Historia»Historiaurrea
Azkeneko ehiztari eta biltzaileak
Atal honek historiaurreko gizakiak Holozenoa ezaugarritu zuten
klima aldaketetara nola egokitu ziren azaltzen du. Lehenengo
izotzaldiaren amaieran izan ziren klima motak aztertzen dira, azaletik
bada ere, eta klima mota horiek Euskal Herrian izan zuten eragina
ikertzen da. Azkenik, Euskal Herrian izan ziren kultur aldien berri
ematen da, aldi bakoitzari dagokion aztarnategi eta ezaugarri nagusien
azterketaren bidez.Izotzaldietako azkeneko garaietan klima
epelduz joan zen, aroz aro, geroz eta
eguraldi gozoagoa zela, harik eta aldi luze
baten ondoren gaur egungo klima baldintzak
sortu ziren arte. Würm izotzaldiaren
azken garaietan (Würm IV. edo Azken Izotzaldi
izenez ere deitu ohi denean) zenbait
gorabehera izan zituen klimak, aldi epelagoak
eta aldi hotzagoak elkarren segidan,
baina behin ere ez ziren itzuli lehengo aldi
hotzak. Aldi epel horietan Alleröd epelaldia
(K.a. 10000-8500) izan zen Azken Izotzaldiko
garairik beroena. Izotzaldia bukatu
zenean Laugarren Aroaren bigarren aldia
hasi zen, Holozenoa alegia, gaur egun
gauden aldia hain zuzen. Gaur egun diren
klima baldintzak azaldu arte Holozenoak
beste aldi batzuk izan zituen, batzuk epelagoak,
beste batzuk hotzagoak (Boreal
aurrekoa, Boreala, Atlantikoa eta Boreal
ondokoa). Holozenoak, bada, hegoaldeko
izotz masa handiak behin betirako urtu eta
desagertzea ekarri zuen. Klima berotuz zihoan
ahala izotza atzeratuz zihoalarik, Europako
eta Ameriketako iparraldeko inlandis
zabalak urtuz joan ziren. Horren guztiaren
lehenengo ondorioa itsasoaren azken
goraldia berriro abiaraztea izan zen; zenbait
lekutan 79-80 metroraino goratu baitzen
itsasoaren maila. Itsasoaren azkeneko
goraldi horrek K.a. 18000 inguruan du jatorria.
Bi izotzaldiren arteko epelaldia izan
zen garai hori; itsasoaren maila, astiro eta
geldiro bada ere, goraka egiten hasi zen poliki-poliki;
Azken Izotzaldiko aldi hotzetan
baizik ez zen eten gorakada hori. Egoera
horren ondorioz, ordura arte izotzak estalirik
edukitako eremu handiak agerian geratu
ziren; beste batzuk aldiz, ordura arte
azalean egonak, urak estali zituen.Etengabeko aldaketak gertatzen diren
egoera horrek berorrek beste zenbait aldaketa
eragin zituen historiaurreko gizakiaren
inguruan, eta aldaketa horien aurrean
erantzun berriak ematera behartu zuen gizakia,
lehengoak bezalakoak ez ziren inguruneak
ustiatu ahal izateko tresneria eta
langintza berriak asmatzera. Itsas bazterreko
ordokiak ustiatzeko jardunbideak, esate
baterako, orduan asmatu ziren, bai eta itsaskiak
biltzeko, baso ingurunea ustiatzeko…
tresnak ere. Izotzak libre utzitako eremuak
berehala estali zituen landarediak. Itsasoaren
mailaren gorakadak bultzaturik landare
motek geroz eta lur barreneragoko
eremuak hartu behar izan zituzten. Era berean
tenperaturaren gorakadak aldaketa
handiak eragin zituen lur azaleko landaredianere, eta pinu, pago, haritz, haltz, urki
eta urritz basoak zabaldu ziren berehala.
