeria sortzea eragozten zela eta dirudunek
administrazioko hutsak beren ondasunez
ordain zitzaketela, horra zer erabiltzen
zen aitzakia gisa. Ofizio mekanikoak
ere karguetatik kanpo utzi ziren, eta eztabaida
izan zen handizkako salerosleak kanpo
utzi edo ez.
Beraz, azkenik, karguduna izateko baldintza
nagusia noblea izatea zen (etorki
bikainekoak eta odol garbikoak). Hala, hiriko
eta probintziako kargu garrantzitsu
guzti-guztiak hiriko familia noble eta aberats
gutxi batzuen eskuetan gelditu ziren,
zeinaek lehendik ere lurralde zabalak zituzten,
familiaren distiraren ezaugarri gisa.
Salerosle aberatsen familiak ere –etorkizko
aitoren semetasuna frogatuagatik– kargu
nagusietatik kanpo gelditu ziren, soilik bigarren
mailako karguak onartu zitzaizkien:
diputatu, Hermandade alkate… Ikusten
denez, azken batean, Gaztelakoaren antzeko
egoera zen: garrantzizko gobernu kargu
guztiak hiriko klase ahaltsuen mende
zeuden.JustiziaArestian aipatu den bezala, justizia izan
zen Hermandadeak eta Batzar Nagusiak sortzeko
arrazoi nagusia. Justizia, aurreneko
auzialdian, Hermandade alkateen eskuetan
zegoen (Hermandade auzietan), edo alkate
arrunten eskuetan (auzi zibiletan), edo
alkate nagusien eskuetan (jaurerrietan).
Bigarren auzialdian Diputatu Nagusira
jo zitekeen, bera zen probintziako epaile
gorena, eta Batzar Nagusien ordezkaria Batzarra
bildu artean. Hermandade alkateek,
beraz, Batzarren aurrean ematen zuten
haiek epaitutako auzien kontu, eta Batzar
Nagusiak alkateak emandako epaia berretsi
ohi zuen. Aparteko kasu bat Gasteizko
alkatea zen –hirian korrejidorerik ez zelakoedo–, hark emandako epaia apelatzeko
Valladolideko kantzileriara jo behar zen.
Azkenik, goragoko epaimahaietara apelatzeko,
Valladolideko Kantzileriara edo
Gaztelako Kontseilura jo behar zen. Arabak,
beraz, legegizonak zituen Valladoliden eta
Madrilen, probintziaren arazoez eta gerta
zitezkeen auziez arduratzeko.
Bizkaia edo Gortean eragina izateagatik nabarmendu ziren bizkaitarren artean. Haren jurisdikzioa arlo zibilera mugatzen zen, eta haren epaiak errekurritzeko korrejidorearengana edo korrejidoreordearengana jo behar zen. Haren zerbitzuak errege ondarearen bizkar ordaintzen ziren, eta beraz doan ziren herritarrentzat. XVI. mendean bertan behera utzi ziren Merindade Batzarrak; haien funtzioak Batzar Nagusiak hartu zituen bere gain.
Bizkaiko Jaurreriko erakundeek Arabakoen
antzeko ezaugarri batzuk zituzten,
baina baita desberdintasun handiak ere.
Jaurerrian argiago dago bertako administrazioa
Gaztelakoaren desberdina dela. García-Galloren
arabera hori horrela zen euskaldunak tradiziozaleago zirelako gaztelarrak
baino, euskaldunen aldean gaztelarrak
aldaketa eta berrikuntza zaleagoak zirelako.
Arrazoi bategatik edo bestegatik, Bizkaiko
“gauzak” eta bizkaitarrak berak ere gainerako
euskaldunak baino ezagunagoak ziren
Gaztelan eta gainerako erreinuetan, eta
Bizkaia Salbuetsitako Probintzien banderadunatzat-edo
hartzen zen. Eta ez Bizkaiak
biztanle gehiago zituelako: XVI. mendean
hiru probintziek biztanle kopuru berdintsua
zuten; XVII. mendean ordea oreka galdu
zen, eta XVIII. menderako nabarmena zen
batetik besterako aldea. Bai ordea foru
maila eta askatasun handiagoak zituelako,
eta ordaindu ere Gipuzkoak baino zerga
gehiago ordaintzen zuelako. Nolanahi ere,
batzuen eta besteen arteko antzekotasunak
eta desberdintasunak argiago geldituko dira
Bizkaiko antolamendu politiko administratiboa
aztertutakoan.Erakunde probintzialakBatzar Nagusiak ziren jaurerriko lehen
erakundeak, eta haietatik sortu ziren Errejimentu
Nagusia eta, gero, Diputazio Nagusia.Batzar Nagusiak1630. urteko Konkordia eta gero Batzar
Nagusietara 100 diputatu (93 lehen) biltzen
ziren, Jaurerriko gainerako administrazio
erakundeak ordezkatuz. Probintzia hiru
multzo handitan zegoen banatua: hiribilduak,
“Lur Zabala” (“Tierra Llana”), eta inguruko
lurrak (Durangaldea eta Enkartazioak).
Multzo bakoitzetik diputatu kopuru
jakin bat joaten zen: Lur Zabaletatik 72 (elizate
bakoitzetik bat), hiribilduetatik 21,
Enkartazioetatik 6, eta Durangaldetik 1 edo
2. Batzuen ustez, Lur Zabalak eta hiribilduek
osatzen zuten, berez, Jaurerria; gainerako
aldeak beste horien inguruak ziren,eta beranduago bildu ziren gobernu komunera
(1630).
Batzar Nagusiak ziren Jaurerri osoaren
erakunde ordezkaria, baina lurraldea banatua
zegoen aldeetako biztanle eta diputatu
kopuruen arteko egokitasunari dagokionez,
alde handiak zeuden toki batetik bestera,
Lur Zabalaren mesedetan. Diputatu hautatua
izateko baldintza batzuk bete behar ziren
nahitaez: aitoren seme izatea, Jaurerrikoa
bertakoa izatea –ordezkatzen zen
elizate edo hiribildukoa, eta ez bertan bizi
zen “egoiliar” soil bat–, pertsona “egokia eta
kargurako gai” izatea, gaztelaniaz hitz egiten
eta idazten jakitea, eta diruduna izatea
(dokumentuetan zehazten da zenbat diru).
Araban bezala, beraz, Bizkaian ere dirudunek
eta aberatsek eskuratu zituzten kargu
guztiak.
Bizkaiko Batzar Nagusiak Gernikako
arbolaren inguruan egiten ziren, baina eguraldi
txarretik babestearren han ondoko
eliza batean egiten hasi ziren gero, Antiguako
Andre Mariaren elizan hain zuzen.
Hasi ere meza batekin hasten zen bilera.
Batzar Nagusiak deitzeko ez zen epe jakinik:
1558 eta 1605 bitartean (47 urte) 46
aldiz bildu zen (urtean behin batez beste),
baina ez urtero-urtero:15 urtetan ez zuten
bilerarik egin, 19tan urtean behin bildu ziren,
9tan bina bilera egin zituzten, eta 3tan
hiruna. Gero, urtean bilera bat edo bi egiteko
ohitura hartu zen, baina batere bilerarik
gabeko urteak ere izan ziren tartean.
Bileraren iraupena, bestalde, luzatuz joan
zen: XVI. mendean egunean bertan bukatzen
zuten, baina XVIII. mendean asteartea
eta larunbata bitartean luzatzen ziren.
Batzar Nagusiek beraiek ebazten zituzten
auziak, baina aparteko zailtasunak zituztenean,
batzorde baten esku uzten zuten
delako auzia. Batzordeak, gero, Errementuari
edota Diputazioari jakinarazten
zion bere erabakia, hura kontuan hartuta
Diputazioak behin-betiko erabakia har zezan.
Batzarrean adostasunik ez zenean,
bozketa egin, eta gehiengoa lortzen zuenak,
hark erabakitzen zuen. Gutxiengoa erabakiarekin
bat ez bazetorren, erabakia onartu
ez eta protesta egiteko eskubidea zuen;
protesta hura legezko inpugnazio baten oinarria
izan zitekeen.
Batzar Nagusietako burua korrejidorea
zen berak deitzen zituen Batzarrak, Jaurerriko
sindikuek hala eskatuta betiere. XVIII.. enderako ordea aldatu egin zen ohitura,
eta Errejimentuak edo Diputazioak deitu
zituen. Batzarren erabakiak jasotzeko eta
dekretuak erredaktatzeko ardura bi idazkarik
zeukaten. 1702. urtean Batzarrean hartutako
erabakiak inprimatzen eta elizateetan
eta hiribilduetan banatzen hasi ziren
(Valladoliden eta Kortean ere banatzen ziren),
Jaurerriko Foruen eta Legeen jakitun
egoteko denak. Diputatuek edo prokuradoreek,nork bere erakundetik jasotzen
zuten ordainsaria; edo kopuru jakin bat edo
Batzarraren iraupenaren arabera ordaintzen
zitzaion. Hain zuzen ere, gastu horiek zirela
eta, urtean behin edo bi urtez behin bakarrik
egiten ziren bilerak, eta ez lau hilabetez
behin, lege zaharrak agintzen zuen bezalaJaurerriaren gobernuaJaurerriaren gobernuan parte hartzeko
prokuradore izateko betebehar berberak eta
beste berezi hauek eskatzen ziren: elizgizona
ez izatea, ezta elizgizon baten semea
edo biloba ere, ofizio mekanikoetan ez jardutea,
Jaurerriarekiko zorrik edo auzirik ez
izatea. Karguduna bandoaren arabera hautatzen
zen. Izan ere, bi bando ziren: oñaztarrak
eta ganboarrak. 1548. urtetik aurrera
nahitaezko betebehar bat ezarri zen, alegia,
bando baten aldeko elizate hautatzaileak
mugakide ez izatea. Pixkana-pixkana
legelari kopurua gehitu egin zen –gutxiengo
txiki bat osatzen zuten hala ere–, eta
beraz oligarkiak gero eta pisu handiagoa
hartu zuen Jaurerriaren gobernuan.Errejimentua eta DiputazioaBatzarrak gehitzea zama garestia zen
erakundeentzat, eta zama hori nolabait arintzearren,
Errejimentu Nagusia sortu zen
1500. urtean. Haren egitekoa: Batzar Nagusien
erabakiak betearaztea Batzarrik gabeko
denbora bitartean. Araban Batzar partikularra
eta Gipuzkoan Diputazioa ziren
organo horren baliokideak. Hogei kidek
osatzen zuten Errejimentu Nagusia: 12 errejidore,
2 diputatu, 2 korrejidore, 2 legelari
eta 2 eskribau.
