Historia»Historiaurrea
K.a. I. milaldiko iraultza. Brontze aroaren amaiera eta Burdin aroa
Milaldi batez edo gehiagoz, aro berria hasi aurretik, iraultzatzat har daitezkeen gertaerak jazo ziren alor askotan. Besteak beste, bizitokiak sendotu ziren, eta hirigintza ongi antolaturiko eta gizarte egitura konplexuko herriak eraiki ziren. Teknikek oso bizkor egin zuten aurrera, zeramikazko gaietatik metalaren langintzara, eta abeltzaintzan, nekazaritzan eta salerosketan oinarrituriko ekonomia indartu zen. Sinesteei dagokienez, formula berriek eragin berezia izan zuten bizitzan eta orobat heriotzean ere. Burdin aroko mundu konplexu haren zenbait ezaugarri gaur egungo euskal kulturan ere antzeman daitezke. Atal honetan Euskal Herriko kultura mundu haren nondik norakoak ematen dira.
Aurretikoak
Kristo aurreko mila urteetan, gutxi gorabehera,
igarotzen den aldia, oso garrantzi
handiko aroa izan zela esan daiteke zalantzarik
gabe. Garrantzi handiko aurreramendu
sozioekonomikoak egin baitziren,
alde batetik, aro horretan zehar, eta bestetik
orduan eratu eta finkatu zirelako bai
bizilekuak bai gerora historia idatziaren lehenengo
lekukotasunen bidez ezagutzen
diren leinu barrutiak ere.
Lehenengo abiagunetzat Brontze aro
zaharreko abeldun komunitateak har daitezke.
Halako taldeak ezagunak dira Euskal
Herrian, ehorzketarekin zerikusia duen
kultura megatiliko oparoa eta nekrolatriazko
beste jarduera askoren aztarrenak (ehorzketarako
haitzuloak, hobiak eta abar) utzi
baitzituzten lurralde honetako leku askotan.
Komunitate horiek aski ongi ezagutzen dira
erritu horiei dagozkien gaietan; askoz gutxiago
ezagutzen dira, ordea, beren bizilekuei
dagokienez, erabili zituzten haitzuloak
kenduta, agian. Biztanle multzo horrek
lurralde honetan guztian ezagutuko diren
kulturazko eragin eta joera berriak hartuko
ditu. Ia-ia lehen une horretatik berorretatik
hasita, alde batzuetako eta besteetako biztanleen
artean desberdintasunak hasi ziren
sortzen, bizilekuak antolatzeko moduari
dagokionez, adibidez. Ia iparralde osoanhaitzuloak eta harpeak erabili ziren batez
ere bizilekurako, iparraldean karst lurrak
askoz ere gehiago direlako zalantzarik gabe.
Horrexegatik, hain zuzen, gizatalde horiek
aski txikiak ziren nahitaez, hegoaldean ez
bezala. Izan ere, hegoaldean, klima baldintzak
hobeak zirelako, eta leku batzuetan
haitzulorik ez zelako, gainera, bizileku gehiago
antolatzen zen kanpoan, geratu diren
lekukotasunek erakusten dutenagatik
bederen. Horrek ez du esan nahi, nahitaez,
biztanleria handia zenik, biztanle horiek
batetik bestera zebiltzala baizik, bizilekuz
sarri aldatzen zirela alegia; eta horrexegatik
dira, nonbait, hain ugari biziguneen aztarrenakeremu aski labur horretan. Bizigune
horietako batzuek oso egitura ahaltsua
zuten ?Bardeetan, adibidez?, eta handik
hara bizigune egitura modu hori zabaldu
zen, eta ongi egituratutako bizigune
egonkorra bihurtu.
Milaldien arteko giltza
K.a. lehen milaldia hasi baino lehenxeago,
K.a. XIV-XIII. mendeetan alegia, Brontze
aroaren erdi-azken aldiari dagokion
garaian hain zuzen, megalitoen aldiaz geroztiko
gizataldeak sartu ziren Euskal Herrira,
abiapuntu desberdinetatik. Hego Euskal
Herriko hegoaldean kokatu ziren batez
ere; horren eraginez lehenagoko bizimoduarekiko
eten bat gertatu zen lurralde horretan.