Animaliek beste lekuetara emigratu behar
izan zuten, biotopo eta klima baldintza
egokien bila; beste animalia asko, klima
aldaketekin desagertu zen. Hala, elur oreinak
Europako hego-mendebaletik alde egin
eta iparraldean aurkitu zuen bere bizi lekua,
eta han bizi da oraindik. Mamutak aldiz,
Siberiako estepa gogorretan aurkitu
zuen lehenik babeslekua, baina han desagertu
zen. Animalia horiek hemendik alde
egin ahala ordea, beste batzuk azaldu ziren
joandakoen lekua hartzeko, basurdea
adibidez.
Aldaketa horiek guztiak Euskal Herrian
ere nabaritu ziren. Hala, K.a. 6500. urte inguruan
itsasoaren maila gaur dena baino
33 metro beherago zegoen, K.a. 350 ingurua
arte ez baitzuen hartu itsasoak gaur
duen maila.
Goi Paleolitos aroaren bukaeratik zeramika
asmatu zen arteko aldi hau Epipaleolitos
eta Mesolitos izenez deitu ohi da. Gure
artean, Euskal Herrian bertan eta inguruko
lurraldeetan lau mila urtez luzatu zen, gutxienez,
aldi hori. Hobeto aztertu ahal izateko hiru aldi edo garai bereizi dira berorren
barruan: Epipaleolitos Zaharra, Epipaleolitos
betea edo Mesolitos aroa eta Azken
Epipaleolitos edo Azken Mesolitos aroa.
Epipaleolitos Zaharrean Azil kultura
eta Azil ondoko mikroxaflen kultura izan
ziren. Azil kultura oso goiz hasi zen azaltzen
Pirinio mendien inguruetan, Alleröd
epelalditik aurrera, artean azken izotzaldia
amaitu gabe zela. Kantauri itsasaldean
berriz askoz geroagokoak dira lehenengo
aztarrenak, Azken Izotzaldiaren azken
aldi hotzean, Dryas III-an, hasi baitzen.
Azil kulturak zuzen-zuzenean hartu zuen
bere ondarea Azken Magdalen aldiko kulturatik.
Hainbesteraino, hala ere, non zenbait
ikerlarik ez baitu zalantzarik izan “Goi
Paleolitos aroaren hil ondoko seme” deitzeko
Azil kultura. Hala ere, bere baitan
darama bere desagertzea eragingo dion
hazia; oso garbi ikusten da hori Azil ondoko
mikroxaflen kulturan. Bere ezaugarri
nagusia karraska txikiak ditu; marruska
horiek biribilak dira askotan, baina
badira xaflazko marruskak ere, argi eta
garbi Magdalen alditik datozenak. Burilak
galduz joan ziren, erabat desagertu arte.
Xaflatxo meheak eta ertza jandako muturrak
oso ugari ziren, are ugariago aldi
horren bukaera aldera. Hezurrezko azagaiak
eta eztenak egin ziren aurrerantzean
ere; hortz ilara bateko edo biko arpoi
zapalak, oinean botoi zulo baten gisa zulatuak
dira tresna horietan berezienak.
Aldi horretan –iraultza aldia zenbaitentzat–
Paleolitos aroko artea gainbehera egiten
hasi zen, eta uharri gainetan margotzen
zen pintura mota ez figuraziozko batek
hartu zuen haren lekua. Kultura hori itsasbazterreko
lurraldeetan garatu zen batez
ere, Goi Paleolitos aroaren bukaera aldera
biztanle asko zituzten lurraldeetan, eta
apalago bada ere, Pirinio mendietatik
hurbil dauden eta haien antza duten lurraldeetan.
Lurralde horietan giza industria
oso desberdina zen, batean izan ala
bestean izan, ekonomia jarduerak ere batean
ala bestean desberdinak zirelako edo
espezializatuak zirelako, agian. Garai honetako
kulturari dagozkion geruzak aztarnategi
askotan aurkitu dira: Abittaga, Arenaza,
Atxeta, Atxurra, Bolinkoba, Laminak
II, Lumentxa, Santa Katalina, Santimami?e,
Silibranka eta Urratxa Bizkaian, Aitzbitarte
IV, Anton Koba, Ekain, Ermittia,
Pikandita eta Urtiaga Gipuzkoan, Abauntz,
Berroberria, Portugain eta Zatoia Nafarroa
Garaian, eta Isturitz Nafarroa Beherean.