Bilera eta gastu gehiegi zirela eta, beste
erakunde txikiago bat sortu zen Errejimentu
Nagusiaren barruan: Errejimentu partikularra.
Haren eginkizuna Errejimentu Nagusiak
enkargatutakoa aztertzea eta konpontzea
zen. Baina aurreneko Errejimen partikularrak
bildu zirenean (1566) ez zen prozedura
arauturik erabili gaiak aztertzeko, eta
Lur Zabaleko ordezkariak baino ez ziren
azaldu. 1580. urtetik aurrera hasi ziren hiribilduetako
ordezkariak bileratara joaten, eta,
tarteka, Enkartazioetako eta Durangaldeko
ordezkariak gonbidatu ziren.
1630. urteko Konkordia garrantzi handikoa
izan zen Bizkaiko erakundeentzat,
erakunde bakoitzak bete beharreko funtzioak
argitu baitziren. Batez ere Errejimentu
Nagusiari egin zion mesede –1611z gero
bazuen beste izen bat ere, “Jaurerriko Gobernu
Unibertsala”–, eta baita Errejimentu
partikularrari ere. Azkeneko organismo
horrek Errejimentu nagusiaren mende jarraitu
zuen, eta 1645az gero beste izen batez
deitu zitzaion: Diputazio Nagusia. Diputazio
hori ohiko auziez arduratzen zen,baina baita premiazkoez ere. Nolanahi ere,
Errejimentuaren mende egon zen Diputazioa,
harik eta XVII. mendearen bukaeraz
gero (1696), organo independente bilakatu
zen arte. Handik harat, bi erakundeen ebazpenek
balio bera izan zuten, baina Diputazioa
nola murriztailegoa zen, gero eta atribuzio
gehiago eskuratu zuen, Errejimentuaren
kalte. Horrek halako elitizazio prozesu
bat ekarri zuen, normala erakundeen bilakaeran.Erregearen aginteaMonarkak (jaunak) Jaurerrian zuen agintea
korrejidore baten eta bi korrejidoreordeen
bitartez gauzatzen zen. Korrejidorea
kargu ezaguna zen Gaztelan: Koroaren agintearen
ordezkari ofiziala hirietan, Koroaren
goren ordezkaria. Bizkaian, berriz, ez
zuen halako agintea: batetik, Bizkaiko
Erakunde gorenetako buru izan arren, parte
hartzen zuelako jaunaren pribilejioak defendatzeko
soilik, eta, bestetik, haren agintea
ez zelako Jaurerri osora hedatzen, Lur
Zabalera eta hiribilduetara soilik. Izan ere,
inguruko lurretan (Durangaldea eta Enkartazioak)
korrejidoreordeek –bat lurralde bakoitzean–
korrejidorearen antzeko agintea
baitzuten, aginte delegatua. Korrejidoreordeek
haren karguko ekintza eta funtzio
guztietan ordezkatzen zuten korrejidorea.Lurralde gobernuaEskualdeetako erakundeak Jaurerriko
aniztasunaren isla dira. Hiru eskualde nagusi
zeuden: Lur Zabala, hiribilduak eta
periferiako lurraldeak (Enkartazioak eta
Durangaldea, entitate gutxiagoko beste batzuez
aparte).Lur ZabalaLur Zabala, hau da, lurralde edo poblamendu
zabala (laua), Hiribilduari kontrajartzen
zaio, hiribildua harresiez inguratua izaten
baita. Lurralde autoktonoa zen, eta hiribilduen
jurisdikziotik at zegoen. Sei merindadetan
banatua zegoen (Busturia, Arratia,
Bedia, Uribe, Zornotza eta Markina), eta
merindadeak, berriz, 72 elizatetan. Merindade
izena merio (ibar jauna) izenetik eratorria
da. Merioaren kargua zergak biltzeko
eta epaitze lana egiteko sortu zen hasieran.
Merindadeetan hiru ofiziale nagusi
zeuden: prestameroak, merioak eta foru
alkatea. Prestamero eta merio karguak batu
egin ziren; bizitza osorako karguak ziren;
Justiziaren esanetara zeuden, epaileen aginduz
gaizkileak preso hartzeko eta elizateei
Batzar Nagusiak deitu zirela jakinarazteko.Foru alkateakForu alkateak erregeak izendatzen zituen,
betiko izendatu ere; Koroari laguntzeagatikedo Gortean eragina izateagatik
nabarmendu ziren bizkaitarren artean. Haren
jurisdikzioa arlo zibilera mugatzen zen,
eta haren epaiak errekurritzeko korrejidorearengana
edo korrejidoreordearengana jo
behar zen. Haren zerbitzuak errege ondarearen
bizkar ordaintzen ziren, eta beraz
doan ziren herritarrentzat. XVI. mendean
bertan behera utzi ziren Merindade Batzarrak;
haien funtzioak Batzar Nagusiak hartu
zituen bere gain.ElizateakElizateak parrokia barrutiak eta udalerriak
bat egitearen ondorio dira. Batzar
Nagusietako ordezkaritza elizateen gainean
egituratu zenean hartu zuen erakundeak
bere baliorik handiena.
Elizateetan udalbatzarra zen gobernu
organo nagusia. Urtean lau aldiz biltzen zen
(urtarrilean bi aldiz, apirilean behin eta
abuztuan beste behin), eta bera arduratzen
zen garrantzizko betebehar guztiez: ofizialak
eta Gernikarako prokuradorea aukeratzeaz,
zerga eta soldadugai bilketa antolatzeaz,
ofizialen kontuak aztertzeaz, eta abar.
Udalbatzarrak ofizial hauek izendatzen
zituen: bi fiel (errejidore edo zinegotziak),
auzo kabuak, Elizaren eskulangileak (hamarrenen
administrazioa) eta artxibozain
kontularia. Karguak urtean behin berritzen
ziren eta udalbatzarraren erabakien mende
zeuden. Ofizial horiek, neurri batean, udalaren
ordezko ziren, baina udalak baino
ahal gutxiagorekin betiere.HiribilduakHiribilduen administrazioan bi gobernuorgano
mota bereiz daitezke: Kontzeju irekia
eta itxia, edo Udal partikularra edo Errejimentua.
Hiribildu batzuetan –Bilbon, adibidez–
ez zen Kontzeju irekirik egiten; ezinezkoa
litzateke, oso handiak baitziren
horretarako. Elizateen antzeko eskumenak
zituzten, eta hautaketa era askotara egin
zitekeen: kargua utzitako agintariak berak
hautatzea, zozketa bidez hautatzea, eta abar.
XVI. mendetik aurrera karguak halako elitizazio
prozesu batean sartu ziren, herriko
oligarkiak bultzatuta, eta, aldi berean, Udal
sistema nagusitu zen. Errejimentuaren jarduera
hiribilduaren izaeraren araberakoa
izan ohi zen: alegia, landa hiribilduetan elizateen
antzeko izaten zen, baina industria
eta merkataritza hiribilduetan lanaren, horniduraren
eta zerbitzuen ikuskatze neurriek
izaten zuten lehentasuna.Inguruko lurrakGoraxeago aipatu den bezala, bi eskualdek
osatzen zituzten periferiako lurraldeak:
Enkartazioak eta Durangaldeak. Enkartazioetan
hamar kontzeju eta hiru hiribildu zeuden(Portugalete, Balmaseda eta Lanestosa),
eta errejimen juridiko propioa zuten.
Kontzeju horien gobernatzeko modua elizateetakoaren
antzekoa zen, baina bazuten
halere ezaugarri bereizgarri bat, aurreneko
auzialdia Kontzejuak berak egitea. Enkartazioetako
gobernuan bi ofizial edo erakunde
mota zeuden: a) komunitatearen organo
ofizialak (Urrestietako Batzarra eta sindikua);
b) Jaunaren ofizialak (korrejidoreordea
eta beste ofizial mendeko batzuk).Urrestietako BatzarraUrrestietako Batzarra Kontzejuetako eta
hiribilduetako ordezkarien, sindikuaren eta
eskribauaren batzarra zen XVI. menderako.
Batzarraren buru korrejidoreordea zen.
Urrestietako Batzarra zen agintaritza politiko
gorena, Foruak interpretatzen zituen eta
sindikua eta eskribaua izendatzen.SindikuaBerak deitzen zituen Batzarrak, berak
proposatzen eztabaidagaiak eta kobratzen
zergak. Bera zen lurraldeko ordezkaria
Gernikako Batzarrean.
Korrejidoreordea korrejidoreak izendatzen
zuen; korrejidorearen ordezkoa zen
lurraldean. Kontzeju batzuetan auzi kriminalak
epaitzen zituen aurreneko auzialdian,
eta beste batzuetan, berriz, kriminalak zein
zibilak.DurangaldeaDurangoko merindadeak 12 elizate eta
lau hiribildu zituen. Elizateak Lur Zabalean
bezala zeuden antolatuta. Kontzeju irekia
zen eskualdeko arduradun gorena, fiel sindiku
prokuradore Nagusi bat buru zuela.