Gizataldeak iritsi eta bertan kokatze
hori mendeetan zehar gertatu zen, etengabe,
Mediterraneo alderako lurraldeetan batez
ere, Kantauri alderako lurraldeetan eta
Pirinioez iparraldekoetan askoz ere eragin
txikiagoa izan baitzuen, hasieran behintzat.
Hasierako une horietan bi kultura joera
ageri dira batez ere. Horietako batek Iberiako
penintsulan du jatorria, Cogotas I-ekokultura munduan-edo, nonbait; besteak,
berriz, Europa erdialdean-edo du jatorria,
tumulu kulturaren antza sumatzen baitzaio
hasieran, eta Atabaka Zelaikoena geroago.
Etorkin horiek, lehendik bertan ziren gizataldeekin
batera, gizatalde multzo aberats
eta askotarikoa eratu zuten, geroztiko biztanleriaren
oinarri izango zena. Gizatalde
multzo horren askotarikotasun horrexegatik,
hain zuzen ere, ezin da biztanleria horren
egitura zentzu bakarrekoa eta soila balitz
bezala aztertu, bestela baizik, elkarren
paraleloan, nahastu gabe leudekeen ildoak
balira bezala irudikatu behar da, batzuetan
batera biltzen eta forma mistoak eratzen
dituztela.
Protocogotas eta Cogotas I-eko kultura
mundu horrek bere ezaugarri berezi diren
material asko utzi zituen. Zeramikak batez
ere: azala zimurrez eta azkazal arrastoz
markaturik, ontzien goreneko herenean
horizontalean edota aho ertzean bertan
zeharretara tantak edo xapatak dituztela, eta
oin planoak, zenbaitetan saskigintzako
arrastoak dituztela. Soslaia ganbil samarra
izaten dute, eta ahur-ganbila; ahoa berriz,
itxi samarra ia beti. Gisa horretako materialak
haitzuloetan agertu dira batez ere, bai
bizilekutarako erabiltzen ziren haitzuloetan
bai bestelakoetan. Gai horietan artean, han
eta hemen, Boquique zeramika motak ageri
dira, Araba aldean batez ere, baina baita
Bizkaiko zenbait lekutan ere. Kultura ingurune
horren egintza da haitzuloetako arte
abstraktu eskematikoa, Lakozmonteko Solacuevako
haitzuloan (Araban) eta Arenazakoan
(Bizkaian) azaldu diren aztarnategiek
erakusten dutenez. Haitzuloetako artea
ez da beti antzinako material hauekin
batera agertzen nahitaez; izan ere, beste haitzulo
batzuetan, hala nola Lazaldai, Liziti,
Pico Corral edo Los Morosen adibidez (Araban
daude denak), geroagoko arte motekin
batera agertzen baitira material horiek.
Boquique kultura munduaren inguruan
azaldu ohi diren apaindura mota horiek
bestelako aztarnategi batzuetan ere azaltzen
dira, ?hobi ehorzketetan? adibidez. Gertaera
horien kronologiari dagokionez, oso aldi
zabal baten barruan kokatzen dira, zeren
lehen Boquique aldiko zeramika dutenaztarnategiak badira Arabako Lautadan ?
Santa Maria de Estarronako zuloa? K.a. XIX.. enderako. Gainerako aztarrenak, Boquiqueko
zeramika eta irtenunezko apaindura
dutenak, K.a. X-VII. mende bitartekoak dira
gehienak, eta beste batzuk, egitura horiekin
beroriekin, baina bestelako material batzuez
eginik, normala den bezala, Burdin
aroaren azken aldera arte ere azaltzen dira.
Cogotas I-eko munduko biztanleen
egoitza hartzeari dagokionez, eredu bat
baino gehiago bereiz daiteke. Batzuk haitzuloetan
bizi izan ziren, baina beste batzuek,
ohitura zahar bati jarraituz, bi eremu
desberdinetan antolatu zuten bizitokia,
orain behealdeetan ?Omecillo eta Ebro ibai
arroetan, ia babes naturalik gabe; han azaldu
dira Boquique zeramikak, irtenunez
apainduak, eta azkazal eta behatz arrastoz
markatuak?, orain goialdeetan ?Omecillo
eta Uda-Zadorra ibai arroetan, egitura gotor
artifizialez babesturiko harkaitzarteetan?.