Ohiko gobernua fielari zegokion. Kontzejuak
aukeratzen zuen fiela urtarrilaren 1eanurte baterako. Merindadearen gobernuan
parte hartzen zuten, batetik, merindade Batzarrak
eta sindikuak, eta bestetik, korrejidoreordeak,
laguntzaile zituela prestamero
ordea eta merioa. Batzarrak eskualdearen
eta Jaurerriaren arteko harremanak erregulatzeaz
arduratzen ziren, karguak izendatzeaz,
kontuak gainbegiratzeaz, eta abar. Durangaldeko
ofizialek, bestalde, Enkartazioetako
ofizialen betebehar eta funtzio berdinak
zituzten. Sindikua 1658. urtean sortu
zen.JustiziaGainerako euskal probintzietan bezala,
justiziaren administrazioak ezaugarri bereziak
zituen Bizkaian. Aurreneko auzialdian
epaitze lana tokian tokiko epaileari
zegokion: Foru alkateak Lur Zabalean, alkate
arruntak hiribilduetan, eta Kontzejuak eta
korrejidoreordeak Enkartazioetan eta Durangaldean.
Bigarren auzialdian korrejidorearengana
jotzen zen, edota korrejidoreordearengana
zenbait lekutan. XVIII. mendean,
Jaurerriak apelazio gastuak ordaintzera
behartu zituen korrejidoreak, Kantzileriak
haien epaiak berresten ez zituenean.
Korrejidorearen auzitegitik, bestalde, Valladolideko
Kantzileriara jo zitekeen. Bi auzialdi
zeuden: aurrenekoa Bizkaiko Epaile
Nagusiak osatzen zuen, eta bigarrena, berriz,
Bizkaiko Auzitegiak (hau, izena gorabehera,
Euskal Herriko edozein tokitako
auziez arduratzen zen).
Bizkaitarrak ez zeuden Gaztelako lege
orokorren mende, Jaurerrikoen mende baizik.
Lege haustea Euskal Herriaz kanpo
eginez gero, Valladolideko Kantzileriak
epaitzen zuen. Baina abaintaila horiek izanarren, bizkaitarrak ez zeuden oso pozik
beste arrazoi batzuengatik: auziek luze jotzen
zuten, garestiak ziren, eta Valladolidera
jo behar zuten kostua 411 errealetik gorakoa
zenean.
Gipuzkoa
Gipuzkoako erakundeen sarea nahikoa
nahasia da, bai erakunde probintzialei dagokionez,
bai eskualdeetako eta udalerrietako
erakundeei dagokienez ere. Gainera,
Gipuzkoak bazuen aparteko ezaugarri bat,
muga probintzia izatea. Horrek bestelako
arazo batzuk zekartzan: gudarosteen presentzia,
kontrabandoa eta abar. Horrek guztiak
are gehiago katramilatu zituen Gipuzkoaren
eta aginte zentralaren arteko
harremanak.Erakunde probintzialakProbintziaren gobernu organoak hiru
erakunde hauetan egituratuta zeuden: Batzar
Nagusiak, Batzar partikularra eta Foru
Diputazioa.Batzar NagusiaKorrejidorea buru zuela, probintziako
gobernuaren organo gorena zen, eta aginte
handia zuen: legeak egiteko agintea,
dekretuek Foruaren alorra gainditzen ez
zuten bitartean betiere; zergak biltzeko agintea,
nahiz eta ezin zuen zerga berririk ezarri
erregearen onespenik gabe; aginte militarra,
bere lurraldea defendatzeko; epaitzeko
agintea, bai auzi zibilak bai kriminalak;
eta noski gobernu, administrazio eta burokraziaahalak, hau da, eskumenak nekazaritzan,
basoen kudeaketan, herri lanetan,
merkataritzan eta abar, hala nola karguak
izendatzeko eta administrazio gastuak egiteko.
Batzar Nagusien helburu nagusietako
bat probintziako odol garbitasuna zaintzea
izan zen. Beraz, aitoren semetza aztertzeko
eta berresteko agintea zuen.
Gipuzkoako Batzar Nagusiak urtean bi
aldiz bildu ziren (udaberrian eta azaroan)
1677. urtea arte. Handik aurrera, urtean
behin bakarrik –gastuak murrizteko agian–.
Batzarlekua hemezortzi hiribildu hauetako
bat zen, txandaka: Azkoitia, Zumaia, Hondarribia,
Bergara, Mutriku, Tolosa, Arrasate,
Donostia, Hernani, Elgoibar, Deba,
Errenteria, Getaria, Zestoa, Segura, Azpeitia,
Zarautz eta Ordizia.
Bada, bestalde, gai korapilatsu samar
bat: parte hartzearena. Udalbatzarrak deitzen
ziren Batzar Nagusietara, baina 1615.. rtea arte Hermandade Nagusia sortu zuten
30 errepublikak baino ez ziren deitu.
Urte hartan Felipe III.ak hiribildu titulua
eman zion Ordizia, Segura eta Tolosako
jurisdikzioetako beste 35 herriri, eta beraz,
handik harat, 65 hiribildu deitu ziren Batzarretara.
XVIII. mendean beste bi gehitu
ziren, Antzuola eta Irun.
Arestian aipatutako konplexutasun hori,
baina, areago zihoan. Prokuradore-junteroek
ez zuten soilik boto bat, bakoitzak bere
barrutiko etxe kopuruaren araberako kopuru
bat baizik, eta, hala, hamar udalerrik
botoen erdia baino gehiago zeukaten. Bestalde,
garrantzi handia eman zitzaion Batzarretan
parte hartzeari, eta sustatu ere
sustatu egin zen parte hartzea, baina hala
ere, hiribildu batzuek, arazo ekonomikoak
zirela eta, huts egiten zuten noizean behin.
Prokuradorea izatea, baina, ez zegoen
edozeinen esku; batzuk ezin zuten (elizgizonak,
militarrak eta abar). Gainera, baldintza
batzuk bete behar ziren, eta hala, baldintzak
estutuaren estutuz, prokuradore
kargua hiribilduetako oligarkien erabilerarako
eta gozamenerako izan zen azkenik.
Hiribildu bateko prokuradoreak delako hiribildukoa
izan behar zuen, diruduna, zintzoa,
eta gaztelaniaz idazten eta irakurtzen
jakin behar zuen. Prokuradore izatea bateraezina
zen beste zeregin batzuekin; Batzarra
bitartean adierazpen eta boto askatasun
osoa zuten.Batzar partikularraGertaera larri edo ustekabeko bat gertatzen
zenean, Batzar partikularra deitzen
zen, hurrengo Batzar Nagusien zain egon
gabe erabaki beharrekoa erabakitzeko. Gipuzkoako
Batzar partikularra, beraz, Arabako
Ohiz kanpoko Batzarren parekoa zen.
Egun bakarreko bilerak izaten ziren, eta ez
zen Batzarra deitzeko arrazoiaz beste gairik eztabaidatzen. Hauek ziren eztabaidagai
nagusiak: errege zerbitzua, kontraforuak,
zergak, probintziaren inbasioa, laborearen
garestitasuna, eta abar.DiputazioaDiputazioa arduratzen zen probintziaren
gobernuaz Batzar Nagusiak deitu arteko
denbora bitartean, Batzarretan hartutako
akordioak betearazten. Adituen iritziz, Diputazioa
sortu, 1461 eta 1550 bitartean sortu
zen. 1749. urtea arte korrejidoreak, txanda
zegokion hiribilduko Diputatu Nagusiak
eta delako hiribildu horretako errejimentuak
osatzen zuten Diputazioa. Honako hauek
ziren txandako hiribilduak: Donostia, Tolosa,
Azkoitia eta Azpeitia. Hiribildu horietan
bizi zen hiru hilabetero korrejidorea
bere gortearekin eta txanda zegokion Diputatuarekin.
1748. urtetik aurrera araudi
berri bat onartu zen, non bereizten hasi baitzen
Diputazio arrunta (auzi arruntak) eta
Diputazio berezia (auzi bereziak). Bigarrenak
aurrenekoak baino kide gehiago zituen.
1800. urtean Tolosan ezarri zen behin betiko
korrejidorearen egoitza, auzitegia eta
Diputazioa barne.
Diputatu Nagusiak –Batzar Nagusiek
hala izendatuta– txanda zegokion hiribildukoa
bertakoa behar zuen, diruduna eta
abar. Diputazioaren egoitza goraxeago aipatutako
lau hiribildu horiek txandaka hartzen
zutenez, lau Diputatu izendatzen ziren.
Txanda zegokion hiribilduko Diputatuak
zeukan kargua; gainerako hirurak ohorezko
Diputatuak ziren. 1800. urtetik aurrera,
baina, Diputatu bakarra izendatu zen
probintzia osorako. Diputazioa, beraz, honela
osatu zen: korrejidorea, Diputatu Nagusia
eta Diputatu adjuntua. Txandako hiribilduko
errejidore kargua ezabatu egin
zen.
Errejidorea zen erregearen agintaritzak
probintzian zuen ordezkari gorena eta prestuena.
Arestian azaldu den bezala, Diputazio
egoitza izatea zegokion hiribilduan bizi
zen bere gortearekin. Beraz, bizilekuz aldatu
behar zuen hiru hilabetez behin, eta
oso gogaikarria zenez horrela ibiltzea, batetik
bestera etengabe, 1746. urtetik aurrera
hiru urteko egonaldiak egitea erabaki
zen. 1800ean, baina, Tolosan finkatu zen
egoitza. Errejidorearen agintaldia urte bat
eta hiru urte bitartekoa izan ohi zen, eta
Valladolideko epaileen artetik aukeratzen
zuen erregeak, alegia, estatuko hierarkiaren
goren mailako kideen artetik. 1797az
gero Nafarroako Kontseiluko kideen artetik
aukeratu zituen.
Errejidoreak ahalmen politikoak zituen:
Batzar Nagusietan eta Diputazioan bera zen
burua, eta Koroa, militarrak eta batez ere –
probintziako apelazio auzitegi gorena zenez–
epaitze lana zaintzeaz arduratzen zen.Hain itzal handia izanik, errejidore karguak
sekulako eragina izango zuen probintziako
erakundeetan, batez ere XVIII. mendean,
zentralismoak gora jo zuen garaian.