Goialde horietan ez da Boquiqueko zeramikarik
agertu, ezta irtenunez apaindutako
zeramikarik, baizik eta ontzi ahur-ganbil
irekiak, ebakiez ildaxkatuak, eta baita aurreko
beste tipologia mota guztietakoak ere,
zeinak antzekotasun handiak baitituzte
Cogotas-eko munduarekin.
Lautadako mundu horrek, beraz, aztarna
ugari utzi du Euskal Herriko hegoaldean.
Kronologiari dagokionez, mundu horrek
oso denbora bitarte zabala hartzen du: Erdi/
Azken Brontzetik Antzin Burdinaren hasierara
bitartekoa, hain zuzen. Inoiz ere, kultura
material horretako ezaugarrietako batzuk,
Euskal Herrian askoz gehiago zabaldu
eta errotu ziren beste kultura modu batzuetan
ere azaldu dira, hondar elementu
gisa. Elementu horien dentsitateari eta intentsitateari
dagokionez, alde handiak daude,
beti bezala, ipar eta hego isuraldeen
artean.
Bizitokien garatzea eta sendotzea
Brontze aroaren bukaeran eta Burdin
aroaren hasieran iparraldetik barrena heldu
ziren beste talde batzuen ekarpenari
esker sendotu eta egituratu ziren biziguneak,
eta ia aldaketarik gabe iraun zuten
hurrengo aroa arte.
Leku askotan aurkitu dira era horretako
biziguneen arrastoak. Pixkana-pixkana alde
guztietara zabaldu ziren, lehenagotik zeuden
eta bestelako kultura ezaugarriak zituzten
biziguneen tokia hartuz, ez ordea haiek
baztertuz. Alegia, bizigune berriek bat egin
zuten zaharrekin, eta gutxitan baztertu edo
abandonatu ziren lehendik zeudenak. Hala
ere, gehien-gehienak berritik sortu ziren.Bizigunea non finkatu hautatzeko irizpide
nagusietako bat ?tipologiari dagokionez,
hamar formula nagusi bereizi ohi dira?,
delako lekuak babes naturala izatea da.
Gero, bizigune horretan beste lan handi batzuk
egiten ziren lekua hobeto babesteko
?harresiak, lubakiak?? eta etxeak ezartzeko
?aldapetan zapaldiak prestatzea?, etxebizitzak
ezartzeko oinarri gisa. Bizigunea
ezartzeko leku egokia hautatzeaz gainera,
ingurunea ?bideak eta ingurumariak? kontrolatzeak
ere garrantzi handia zuen. Hori
da herrixka batetik bestera tarte bat izatearen
eta bakoitzak eremu bat kontrolatzearen
arrazoia. Herrixken eremuari dagokionez,
bestalde, alde handiak zeuden batetik
bestera: txikienek hektarea erdi bat inguru
zuten, eta handienek, berriz, 27 hektareatik
gora ?Carasta (Araba)?, baina gehiengehienek
4,5 hektarea inguru.
Herrixken lurralde banaketan ere gorabehera
handiak zeuden alde batetik bestera;
oraingoan ere ugariagoak ziren hego
isuraldean ipar isuraldean baino. Gehienak
Araban eta Nafarroan zeuden, Iruñerria-Lizarrerria-Arabako
Errioxa lur zerrendaren
inguruan batez ere. Gehienetan, ibai ertzean
finkatzen ziren herrixkak, bai alde batekoak
bai bestekoak.
Herrixka horietan eta beste zenbait aztarnategitan
?nekropolisak, trikuharriak eta
tumuluak?, egin diren induskatze arkeologikoei
esker, horien bilakaera eta kronologiari
eta lurraldeari dagozkion beste ñabardura
batzuk ere jakin ahal izan dira.
K.a. bigarren milaldiaren bukaeraz gero,
Europa erdialdeko giztaldeek garapen eta
okupazio egitura berriak sortzen hasi ziren,
baina izan, izan zirela badakigu ere, ez da
haiei buruzko datu askorik, ez baita behar
bezain aztarnategi handirik aurkitu. Egituraz,
etxebizitza arinak egiten zituzten, egurrezkoak,
buztinez-edo estaliak. Etxebizitzen
banaketan aldeak zeuden herrixka batetik
bestera, baina badirudi bakoitza unitate bakartzat
hartzen zela, eta herrixka non zegoen
kokatua, edo ordena jakinik gabe edo
nolabaiteko hiri egitura osatuz kokatzen
ziren, erdigune baten inguruan edo pilabatean, eremu libre handiak utziz, betiere.