Errejidorearen azpitik bazen errege funtzionario
gehiago ere: erregeak probintzian
zituen gotorlekuen kapitain nagusia eta
gobernariak, adibidez, zeinek aginte osoa
baitzuten gudaroste eta gotorleku horien
gainean (Foru antolamendutik kanpo zeuden,
eta hori zela eta, arazoak izaten ziren
bi jurisdikzioen artean); kontrabandorako
ikuskatzailea, zeinak salgaien sarrera zaintzen
zuen, kontrabandoa galarazteko; arma
fabriketako ikuskatzailea, zeina errege gudarostea
hornitzen zuten lantegiak kontrolatzeaz
arduratzen baitzen; Ogasunaren
administrazioaz arduratzen ziren intendenteak
(1718), eta abar.Udal administrazioaGipuzkoako udaletako administrazioan
alde handiak zeuden herritik herrira. Herri
bakoitzak bere Ordenantzak zituen, erregeak
onartuta, eta Ordenantza horietako batzuk
elkarren lehian zeuden, edota Foruaren
beraren kontra. Hori saihesteko, 1670.. rteko Batzarrak erabaki zuen herrietako
Ordenantzek, erregeak berrestekotan, Batzarraren
onespena behar zutela aurretik.
Prokuradore izateko bezala, zenbait baldintza
eskatzen zen udal gobernuko kide izateko
ere: batetik, apaizen semeek, lanbide
jakin batzuetako langileek, judu kristautuek,
beltzek, mulatoek, ijitu, agot eta bilauek ez
zeukaten izaterik; bestetik, ondasun baten
jabe izan behar zen (“millarista”), baina
ondasunaren zenbatekoan aldeak zeuden
toki batetik bestera.
Hautaketa urtarrilaren hasieran egiten
zen. Karguak (alkatea eta errejidoreak) urtero
berritzen ziren. Alkatea zen Udaleko
burua, baina haren eginkizun nagusia aurreneko
auzialdietan epaile izatea zen. Udal
administrazioaz errejidoreak arduratzen ziren.
XVIII. mendean, horiez gainera kargu
gehiago ere bazen: herriko diputatua eta
sindikua. Herriko ordezkariak ziren biak, eta
ahal berezia zuten biztanleriaren horniduraren
eta salgaien prezioen gainean. Nolanahi
ere, alde handiak zeuden udalerri batzuetatik
besteetara. Tolosa, adibidez, zentsu
hiribildua zen, Errenterian oligarkia batek
agintzen zuen, Zestoan zozketa bidez aukeratzen
ziren ofizialak, eta abar.
Udalbatzarra alkateak deitzen zuen; bera
zen buru. Isilpeko bilerak ziren eta, zenbaitetan,
ezin utzizkoak, nahitaez joan beharra
zegoen. Erabakiak gehiengo bakunez
hartzen ziren. Boto berdintasuna hausteko
bi aukera zegoen: edo alkateak erabakitzen
zuen edo zozketa egiten zen. Udalek herri
ondasunetatik jasotako errentez ordaintzen
zituzten gastuak, baina errenta horiek askiez zirenean, herritarren artean partitzen ziren
gastuak. Korrejidorearen gortea arduratzen
zen udaleko kontularitzaz. XIX. mendean
prokuradore sindiku nagusia eta probintziako
diruzaina arduratu ziren zeregin
horretaz.JustiziaGainerako probintzietan bezala aurreneko
auzialdiko epaitze lana –bai auzi zibilak
bai kriminalak– alkatearen esku zegoen.
Korrejidoreak ere bazuen ahalmen
hori, baina alkateak hasitako auzietan ezin
zuen alkatea baztertu eta auzia bere gain
hartu.
Bestalde, alkateak epaitutako auzi baten
ondoren, korrejidorearengana jo zitekeen,
horretan nahastua zegoen pertsona
horrek hala nahi izanez gero, baina bazegoen
bertatik Valladolidera zuzenean jotzea
ere. Azkenik, korrejidorearen auzitegiko
epaiak apelatzeko Valladolideko Kantzileriara
jo zitekeen, eta auzia oso-oso garrantzitsua
bazen –erakundeei buruzko auziak
eta–, Gaztelako Kontseilura hel zitekeen,
Auzitegi Gorenera alegia.
Bestalde, bai Gipuzkoan bai aztertu diren
beste bi probintzietan ere, baziren horiez
gainera bestelako jurisdikzio batzuk:
esportaziorako epailea, elizaren jurisdikzioa,
militarrena, inkisizioarena. Hemen, ordea,
ez da horien aipamenik egin, ez baitagokio
lan honi jurisdikzio horiek aztertzea,
baina hala ere baliteke norbaitek obra zabal
honetako beste atalen batean aipatzea.
Baina baziren gehiago ere, hala nola
“talde konferentziak” zeritzetenak, non hiru
probintzietako kide delegatuak elkartzen
ziren arazo komunak ebazteko. Auzi horiek
konpontzeko Gortera jo behar zenean
(Ganbarara, Kontseilura edo erregearengana)
hiru probintzien artean banatzen ziren
legelarien gastuak. Hain zuzen ere, gastu
horien banaketa eta ordainketa zela eta,
sarritan hiru probintziak elkarri mokoka
aritu ziren.
Salbuetsitako probintzia horien azterketa
bukatu baino lehen gauza bat argitzea komeni
da, alegia, erakunde ugaritasuna gorabehera
erakundeak antolatzeko moduan
antzekotasun handiak zeudela probintzien
artean. Hiruretan Batzar Nagusiek antzeko
eskumenak zituzten, eta funtsean periodikotasuna
(berdina Araban eta Gipuzkoan) eta
prokuradore-junteroen kopurua ziren desberdintasun
nagusiak. Larritasun handiko
auziak konpontzeko Ohiz kanpoko Batzarrak
deitzen ziren Araban eta Gipuzkoan
(Gipuzkoan Batzar partikularrak deitzen zitzaien
halakoei); Bizkaian, berriz, ez zen
halakorik, ez baitzen epe finkorik Batzarrak
deitzeko, baina, aitzitik, probintzia horretan,
Merindadeko Batzarrak zituzten, Nagusien
azpitik.Hirurek Batzar Nagusien delegazioak
zituzten: Diputatu Nagusia Araban, Errejimentu
Nagusia eta Diputazio Nagusia Bizkaian,
eta Diputazioa, ohikoa edo ohiz
kanpokoa, Gipuzkoan. Hiru probintzietan
helburu bera zuten erakunde horiek, arazoak
kudeatzea Batzarrak deitu bitarteko
denboran.
Udal gobernuari dagokionez, berriz,
askoz alde handiagoak zeuden probintzia
batetik bestera, izenetan bai behintzat. Araban
herrixkak edo herriak (“aldeas o lugares”),
hiribilduak eta hiria zituzten, Hermandadetan
banatuak, eta Hermandadeak ere
sei talde edo Koadrilatan antolatuak; Bizkaiko
Jaurerrian kofradiak, elizateak, hiribilduak
eta Urduñako hiria zituzten –horiek
guztiak sei merindadetan banatuak–,
gehi Durangaldea eta Enkartazioak; eta
azkenik, Gipuzkoan are banaketa
konplexuagoa zuten: kontzejuak, alkatetza
nagusiak, hiribilduak, bailarak eta entitate
lokalen elkarketak.
Erregearen ordezkari nagusia korrejidorea
zen Bizkaian eta Gipuzkoan, eta Diputatu
Nagusia, berriz, Araban. Agintari horiexengana
jo behar zen hain zuzen ere,
epaiak apelatu nahi izanez gero. Eta are
gorago jo nahi izanez gero, Valladolideko
Kantzileriara eta inoiz Gaztelako Kontseilura
jotzen zen hiru probintzietatik. Hiru probintziek,
bestalde, ordezkariak edo ajenteak
(legelariak gehienetan) zituzten Valladoliden
eta Gortean probintziei zegozkien
auziak kudeatzeko.
Nafarroako erreinua
Nafarroako errejimena erregearen eta
erreinuaren arteko itun batean oinarritzen
zen, itun bikoitz batean: errege berriak tronua
hartzean zin egiten zuen Nafarroako
Foruak Legeak eta usadioak gordeko zituela,
eta orduan, zin egite horren ondoren,
lehenago ez, Nafarroako Gorteek erreinu
osoaren izenean leialtasuna agintzen zioten
erregeari. Fernando Katolikoak Nafarroa
beretu zuenean (1512), baldintza horixe jarri
zuten nafarrek, alegia itun hura errespetatu
zedila. 1513an zin egin zituen Foruak eta
Legeak aurreneko erregeordeak, Komaresko
markesak. Gero, errege Fernandok berretsi
zuenetik XIX. mendea bitartean, errege
guztiek berritu zuten zina.
Konkistatu zutenean Nafarroak bere
erreinutasunari eutsi zion, bai eta erresumaren
ezaugarri nagusiei: dirua, foruak,
legea eta erakundeak. Horrek bereizten
zuen Nafarroa Gaztelak Erdi Aroan beretu
zituen gainerako erreinuetatik: Toledo, Sevilla,
Murtzia eta abar. Austriako etxeko
errege-erreginek Nafarroa begirunez hartzensegitu zuten: Nafarroako errege-erreginak
ziren, baina Nafarroa ez zen Gaztelaren
mendeko. XVIII. mendean tirabirak izan
ziren, baina hala ere ez zen hautsi Nafarroaren
nortasunari errespetua zor zitzaiolako
ideia.ErregeaBera da erreinuko agintari gorena, baina
haren agintea ez da sekula absolutua,
itunaren ideiak mugatzen du, ituna errespetatzea
agindu duenez gero. Erregeak,
gainera, Foruak eta legeak errespetatzeaz
gain, haiek hobetzeko obligazioa zeukan.
Gorteek proposatutako lege berriei onespena
ematen zienean gauzatzen zen hobetzeko
obligazio hori. Hona erregeak Nafarroari
zion errespetuaren beste erakusgarri
bat, erregeak bere burua Nafarroako bertako
zenbaketa moldearen arabera izendatzea:
hau da, Karlos I.a Nafarroako Karlos
IV.a izan zen, Felipe II.a Nafarroako Felipe
IV.a, eta abar. Erregeak ahal handiak zituen
Nafarroan: auzitegiko eta administrazioko
goi karguak izendatzen zituen, berak deitzen
zituen Gorteak, eta burua ere bera zen,
Gorteetan egindako legeak berak berresten
zituen, bera zen gudarosteko agintari gorena,
lege hausteak eta gaizkileak barkatzeko
ahalmena zuen, eta epaitze eta erresumaren
gobernatze lanak haren izenean egiten
ziren. Baina erregea ez zen Nafarroan
bizi, noizean behin joaten zen, eta orduan
festa handiak antolatzen ziren (antolatze
lanak zirela eta, herri batzuk zorpeturik gelditzen
ziren).ErregeordeaErregea ez zenez Nafarroan bizi, pertsona
bat izendatzen zuen haren ordezkoak
egiteko, haren izenean erresuma gobernatzeko:
erregeordea. Karguak ez zuen iraupen
jakinik, baina zortzi urteko agintaldia
luzetzat jotzen zen, eta zortzi baino gehiagokoa
apartekotzat. Gaztelako goi nobleziako
kidea izan ohi zen erregeordea.
Erresumatik irteten zenean –Gortera joan
behar zuelako edo– beste norbait izendatzen
zuen bien bitarteko erregeorde, haren
ordezkoak egiteko.
Guztizko ahalak zituen, ez baita ahaztu
behar erregea bera ordezkatzen zuela. Horregatik
beste edozein agintarik baino aginte
handiagoa zuen. Lau sailetan bana daitezke
haren ahalak:
Aginte legegilea: Erregeordeak legegintzan
parte hartzen zuen batzuetan. Erregearen
onespenez, Gorteak deitzen zituen,
eta hasiera eta bukaera ekitaldietan bera zen
burua. Gorteak egindako legeak dekretatzen
zituen, eta arau edo xedapen orokorrak
ematen zituen. Xedapen horiek Gorteetan
erabakitzen zirenekin berdindu nahiizaten zituen berak, baina Gorteek kontraforutzat
jotzen zuten hori.
Aginte judiziala: Auzitegiak erregearen
izenean aritzen zirenez epaitze lanetan, erregeordea
zen justizia administrazio horren
burua. Besteak beste gaizkileak barkatzeko,
justiziako karguak izendatzeko eta
arauak emateko agintea zuen.
Aginte militarra: Erregeordea zen Nafarroako
gudarosteko kapitain nagusia.
Nolanahi ere, militar profesionalek hartzen
zuten benetako agintea. Haren esku zeuden
Nafarroako gotorlekuak eta Iruñeko
gaztelua –gotorlekua, gero–.
Aginte betearazlea: Hau zuen ahalmenetan
garrantzitsuena. Kargu hori betetzeko
informazioa eta aholkua ematen zioten
Errege Kontseilaritzatik. Besteak beste, ohoreak
eta tituluak emateko eta funtzionarioak
izendatzeko ahalmena zuen, baina ez
zeukan askatasun osoz jarduterik, erreinuaren
Legeetara lotu behar zen. Gorteek eta
Diputazioak arreta handiz zaintzen zuten
haren jarduna, foru hausterik egin ez zezan.ErreinuaNafarroako gobernuaz hitz egitean bi
aginte iturri aipatu behar dira: erregea eta
erreinua, itun baten bidez lotuak biak.
Orain, erregearen eta erregeak Nafarroan
zuen ordezkariaren –erregeordea– karguak
aztertu ondoren, erreinua ordezkatzen duten
erakundeak aztertuko dira, hau da, Gorteak
eta Diputazioa.GorteakSalbuetsitako Probintzietako Batzar Nagusiek
ez bezala, Nafarroako Gorteek orduko
gizarteko estamentu banaketa islatzen
zuten, hau da, hiru beso zituzten: noblezia,
eliza eta estatu xehea. Elizaren ordezkariak
goi karguak ziren denak: Iruñeko apezpikua
(berak zuen lehendakaritza), monasterio
nagusietako prioreak eta abateak (Leirekoak,
Iratxekoak, eta abar), Tuterako deana
eta Iruñeko bikarioa. Beste besoetako
bat, beso militarra, Gorteetan eserlekua
zuten nobleek osatzen zuten, Nafarroako
kondestablearen lehendakaritzapean (Leringo
kondeek zeukaten kargu hori). Hirugarren
besoa unibertsitate edo herriek osatzen
zuten: 38 herrik, zein bere prokuradorearekin.
Herri horien artean Nafarroako hiriak
zeuden (Iruñea, Lizarra eta Tutera), eta
Nafarroako erdialdeko eta hegoaldeko hiribildu
nagusiak. Geroago, nobleen parte
hartzea urritu zenean, herriaren ordezkaritzak
gero eta lehentasun handiagoa izan
zuen, eta, azkenean, gizarte sektore hori
izan zen foruen defendatzaile nagusia.
Erregeak bakarrik dei zitzakeen Gorteak,
baina horretarako ahalak ematen zizkion
erregeordeari. 1561. urteaz gero ahalguztiak eman zizkion, Gorteen eskariei arreta
eman ahal izan ziezaien. 1512-1800 bitartean
72 aldiz bildu ziren Gorteak, baina
bileren maiztasuna urrituz joan zen: 41 aldiz
bildu ziren XVI. mendean, 21 aldiz XVII.. endean eta 10 aldiz bakarrik XVIII.ean.
Erregeordeak inauguratzen zituen Gorteak
(“Apertura del Solio”), eta deialdia egiteko
arrazoiak azaltzen. Besoetako bakoitzak
bere aldetik egiten zuen bilera; gero denak
elkartu eta batzarrak egiten ziren. Lehenbizi
kontraforuak aztertzen ziren, eta erregeak
(edo erregeordeak) konponbidea emango
ziela agindu ondoren, orduan bakarrik,
hasten ziren erregearen eskariak aztertzen.
Dohaina (“donativo”) edo zerbitzua (“servicio”)
esaten zitzaion diru emaitzari
buruzko eskariak izaten ziren gehienetan.
Amaiera ekitaldiari “Cierre del Solio” esaten
zitzaion. Gorteak, berez, legegintzaz arduratu
behar ziren, baina garai hartan ez zeuden
ongi zehaztuta erakunde bakoitzari
zegozkion betebeharren mugak. Horregatik
erakunde bakoitzak zeregin bat baino
gehiago izan zezakeen. Gorteek, esate baterako,
hiru zeregin nagusi hauek zituzten:
1) Kontrol zereginak: bai erregea bai
errege funtzionarioak Foruei lot zitezen.
2) Lege zereginak: Gorteek legeak egiteko
ahalmena zuten, baina legeek erregearen
onespena behar zuten argitaratuak izateko;
era askotako gaiei buruzko legeak
izan zitezkeen (merkatuak, basoak, salneurriak
eta abar).
3) Zerga zereginak: Gorteek bozketa
bidez erabaki behar zuten erregeari “zerbitzu”
edo “dohain” gisa zenbat ordaindu, eta
horretaz baliatzen ziren bidegabekeriarik
egin ez ziezaieten. Izan ere, erregeak onespena
eman arte Gorteek ere ez zuten dohaina
ematen. Bestalde zerga batzuen administrazioa
ere haien esku zegoen (tabakoa,
txokolatea eta artilearen salerosketa).DiputazioaGorteak biltzeko deialdiak urritu ahala,
beste erakunde bat izateko premia sortu
zen, Gorteak bildu bitarteko denboran Foruak
errege funtzionarioen balizko erasoetatik
babesteko eta Gorteek hartutako erabakiak
betearazteko. Hauek dira Nafarroako
Diputazioa sendotu bitarteko urte nagusiak:
1450, 1501, 1569 eta 1576.
Zazpi diputatu ziren: elizgizon bat, zeina
izaten baitzen lehendakaria, boto batekin;
nobleziako bi kide, boto banarekin; eta
herritarren lau ordezkari: horietako bi Iruñekoak
izaten ziren, eta boto bakarra osatzen
zuten bien artean; beste biek Nafarroako
lau merindadeak ordezkatzen zituzten
txandaka, eta iruindarrak bezala boto
bakarra zuten haiek ere. Diputazioko beste
kide batzuek, berriz, ez zuten ez ordezkaritzarikez boto eskubiderik: idazkaria
eta sindikuak ziren. Sindikuak legelariak
ziren, eta ongi ezagutu behar zituzten Nafarroako
Foruak. Haien zeregin nagusia Diputazioari
aholku ematea eta hartzen ziren
erabakiak betearaztea zen.
Diputazioan, ohiko auziez jarduteko
ohiko bilkurak deitzen ziren, eta gorabehera
handiko gaiez jarduteko, berriz, ohiz
kanpoko bilkurak. Diputazioak hartzen zituen
erabakiei “auto” esaten zitzaien. Foruak
zaintzea zen haren zeregin nagusia,
eta bitarteko berezi bat zuen horretarako:
foru baimena, erdaraz “derecho de sobrecarta”
edo “pase foral” deitua. Diputazioaren
zeregin nagusia Nafarroako gobernua
ikuskatzea zen, Nafarroa gobernatzea bainoago.
Baina arian-arian gero eta gobernu
funtzio handiagoak bereganatu zituen, eta
era askotako arazoetan esku hartu zuen.
Dena dela, honako hiru gai hauetan aritu
zen batez ere:
1) Gai ekonomikoak: ordaindu behar
zen dohainetik herri bakoitzari zegokion
kuota edo zatia eskatzea; diru horretatik zati
bat (“vínculo” delakoa) Gorteetako eta Diputazioko
gastuak ordaintzeko gordetzen
zen. Artilearen, tabakoaren eta txokolatearen
gaineko zergak kobratzeaz ere arduratzenzen. 2) Gai militarrak: soldadu kupoen
banaketa, nafar osteak erreinutik kanpo
baimenik gabe ateratzea eragoztea, eta abar.