Izan ere, abeltzainak izanik, eremu libre
handiak behar zituzten herrian abereak gordetzeko.
Handik hara, herrixkak finkatu eta sendotu
egin ziren, lurralde mugak zehaztu, eta
gizartea gero eta egitura konplexuagoetan
antolatu. Herrixken bilakaeran, baina, gorabehera
handiak izan ziren batetik bestera.
Horretan eragina izan zuten kokalekuak,
herrixkak eskualdean zuen garrantziak, eta
gizarte eta ekonomia antolamenduak. Hala,
leku batzuetan ?industria? (metalurgia) bultzatu
zen ?moldeak, arragoak, brontzea funditzeko
elementuak eta abar?, eta nekazaritza
ere orduan hasi zen indartzen.
Etxeko tresnengatik bereizten dira Brontze
aroaren bukaerako talde horiek, zeramikagatik
gehienbat. Lehengo ontzi eta
apaindura motei ?behatz eta azkazal markak,
lokarri gisan jarriak?, beste batzuk
gehitu zitzaizkion orduan, ontzi espatulaz
leunduak: ontzi txiki ahur-ganbilak, batetik,
eta lepo ahur irekiko ontzi handixeagoak,
bestetik. Garai hartako apaindurak
ebakiez eginak dira. Gero, ontzietan irtenuneak,
grafito itxurako marrazkiak eta lerro
ildaxkatuak egiten hasi ziren, gorriz eta
zuriz margotzen eta abar. Gauza gehiago
ere egiten zuten etxerako, buztinezko ontzi
handiak, landare zuntzezko eta zurezko
tresnak eta abar. Beste tresna batzuek
?brontzezko orratz buru-kiribilduak, orratz
erdi-erditik zulatuak, fibula mota desberdinak,
botoiak, aizkora burudunak, uztaiak
eta abar?, Europa erdialdean-edo dute jatorria,
Atlantiko aldean, eta Tumulugileen
eta Atabaka Zelaietako kultura munduetako
ezaugarriak ere badituzte. Urrezko eta zilarrezko
ale batzuk ere agertu dira, hiru aztarnategitan:
Lakozmonteko Solacuevan, Peñas
de Oron eta Axtrokin. Beste zenbait elementutan
Frantziako hegoaldekoen ezaugarriak
antzematen dira. Haitzuloetan ere
azaldu izan dira jatorri hori duten zenbait
elementu, zeranikaz gain, hala nola ezpata
kirten bat Lakozmonteko Solacuevan.
Brontze aroaren azken aldiko aztarnak,
beraz, Euskal Herriko hegoaldean azaldu
dira gehien-gehienak. Etxebizitzei dagokienez,
induskatze arkeologikoak egin diren
lekuetan bi motakoak bereiz daitezke: batzuek
oin biribila edo biribil antzekoa dute,
eta besteek, berriz, kantoiduna, lauki zuzen
itxurakoa. Bai mota bateko bai besteko
etxeetan sutondoa gela erdian jartzen
zuten. Etxe barruan hormak eta zorua
apaindu egiten zituzten, margo gorrizko irudi
geometrikoz (La Hoya) eta figuratiboz
(Cabezo de la Cruz).
Mundu horrek oso bilakaera geldoa izan
zuen lehen Burdin aroan zehar. Dena den,
herrixkak handitu eta beste leku batzuetara
zabaldu ziren, Hego Euskal Herriko iparraldera
eta Ipar Euskal Herrira. Babes gisaharresi handiak egiten zituzten harri kozkorrez,
barrura iristea eragotziz. Etxeak egiteko
ere harria erabiltzen hasi ziren; batzuetan
oinarria besterik ez zuten egiten harrizkoa,
baina beste batzuetan pareta handiak
egin zituzten, egurrezko habeei eta sabaiei
eusteko (estalkia landarez egin ohi zen, eta
goiak adobez ixten ziren). Beste etxebizitza
batzuk harpeetan moldatzen ziren, bertan
paretak-eta eraikiz. Euskal Herrian 300
leku baino gehiagotan aurkitu dira era horretako
etxebizitzak.