3) Nafarroaren defentsa eta ordezkaritza,
hala auzitegietan nola gainerako erresumekiko
edo probintziekiko harremanetan.Lurraldearen administrazioaLurralde gobernuaren oinarrian beste bi
erakunde zeuden: merindadeak eta udalerriak.MerindadeakNafarroa bost merindade edo barrutitan
banatua zegoen: Iruñea, Lizarra, Tutera,
Zangotza eta Irunberri. Merioa zen merindade
burua, errege agintaritzaren ordezkaria.
Ordena publikoa zaintzeaz arduratzen
zen, soldaduak biltzeaz eta abar, eta zeregin
horretan bazituen laguntzaileak: merio
ordeak eta baileak. Merindade bakoitzak,
bestalde, zerga biltzaile bat zuen. Aro Berrian
zehar merindadeek gainbehera egin
zuten administrazio erakunde gisa, Iruñeko
organismoak eta ofizialak bereganatuz
joan zirelako merioen agintea. Gainera, herri
batzuk –Viana, Cascante eta Corellak, adibidez,
hiri titulua eskuratu zutenean– merindadeetatik banandu ziren, eta merioaren
agintaritzaz kanpo gelditzea lortu zuten.Udalerriak: bailarak, hiribilduak
eta hiriakNafarroako erditik iparralderako herriak
bailaraka antolatu ziren gehienak. Hau da,
herriek –herri txikiak gehienak– elkartu, eta
udalerri bat osatzen zuten. Herri batzuek
ordea, hala nola garrantzizko hiribildu batzuk
(Bortziriak), edota Erdi Aroan Nafarroako
muga gipuzkoarren erasoetatik babesteko
sortu ziren beste muga herri batzuk,
bestela jokatu zuten, elkartu gabe.
Iruñerrian era horretako herri elkarketari ez
zitzaion bailara deitu, zendea baizik. XVI
eta XVIII. mendeen bitartean dozena bat
herri baino gehiago banandu zen bere bailaretatik.
Nafarroako erditik hegoalderako zatian,
berriz, herri gehienak hiribilduak ziren, herri
handiak, eta bakoitzak udalerri bat osatzen
zuen. Bi hiribildu mota ziren: hiribildu
arruntak, batetik, eta bereziak edo “hiri
onak” (“buenas villas”), bestetik. Hiri onek
besteek baino abantaila gehiago zituzten,
eta prokuradorea zuten Gorteetan. XVI.. endearen hasieran hiru hiri zegoen Nafarroan
–Iruñea, Lizarra eta Tutera–, baina
Felipe IV.ak beste sei izendatu zituen: Viana,
Erriberri, Corella, Cascante, Tafalla eta
Zangoza.
Udal gobernuaren egituran alde handiak
zeuden herritik herrira: udalerri bakoitza
bere pribilejioen edo ordenantzen arabera
gobernatzen zen. Ofizialen izenak eta funtzioak
ere desberdinak ziren. Udaletxeari
Errejimentu deitzen zitzaion, eta errejidoreez
osatua zegoen, alkate baten agintaritzapean.
Herri gehienetan batzar irekia deitzen
zen urtean behin gutxienez. Ofizialenahalak gaur egungoak baino handiagoak
ziren. 1547an Gorteek ordenantza batzuk
prestatu zituzten udalerrientzat, baina ez
ziren leku guztietan berdin bete. Karguak
eta erabakiak gehiengoaren arabera hautatzea
eta hartzea, eta kargu eta postu berriak
sortzea proposatzen zen: diruzaina,
errejistroak, eta abar.
Udalek gaur egungoek baino baliabide
ekonomiko handiagoak zituzten; lurrak zituzten,
mendiak, errotak, eta abar. Udalaren
ondasunak bi eratakoak izan zitezkeen:
ondasun propioak eta herri ondasunak.
Aurrenekoak akuran uzten ziren, eta hortik
ateratzen zen dirua udalerriko administrazio
gastuak eta zergak ordaintzeko erabiltzen
zen. Herri lurrak, berriz, herritar
guztienak ziren, denek zuten haiez baliatzeko
eskubidea, eta horretarako, lotetan banatzen
ziren; herri lurrak denen onerako
ziren, baina batez ere behartsuen onerako.
Udalerrien kontrol organoa Errege Kontseilua
zen, zeinak ikustaldiak eta egonaldiak
egiten baitzituen tarteka. 1604an ikustaldien
ordez urteko kontuen kontrola egiten hasi
ziren. Arlo militarrari dagokionez, alkateak
erregeordearen esanetara egon behar zuen.
Epaileak ere Gorte Nagusiaren mende zeuden.
Udaletxeek, bestalde, lotura estuak
zituzten Diputazioarekin eta Gorteekin;
Gorteak zituen besoetako bat ziren hain
zuzen ere. Horrexegatik izan zuten horren
eragin handia Gorteetan, horrexegatik defendatzen
zituen Diputazioak Errege Kontseiluaren
aurrean.Justiziaren administrazioaUdalerrietan alkate arrunta zen justizia
administrazioaren arduraduna. Udalerri
edo bailara bakoitzak bazuen bat, eta hori
merkatu alkatearen esanetara egoten zen.Merkatu alkatea udalerriko herri buruan bizi
zen, eta haren agintaritza zenbait herri eta
bailaratara hedatzen zen. Hiri eta hiribildu
forudunak, berriz, ez zeuden merkatu alkatearen
mende. Auzitegi horietatik gora jotzean,
Gorte Nagusira jo behar zen, Iruñera.
Bertan sortzen ziren edo udalerri eta
eskualde epaileengandik heltzen ziren auzi
zibilak eta kriminalak epaitzea zen Gorte
Nagusiaren zeregina.
Beste auzitegi inportante bat, Iruñean,
Kontu Ganbara zen (“Cámara de Comptos”
gaztelaniaz), zeina lau epaileez eta bi
idazkari laguntzaileez osatua zegoen. Diruzain
nagusiak eta ekonomiaz arduratzen
ziren beste funtzionario batzuek aurkezten
zituzten kontuak aztertzea zen Ganbararen
zeregin nagusia. Bestalde, Koroaren zergekin
eta ondasunekin zerikusia zuen auzi oro
erabakitzeko auzitegia zen Kontu Ganbara.
Azkenik, Errege Kontseilua zegoen,
Nafarroako auzitegi gorena, goranzko azkeneko
epaimahaia. Erdi Aroan sortu zen, eta
hasieran erregeari aholku ematen zion kuria
baten gisakoa izan zen, apaizez eta nobleez
osatua. Baina pixkana-pixkana legegizonek
lekua kendu zieten noble eta apaizei,
eta Nafarroako epaimahai gorena bihurtu
zen XV. menderako, Gorte Nagusiak
baino ahal handiagoak zituela. 1512. urtetik
aurrera lurralde auzitegien antzeko
erakunde bat zen, baina zeregin bikoitza
zuen, hau da, gobernu eskumenak ez ezik
justizia eskumenak ere bazituen. Bestalde,
bazuen gainerako Errege Kontseiluetatik
bereizten zuen ezaugarri bat, egoitza Madrilez
kanpo zuen bakarra izatea, Iruñean
bertan baitzuen. Abantaila hori erregearen
baimena izango zen agian, baina Nafarroako
Foru eta Legeetan ere argi adierazten
zen auzitegiak Nafarroaz kanpo egoteko
debekua.
Erregeordeak eta sei kontseilarik osatzen
zuten Errege Kontseilua, denak erregeak
izendatuta. Erregeordea eta bi kontseilari
ez ziren nafarrak. Hain zuzen ere
horiek ziren erregeak izenda zitzakeen bost
goi funtzionario ez nafarretatik hiru. Zazpi
kontseilarietatik hiru Nafarroaz kanpokoak
zirenez, gainerako erakundeak baino errazago
makurtzen zen hau Madrilgo esanetara.
Erregeak, bestalde, zenbait bide zuen
Kontseilua kontrolatzeko, eta horietan erabiliena
“ikustaldia” zen. Ikuskatzaileak, behin
ikustaldia bukatuta, Kontseilua zertan
zen jakinarazten zion erregeari, eta inoiz
aldaketaren bat egiten zen arautegian. Goraxeago
aipatu den bezala, Kontseiluak
bazituen gobernu funtzioak ere: erregeordeari
aholku ematea eta harekin batera
beharrezko dekretu edo arau guztiak prestatzea
ziren nagusiak.
Ipar Euskal Herria
Ipar Euskal Herria edo Iparraldea hiru probintziaz osatua dago: Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa. Aro Berrian nortasun politiko eta juridiko berezia izan zuten hiru probintziek, zein bere gobernu erakundeekin, baina Frantziako Iraultzaren etorrerak berehala ezeztatu zituen ezaugarri berezi horiek guztiak.
Lapurdi
Iparraldeko mendebaleko probintzia da
Lapurdi (800 km 2 ). Baiona izan zuen hiriburua,
baina Lapurditik guztiz banandua
gelditu zen 1215erako. Lapurdiko historia
ingelesen historiarekin lotua dago XII. mendeaz
gero, Ingalaterrako erregeak Akitaniako
dukeak baitziren aldi berean. Ehun
Urteko gerra amaitu zenean, Zuberoa eta
Lapurdi Frantziako Koroaren mende gelditu
ziren (1451), baina administrazio eta
ohitura tradizionalak gordeaz betiere.
Frantziako erregeen iritziz pribilejio
arruntak ziren Lapurdiko gobernuaren berezitasun
horiek, eta bazen horiek justifikatzeko
aski arrazoi: batetik, Lapurdiko probintzia
muga lurraldea zen, eta horrek, gerrak
edo inbasioak zirela eta, hondamena
zekarkion sarritan; bestetik, lapurtarrak leial
egon ziren beti Frantziako Koroari, eta soldadu
joaten ziren asko, 1.000 gizon inguru
aldi bakoitzean (alegia, gizon bat 60 biztanleko,
gutxi gorabehera); azkenik, abantaila
bereziak izatea justifikatzen zuen beste
arrazoi bat herrialdearen behartasuna
bera zen. Horrek guztiak ekarri zuen hain
zuzen Lapurdik zerga eta administrazio
abantaila bereziak izatea; lapurtarrek urtero
ordaintzen zuten zerga kopurua Frantziako
gainerako biztanleek ordaintzen zutena
baino txikiagoa zen (hiruzpalau libera
biztanleko lapurtarrek, eta 10-20 gainerakoek);
administrazio abantailak orain
hurrengo ikusiko dira, erakundeei buruzko
azterketa honetan barrena.
Erregearen funtzionarioen artean
bailea zen nagusia. Bailearen kargua Erdi
Aroan sortu zen, Lapurdi ingelesen mende
zela. Ofizial horrek zituen probintziako ahal
nagusiak: milizia eta auzitegi burua zen, eta
errege funtzionario guztiak haren esanetara
zeuden. Bizi osorako kargua izan zen
herrialdeko familia batzuen artean. Bailea
seneskalaren esanetara zegoen, eta parrokia
bakoitzeko merioak, berriz, bailerenean.
Batzarra zen herritarrak ordezkatzen
zituen erakundea. Etxejaunen ordezkariek
bakarrik har zezaketeen parte Batzarrean;
nobleek eta apaizek ez, horiek ez zuten
zeresan politikorik batere. Batzarra parrokietako
ordezkariek osatzen zuten, eta sindikuak–ordezkari horiek hautatutako kargu
bat, besteak beste bi Batzarren arteko
auziak kudeatzeaz arduratzen zena bera–
deitzen zuen Batzarra. Etxejaunen batzar
nagusietan hautatutako ordezkariak bildu,
sindikuak deitzen zituenean biltzen ziren.
Sindikuarengandik aztergaien berri jakin
ondoren, beren parrokietara itzultzen ziren.
Han parrokiako batzarraren iritzia eskatzen
zuten, eta Batzarrera itzultzen ziren atzera,
zer erabaki hartu zuten jakinaraztera. Batzarrak
eskumen unibertsala zuen, justiziaren
administrazioan izan ezik. Izan ere,
haren erabaki garrantzitsuenak zergak eta
gastuak parrokien artean banatzeko moduari
zegozkion.
Lapurdiko miliziak XVI. mendearen
bukaeran sortu ziren, bertako biztanleek
bidelapurren erasoetatik eta nobleen gehiegikerietatik
babesteko sortu ere. 1.000 gizon
ziren guztira, Batzarrak parrokietan
banatuak, eta bailearen agintaritzapean.
Udal administrazioa parrokia eta auzo
batzarretan gauzatzen zen. Etxejaunek osatzen
zuten parrokiako batzarra: parrokiako
alkatea eta epaileak (auzo bakoitzeko
bana), eta batzarrera bidali beharreko ordezkariak
hautatzen zituzten, eta parrokiaren
ondasun komunak administratzen zituzten.
Batzuetan ondasun horiek auzoka banatzen
zituzten, hobeto kudeatzearren.
Justizia erregearen izenean administratzen
zen. Udalerrietan jaunei zegokien epaitze
lana betetzea, baina auzi zibiletan bakarrik.
Bailegoaren auzitegia Ustaritzeko gazteluan
zegoen; Aro Berrirako soilik funtzionarioez
osatua zegoen. Bailegoko burua
bailea zen, baina bi teniente nagusi aritzen
ziren haren ordez, bat auzi zibiletarako etabestea auzi kriminaletarako. Auzitegi horrek
eskumen unibertsala zuen, bailea baitzen
bailegoko akzio zibil eta kriminal guztietako
epaile arrunta. Auzitegi horren epaiak
apelatzeko Lannesko seneskalarengana jo
behar zen, Baionara, eta gorago, Bordeleko
Legebiltzarrera.
Nafarroa Beherea
Nafarroa Garaiaren eta Beherearen arteko
loturaren berme nagusia errege-erreginek
mugaz iparraldera zituzten ondasunak
ziren. Nafarroa zabaltzearen hasierako arrazoia
itsasora irteteko bidea izatea zen, Nafarroako
merkataritza sendotzearren. Nafarroa
Beherea “bailara” edo “herrialde” elkarte
bat zen, Nafarroako errege-erreginen
agintaritzapean, baina hango errege erakundeak
eta foruak ez ziren Nafarroa Garaikoak
bezalakoak.
Nafarroako konkista (1512) eta Nafarroa
Beherearen banakuntza (1521-1530) zirela
eta, mugaz iparraldera eraman ziren Nafarroako
monarkiaren erakunde zentralak.
Bien bitartean, 1608-1611 bitarteko urteetan
prestatuko Forua (1632an argitaratua)
Foru Nagusia ordezkatzen saiatzen zen.
Hurrengo orrietan Nafarroa Beherea Aro
Berrian nola administratu zen eta zer
erakunde izan zituen ikusiko da.
Aurren-aurrena, azter dezagun errege
administrazioa eta administrazio horretako
funtzionarioak. Errege administrazioko funtzionario
nagusia Donibane Garaziko kapitaina
zen, erregearen ordezkari nagusia
arlo guztietan: administrazioan, zerga kontuetan,
arlo militarrean, eta abar. Lurraldeko bailaretan, baina, beste errege ordezkari
batzuk zeuden, kapitainaren esanetara,
zeinek tokian tokian izen desberdina zuten:
baile, merio edo alkate. Alkaideek bezala,
agintari horiek ere, zeinek bere barrutian,
aginte militarrak, administratiboak,
finantzieroak eta judizialak zituzten.
Finantza arloan bazen kargu aipagarri
bat, Errenta Biltzailea, zeina finantzak
zentralizatzeaz eta zerga mota guztiak kobratzeaz
arduratzen baitzen. Laguntza gisa,
zerga biltzaileak zituen, bailara edo herrialde
bakoitzean bana.
Nafarroa banandu ondoren, erregeak
zenbait erakunde sortu zuen Iruñean zeudenen
ordez. Horrela sortu ziren Kantzileria
(Donapaleun) eta Estatu Nagusiak.Estatu NagusiakEstatu Nagusiak hiru estatuko kideez
osatuak zeuden: hau da, nobleez, elizgizonez
eta herri xeheaz edo hirugarren estatuaz.
Elizgizonen estamentuan Baionako eta
Akizeko apezpikuen artxidiakonoak, Donapaleu,
Utzieta eta Haranbeltzeko prioereak
eta Donibaneko parrokoa zeuden. Nobleziaren
ordezkariak 118 etxejabe nobleak
ziren; eta hirugarren estatuaren ordezkari
gisa, berriz, herrialde eta hiribilduetako 25
diputatu zeuden. Azkeneko horiengan zegoen
ardura nagusia, soilik hirugarren estatuko
diputatuek baitzuten botoa emateko
eskubidea eta erabakitzeko ahalmena
ekonomia eta finantza arazoetan.Frantziako erregea, aginte zentrala Nafarroa
Beherean areagotzeko, noblezian bermatu
zen gehienbat. Erregearen esku hartze
gero eta handiagorako bilakaera horretan
mugarri jakin batzuk aipatu behar dira:
1512an, Fernando Katolikoak Nafarroa bereganatu
zuen, Joan Albret eta Katalina I.a
Nafarroako errege-erreginei erresuma kenduta;
Albako dukeak Donibane Garazi ere
hartu zuen. Joan 1516an eta Enrike 1521ean,
galdutako lurraldea berreskuratzen saiatu
ziren, baina huts egin zuten bi-biek. Azkenik,
1521 eta 1530. urteetan, borrokarik egin
gabe eta akordio politiko garbirik hartu
gabe, Karlos I.ak bertan behera utzi zuen
Nafarroa Beherea. Horrela, urrats handia
eman zen muga naturalen alde (Pirinioak),
Nafarroa Espainiako eta Frantziako Koroen
artean banatzeko politikaren alde. Enrike
II.ak Donapaleun ezarri zituen erreinuko
erakunde zentralak (Kantzileria, Estatu Nagusiak,
moneda, eta abar). Joana Albretekoa
eta beraren senarra –Antonio Borbongoa–
Felipe II.arekin negoziatzen ahalegindu
ziren, baina harremanak gaizkituta zeuden
erlijio gerrak zirela eta; izan ere, Joana
baitzen higanoten buru. Joanaren seme
Enrike III.ak heredatu zuen erreinua; 1589an
Frantziako tronua ere eskuratu zuen, Enrike
IV.a izenaz. Enrikek Frantziako Koroaz
kanpo utzi zituen bere jabetzako lurrak,
baina 1620an, haren seme Luis XIII.ak Batasunaren
Ediktua ezarri zien Biarnori eta
Nafarroa Behereari, Frantziako Koroara bilduz
Nafarroa Beherea ez ezik Biarno eta
Andorra eta Donezan, eta Legebiltzar batera
bilduz, Pauen, Nafarroako Kantzileria eta
Paueko Kontseilu Soberanoa. 1611rako jada
erregeak ezarria zuen Foru Berria, zeina ez
zen zaharra bezain demokratikoa. Nafarroak
galarazita, ez zen 1645. urtea arte inprimatu.
Foru Zaharraren arabera erregeak Foruak
zainduko zituela zin egin behar zuen,
nafarren zina jaso baino lehen. Foru Berrian,
aldiz, erregeak ez zuen zin egin beharrik.
Beraz, hautsi egin zen elkar errespetatzeko
ituna, eta bide eman zitzaion gobernu absolutuari.
1620ko Ediktuaren bitartez Justizia
Paueko Legebiltzarrera transferitu zen.
1643an galdu zen Nafarroako moneda.
1632an erregea Nafarroa Behereko Estatu
Nagusiak deusezten ahalegindu zen, baina
ez zuen lortu. Hala ere, Estatuek legegintzarako
ahalak galdu zituzten pixkanapixkana.
Nafarroa Behereko herrialde edo bailara
bakoitzak Gorte Nagusi bat zuen, etxejaunen
ordezkariez osatua, herrialdeko bertako
arazoak administratzeko. Donibane
Garaziko Gortera, adibidez, bina diputatu
joaten ziren 24 parrokietako bakoitzetik;
nobleen botoa aholku emateko zen bakarrik.
Amikuzen bi Batzar bereizten ziren.