Hileta guneak ?hilerriak eta hileta
oroigarriak?, ez dira hain ongi ezagutzen.
Ehortze erritu zabalduena hilotzak erraustea
zen; hobekien aztertu diren hilerriak
zista eta atabaka-zelaiak, tumuluak eta harrespilak
dira. Haurrak, berriz, Erdi/Azken
Brotzetik aurrera etxe barruan hilobiratzen
ziren, eta horrela egin izan zen erromatarren
garaiaraino, baita, zenbait lekutan,
duela ez asko arte ere.
Euskal Herrian hileta oroigarri zabalduenak
harrespilak eta menhirrak izan dira.
Aurrenekoak, Brontze aroaren erdialde edo
bukaeraz gero eta Burdin aro osoan erabili
ziren, eta Erdi Aroan ere bai, nonbait. Hileta
oroigarri hori Pirinio aldean zabaldu zen
gehienbat ?Nafarroa Garaia eta Beherea,
Gipuzkoa, Lapurdi eta Zuberoa?, goialdeetan,
artzantza lekuetan alegia. Bizkaian eta
Araban ere badira, baina oso gutxi.Menhirrak ere ?zer funtzio betetzen
zuten ez da garbi zehaztu?, ingurune horretan
zabaldu ziren, Pirinio aldean. Euskal
Herrian berrogeita bederatzi daude guztira,
eta haien kronologia zehatza ezagutzen
ez bada ere, historiaurrearen azken aldikoak
direla uste da.
Aldaketa berriak eta eraginak
Gizatalde hori, ongi finkatua eta sendotua
bere ingurunean, iberiar munduaren
eragina izaten hasi zen, hegoaldean batez
ere, Ebro aldean. Eta hala, K.a. V. mende
inguruan, garapen eredu berriak bideratu
zituen, ekonomian gehienbat. Horrek egitura
aldaketak eragin zituen arlo guztietan.
Hori da Burdin aroaren erdialde honetan
mundu zeltiberiarra-edo deitu dena. Nekazaritza
estentsiboa (laborea batez ere) bultzatu
zen, eta horrek ere aldaketa handiak
eragin zituen. Herrixketan ere, bultzadaren
bultzadaz, aldatu egin ziren hiri egiturak,
eta gehiago eraiki zen, biltegiak behar baitziren
aldi jakinetako produkzio soberakinak
gordetzeko. Etxebizitzetan ere biltegiak
egin ziren, eta lekuz aldatu zen beheko sua,
horman kontra jarri zen. Zeramika da kultura
modu berri horren beste erakusgarri
bat. Tornu azkarrari esker, beste ontzi mota
batzuk egin ahal izan ziren. Apaintzeko
oxido pinturak erabiltzen ziren, eta labe
oxigenatuetan egosten ziren. Beste forma
batzuk, modelatuz eginak, kutxa hankadunak
dira, egoste prozesu berberaz eginak,
eta irtenunez apainduak. Tornuz egindako
zeramika mota berri horretan mahai tresneria
eta gauzak gordetzeko elementuak
ziren ugarienak. Sukalderako ontziak deskoipetzailerik
ez zuten buztinekin egiten ziren,
erredukzio egosketa prozesu antzinako
baten arabera. Burdingintzaren zabalkundea
formula ekonomiko berri horien
eragile edo ondorio den, ez da erraz jakitea.
Kontua da burdinazko gauza asko aurkitu
dela, bai lanabesak (igitaiak, goldeak,
zizelak, ziriak, aitzurrak, zerrak, aizkorak?)
bai armak. Brontzea apaingarri gauzetarakoeta
erabili zen: zintzilikarioak, lepokoak, fibulak
eta abar.
Aztarnategi handiak direlako ongi aztertu
ahal izan diren herrixkek (La Hoya)
oso urbanismo aurreratua erakusten dute,
eta ongi antolatua, beren etxe sailekin eta
kaleekin, espaloiekin ?karrerak eta guzti
zenbaitetan?, etxebizitza publiko, denda eta
bestelako aurrerapenekin.
Mugimendu berri hori Ebro ibarraren
inguruan zabaldu zen batez ere. Iparraldeko
biztanle gunetara ere iritsi zen haren
eragina, baina oso ahuldua. Herri zeltiberiar
horiek gehienak lehendik ?Brontzearoaren bukaeraz geroztik, zenbait kasutan?
ezarritako beste herri batzuen gainean ezarri
ziren. Oso gutxi sortu ziren nonbait berri-berritik.
Baina horrek ez zuen jendea
herriak uztera edo lekuz aldatzera behartu.
Ez, kultura eredu berri horren ekarleak lehengo
egitura zaharretan txertatu ziren,
salerosketan edo beste zenbait lanbidetan
espezializatuz. Talde horiek elkarrekin bizi
izan zirela, nahiz eta banaturik eta zein bere
kultura moldeak gordez, argi eta garbi ikusten
da, La Hoyako aztarnategian adibidez,
baina gatazkak izan zituztela ere garbi azaltzen
da aztarnategi horretan bertan.
Zenbait tokitan zeltiberiar kultura zabaltzen
ari zen bitartean, beste lekukotasun batzuk
zabaldu ziren eboluzio bilakaera itxuraz
erraz horietara, oraindik gehiago zailduz
edo aberastuz ?nondik begiratzen den?
Burdin aroaren erdialdeko herrixken erabidea.
Hortxe dago, adibidez, Cogotas IIko
kultura munduaren eragina ?eztenez
inprimatutako zeranikarekin?, txikia benetan,
Castros de Lastra aztarnategian. Eta hor
da Bureba-Bernorio mendiko kultura mundua
ere, eragin handixeagokoa, bere hilobi
armez hornituekin La Hoyako nekropolisean
eta Castro de Carastan. Gerlarien armak
dira gehienak, eta tipologiagatik eta
apaindura aberatsarengatik (nielak), argi
dago haien jatorria.
Bizkaian eta Gipuzkoan aurkitu diren
txanpon multzo batzuk, bat Lejarza mendian
eta besteak Usategi eta Amalda haitzuloetan,
Burdin aro aurreratuaren bukaerakoak
dira, Sertorioren gerren garaikoak,
gutxi gorabehera. Denarioak dira diruok,
hainbat txanpon etxetan eginak: Bascunes,
Bengoda, Turiasu, Segobirices, Arcaos, Bolscan,
Aregoradas, Bentian, Cuellocos, Ilduro.
Txanpon etxe horietan bertan eginak
dira Euskal Herriko beste lurraldeetan batzuetan,
han-hemen sakabanaturiko zenbait
herrixka eta tokitan, egin diren aurkikuntza
numismatikoak ere.
Inskripzio batzuetan ?La Custodiako tesera
batzuetan eta Andelosko mosaiko batean
azaldutakoak, hala nola hainbat eta
hainbat txanponetakoak, guztiak iberiar alfabetoanidatziak?, argi eta garbi ikusten da
hizkuntza zeltiberiar bat erabili zela Euskal
Herriko lurralderen batean, baina azterketa
berriago batzuen arabera euskararen hurbileko
ñabardura protoindoeuroparrak ere
ikus daitezke haietan. Beste hainbeste esan
daiteke lurraldeetako batzuetan gorde den
indoeuropar toponimia ugariaz.
Aro aldaketara bidean
Mundu zeltiberiarra ezartzean gertatu
zen bezala, eta antzeko ezaugarriekin, herri
eta kultura horiek guztiek erromatar
mundua ezagutu zuten. Beste garai batzuetan
bezala orduan ere, okupazioa eta eragina
handiagoa izan ziren leku jakin batzuetan
gainerako lurraldean baino.
Herrixka horietako batzuetan nabarmena
izan zen erromatartzea. Material erromatar
asko aurkitu da, eta hori salerosketaren
fruitu bainoago, kanpoko eredu material bat
ezarri izanaren ondorio da. Kanpokoaren
ezartze hori ez zen leku eta eskualde guztietan
berdin gertatu; soilik leku batzuetan
egiazta daiteke erromatarren presentzia.
Herrixka batzuk hustu egin ziren biztanlez
aro aldatze inguruan; beste batzuek, berriz,
bizirik jarraitu zuten, baina gainbehera eginez
pixkana-pixkana. Azken Burdinaren
hondarrak dira, nolabait esatearren.