Baileak (erregearen ordezkaria) deitzenzuen –eta bera zen buru–, baina deitzeko
agindua ematea sindikuari zegokion (sindikua
herritarrek hautatzen zuten). Gorte
Nagusiek eskumen unibertsala zuten, baina
batez ere lurrak eta ondasun komunak
kudeatzeaz arduratzen ziren, beste bailara
batzuekin itunak egiteaz, larreak eta luberritzeak
arautzeaz, eta abar.Udal administrazioaUdal administrazioaren oinarrizko
erakundea Parrokiako Batzarra zen; Lapurdikoen
antzeko ezaugarriak zituen. Parrokiako
Batzarraren bitartez adierazten zen
etxejaunen borondatea. Batzar horiek hautatzen
zituzten parrokietako alkateak eta
epaileak, bai eta Gorte Nagusietako diputatuak
ere, zeinak haien esanetara zeuden.
Bestalde parrokiako ohiko auziak eta herri
lurrak administratzeaz arduratzen ziren.Justiziaren administrazioaPlebeioei dagokionez, alkate arrunta
izaten zen epaile aurreneko auzialdian;
gero, gora jotzeko, Alkate Nagusiarengana
jo behar zuten plebeioek. Nobleei, berriz,
erregearen Gortearen jurisdikzioa zegokien;
Gorte hori 12 aberatsek eta Gorte Alkateak
osatzen zuten.
Maila bat gorago bailaretako edo herrialdetako
jurisdikzioak zeuden. Gorte –edo
auzitegi– horietan erregearen ordezkaria zen
buru (merioa, bailea edo alkatea), herritarrek
hautatutako epaile batek edo bik lagunduta.
Astero deitzen zen Gortea, baina
edozein unetan dei zitekeen, hala behar
izanez gero. Eskumena zuen auzi zibiletan
eta kriminaletan. Hiribilduetako Alkateek
jurisdikzio propioa zuten auzi zibil eta kriminaletan.
Gora jotzeko azkeneko aukera Donapaleuko
Kantzileriako auzitegi gorena zen,
errege funtzionarioz osatua. Lehentxeago
aipatu den bezala, justizia organo hori
1620az gero Paueko Legebiltzarrera aldatu
eta bildu zen. Handik aurrera, beraz, Pauera
jo behar zen apelatzera.
Zuberoa
Zuberoa probintzia horretako bizkondeen
mende egon zen, harik eta 1307an Ingalaterrako
errege eta Akitaniako dukeak
bizkonderria bereganatu zuen arte. XV.. endearen erdialdea arte egon zen Zuberoa
Akitaniako dukearen pean, 1449an
Gaston IV.a Foixko konde, Biarnoko bizkonde
eta Frantziako erregearen teniente
nagusiak Mauleko gaztelua hartu zuen arte,
hain zuzen ere. Nola 1339rako Felipe VI.a
Frantziako erregeak Zuberoa agindu zion
Gaston II.a Foixkoari lurraldea ingelesen
mendetik askatzen bazuen, Gaston IV.akerregearen agindu hori eta konkista eskubideak
argudiatu zituen bere jabetza justifikatzeko.
Nolanahi dela ere, eta zenbait gorabeheraren
ondoren, Zuberoa Gaskoinari
lotua gelditu zen, Frantziako Koroaren
mendean (1500-1510). Handik hara Zuberoako
probintzia ofizial eta erakunde hauen
administraziopean egon zen:Erregearen ofizialakErregearen agintaritzaren ordezkari nagusiak
honako hauek ziren:
Mauleko gazteluko kapitaina. Bera zen
erregearen lehen ofiziala, haren ahalen ordezkaria:
Estatu Nagusien, Justizia Gortearen
eta gudarostearen buru zen, eta errege
zergak kobratzeaz eta erregearen ondasunak
administratzeaz arduratzen zen. Nolanahi
dela ere, bera Gaskoiniako seneskalaren
esanetara zegoen. Kapitainaren
mendeko kargu nagusia, berriz, bailea zen.
Bi baile zeuden, berak izendatuak, bata
Iparraldean eta bestea Hegoaldean, gaizkileak
jazartzeko eta atxilotzeko. Haren mendeko
beste kargu bat mezulariak ziren: Estatu
Nagusiak deitzeaz, erabakiak justiziari
jakinarazteaz eta abarrez arduratzen ziren.Herriaren ordezkariakHerritik bertatik sortutako erakundeak
hauek ziren:
Estatu Nagusiak ziren erakunde politiko
gorena –1520az geroztik Ordako Gortea
deitua–, nobleek, elizgizonek eta herriak
osatua. Kapitainak deitzen zituen, Zuberoako
“jaun handiekin”, aitoren semeekin
eta “jakintsuekin” hitz egin eta gero.
Batzar Handia nobleei eta elizgizonei
zegokien batzarra zen.
Zinbideta hirugarren estatuko etxejaun
guztiak biltzen zituen erakundea zen.
1520tik aurrera etxejaunen ordezkari gisa
“prokuradoreak” bidaltzea erabaki zen.
Nolanahi ere Ordako Gorteak (edo Estatu
Nagusiak) zuen lehentasuna, “Batzar Handiaren”
eta “Zinbidetaren” batasuna baitzen.
Beraz, ordezkaritza arauak Zinbidetarenak
berak ziren. Garrantzi handiko kargu bat
Sindiku Orokorra zen; Zinbidetak hautatzen
zuen baina Estatu Nagusietan ere
kargu hori bera betetzen zuen. Nolabait
esateko herria ordezkatzen zuen bilkuretan.
Estatu Nagusiek eskumen ia orokorra
zuten.Udal administrazioaLurralde administrazioan hauek ziren
erakunde nagusiak:
Mezulari eskualdeak, hiru ziren (Pettara,
Arballak eta Basabüria), zazpi deganeriatan
banatuta. Deganeria bakoitzean hautesten
ziren deganak, txandaka, parrokienartean. Sindikuaren eta parrokien arteko
lotura ziren, zergak biltzen zituzten, zitazioak
entregatzen zizkioten Lextarreko
Gorteari, eta Ordako Gortea deitzen zuten.
1520ko kostumaren arabera parrokietako
auzokideak ohiko arazoak eztabaidatzera
biltzen ziren. Parrokiako Batzar
horietan parrokia ofizialak (“sainhoak”)
hautesten ziren zozketa bidez. Deganek
deganerietan zituzten ahal berberak zituzten
parrokia ofizial horiek parrokietan, eta
zergak kobratzeaz arduratzen ziren. Maila
bat beherago Auzo Batzarrak (“igurbeak”)
zeuden. Ordako Gortetik hasi eta igurbeetaraino,
batzar sistema oso bat zegoen, bai
denei zegozkien negozioak kudeatzeko bai
ordezkari hautetsiek batzarretan hartutako
erabakiak betearazteko. Baina aginte osoa
etxejaunei zegokien, bilera horien oinarria
baitziren.JustiziaLextarreko Gortea Lextarreko intxaurrondoaren
itzalera biltzen zen. Hura zen
Zuberoko justizia erakunde bakarra. Mauleko
kapitaina zen Gorteko burua. Zuberoako
10 jaun handik (gaskoieraz, potestat)
eta berrgoeita hamar bat aitoren semek
–etxe nobleen jabe– osatzen zuten. Azken
horiek lau bilkurez behin joateko obligazioa
zuten, eta ezpataz, botez eta ezproiez
hornituak joaten ziren, beren bikaintasuna
areagotzearren.
Lextarreko Gortearen jurisdikzioa auzi
zibiletara eta kriminaletara hedatzen zen.
Haren epaiak apelatzeko Akizeko zinpeko
epaileen Alkatearen Gortera jo behar zen
edota Lannesko seneskalaren Gortera, akusatuari
zer komeni zitzaion. Handik Guyenneko
seneskalaren Gortera jo zitekeen, eta,
azkenik, Bordeleko Legebiltzarrera.Argi dago Iparraldeko hiru probintzietako
erakundeek antzekotasun handiak dituztela
elkarrekin, nahiz eta xehetasunetan
alde handiak izan batetik bestera. Erakunde
nagusiak, esate baterako, nahikoa antzekoak
ziren (Batzarra Lapurdin, Estatu
Nagusiak Nafarroan, eta Ordako Gortea
Zuberoan). Argi dago guztiek jatorri demokratikoa
zutela eta estamentu pribilejiatuak
(noblezia eta elizgizonak) baztertu zituztela,
batez ere Lapurdin, non erabat baztertu
zituzten, baina baita beste bi probintzietan
ere, non parte hartu bazuten ere,
herri xeheak hartzen zituen erabaki guztiak.
Erakunde horiek, beraz, etxejaunen agintean
eta ordezkaritzan oinarri hartuta sortu
ziren.
Erregearen ofizialek (bailea edo kapitaina)
eginkizun berdinak zituzten, eta antzeko
ahalak. Lurraldearen administrazioan
bailarak, parrokiak, auzoak eta abar
bereizten ziren, Batzarretan ohiko arazoak
eztabaidatzen ziren, ofizialak eta diputatuak
hautatzen, eta abar. Justiziaren administrazioan
ere antzeko auzitegiak zituzten
(Nafarroa Beherekoak konplexuagoak,
agian), eta guztietan, gora jotzeko, lurraldetik
kanpo jo behar zuten, Pauera behenafartarrek,
eta Bordelera lapurtar eta zuberotarrek.
XVI eta XVII. mendeetako Foruak ez
ziren berri-berritik idatzi; aitzitik, aurreko
kostumen funtsa islatu zuten. Hiru probintzietan
etxeen berdintasuna eta iraunkortasuna
izan zen administrazioaren printzipio
oinarrizkoa; etxeko nagusiak edo kudetzaileak
(etxejaunak) beren borondatea askatasunez
adierazten zuten batzarretan. Beraz,
dudarik gabe probintzia horietako gobernua,
udal erakundeetakoa behintzat, demokratikoagoa
–eta agian atzeratuagoa– zen
“Salbuetsitako Probintzietakoa” baino.