Erromatarrak garraiabide nagusien ondoko
lekuetara eta bizigune handi eta sendoetara
zabaldu ziren lehenbizi. Erromatarrak,
beraz, ez ziren soilik lehendik sendoturiko
hiriguneetan ezarri; aitzitik, antolaturiko
gizarte egitura batean sartzen saiatu
ziren, itunen bidez-eta beharbada, eta besteak
beste garraiobideak eta ekoizpen guneak
kontrolatu ahal izan zituzten horrela.
Horren paradigma nagusiak bi Iruñak dira.
Araban, Beleia hirian, Azken Brontzean
bukaeran sorturiko herri zabal batean ezarri
ziren erromatarrak, bertako biztanleekin
bat eginez. Herri horrek antzeko hedadura
izan zuen gutxi gorabehera erromatarrak
iritsi aurretik eta ondoren. Nafarroan, berriz,
herri zahar batean gainean eraiki zen
Pompaelo, Azken Brontzeaz gero, eta handik
hara ere bai, leku hura bera okupatu
zuen herriak.
Hain zuzen ere garai horretakoak dira
inguru honetako leinuez iritsi zaizkigun lehenengo
berriak: Hego Euskal Herrian autrigoiak,
karistiarrak, barduliarrak, baskoiak
eta beronak; Ipar Euskal Herrian akitaniarrak;
Pirinio ibarren inguruan tarbeliarrak,
sibusatiarrak, oszidatiarrak eta beste herri
batzuk.
Leinu horien banaketa, baina, ez dator
bat azkeneko urte hauetako iritzi zabalduenarekin,
alegia, ur banalerroaren araberakobanaketa (iparraldea eta hegoalea) tradizionalarekin.
Hala, autrigoiak, karistiarrak eta
barduliarrak ez zituzten soilik gaurko Bizkaiko
eta Gipuzkoako lurraldeak hartu,
Arabara ere zabaldu baitziren. Aire zabaleko
etxebizitzen dentsitatean leinu batetik
bestera alde handiak daudela kontuan harturik,
lurralde barruti horiek eragin eremu
gisa hartu beharko lirateke lurralde batasun
gisa hartu ordez, interes estrategiko
baten arabera okupatzen baitziren. Kontuan
hartzekoa da halaber beronek okupatutako
aldea, adibidez, ?alegia, Arabako Errioxa?,
argi eta garbi bereizten zela aurreko beste
horietatik Toloño-Kantabria mendizerra aldean,
baina aitzitik, mendebalean, haien eta
autrigoien arteko bereizketa ez zela hain
argia. Horra zergatik azaldu diren Bureba-
Bernorio Mendiko esparruko elementuak
Arabako Errioxa aldeko goialdeetan. Honekin
argi utzi nahi da leinuak, hasieran muga
zehatzak bazituzten ere, elkarrekin nahasten
zirela mugaldean.
Jende horren erritu batzuk ere ezagutzen
dira, hala herrien fundazio errituak
?adibidez, animalia baten defentsa naturala
(oreinaren adarrak) jartzea harresian, magia
sinpatikoko ekintza gisa?, nola, besteak
beste, giza burezurraren kulturarekin loturiko
beste zenbait fenomeno. Beste zenbait
lekuk ?Gastiburu (Bizkaia), adibidez?, erabat
zehaztu gabeak oraindik, santutegi funtzioa
izan duela dirudi. Sinesmen horien
proiekzio bat bizirik dago gaurko gizartean:
eguzkiaren inguruko errituak, solstizioen
inguruko ospakizunak, hileen eta asteko
egunen izenak, izadiaren gurtza (gogoaren
munduaren erdigune gisa hartua izadia), eta
abar. Sinbolo horietako batzuk, eguzkia
batez ere, zenbait adierazpen plastikotan
gauzatu dira (lauburuetan, erradio okerreko
gurpiletan), eta hilarrietan eta beste elementu
askotan ere azaltzen dira. Halaber,
totemismo zoolatriko bat ere islatua geratu
da zenbait gauzatan, hala mozorroturiko
hainbat eskulturatan, eta, gainera, horrek jarraipena
izan du animalien erreferentzia
egiten duten pertsona izenetan: Otsoa,
Usua, Garzia (= hartz), Vela (= bele) eta
abar.