Azil kulturaren ondoren datozenetako
tresnagintzan beherakada handia sumatuzen hezurrezko eta adarkizko tresnetan.
Harrizko tresnagintzari dagokionez, mikroxaflaz
egindako tresnak argi eta garbi nagusitu
zitzaizkien gainerako tresna guztiei.
Horiekin batera triedro epaiko bestelako
tresnak ere azaldu ziren, kamerrak edo
horztunak. Era honetako tresnagintza Azil
kultura iritsi ez zen barreneragoko lurraldeetan
agertu da batez ere –El Montico de
Charratu-n, adibidez, Trebi?on–, baina baita
Azil kultura ezagutu zuten beste zenbait
aztarnategitan ere, Nafarroako Berroberria
eta Zatoiako haitzuloetan, adibidez.
Itsasaldeko zenbait lekutan, Azil kulturakoen
gisako tresnagintza erakutsi duten
zenbait aztarnategitan, edo haietatik hurbil
ere aurkitu izan dira gisako tresnak. Horixe
gertatzen da adibidez Arenazan eta
Santimami?en, Bizkaian, edo Ekainen eta
Marizulon, Gipuzkoan. Epipaleolitos
aroaren aro zahar hau K.a. 6500. urte inguruan
amaitu zen, Boreal aldia iritsi zelarik,
Holozenoan.
Epipaleolitos betea, eta Mesolitos aroa,
oso aldi jakin mugatua da, eta Goi Paleolitos
aroko kultura antolamenduetatik datorren
tresnagintzaren bilakaeraz kanpo
dago itxura denez. Joera berri horren ezaugarri
nagusia tresneria berria da; tresna
horiek forma geometrikoz eginak ziren,
txikiak, trapezioz, hirukiz zirkulu segmentuz
eratuak. Geometrismo hori K.a. 6000.. rte inguruan azaldu zen Euskal Herriko
Historiaurrean. Badirudi elementu geometriko
horiek kanpotik iritsitako joera bat
direla Euskal Herriko harrizko tresnagintzan,
kanpotik inportatutako elementuak
alegia. Tresneria geometriko hori Ebrokoharaneko aztarnategietan aurkitzen da, itsasertzetik
oso urrun beraz, haitzuloetan eta
harpeetan, Mediterraneo kulturen eragin
handia duten lekuetan alegia; lurralde honetara
sartzeko igarobide naturaletan ere
aurkitu izan da gisako tresneria: Fuente
Hoz eta Kanpanoste Goikoako aztarnategietan
(Araba), Aizpea, La Pe?a eta Aita
Aresokoetan (Nafarroa). Tresneria geometriko
hori zekarten gizataldeak mikroxaflazko
tresneria erabiltzen dutenekin batera
bizi izan ziren agian, baina haien tresneria
aldatzera iritsi gabe ordea.
Epipaleolitos-Azken Mesolitos aldiaren
amaieran oso klima baldintza onak izan
ziren; gaur egungoak baino tenperatura
beroagoak eta hezetasun maila ere gaurkoa
baino altuagoa izan ziren. Atlantiko
izenez ezagutzen da garai hori. Tresneria
geometrikoa darabilten gizataldeak eta
mikroxaflazkoa darabiltenak elkarrekin bizi
ziren Euskal Herrian, batzuek besteei gaina
hartu gabe ordea. Garai horretan berorretan
beste gizatalde batzuk iritsi ziren Mediterraneo
aldetik Euskal Herriaren hegoaldera.
Horiek ekarri zituzten Neolitos aroko
ezaugarri ziren berrikuntzak, zeramika eta
abere hazkuntza, adibidez. Epipaleolitos
aroko azkeneko gizataldeek, Kanpanoste
Goikoakoak, adibidez, etorri berri ziren gizatalde
horiek ekarritako berrikuntzak beretu
zituzten, baina lehendik zituzten ekonomia
eta industria moduak aldatu gabe,
itxuraz behintzat. Ehiztari eta biltzaile jarraitu
zuten izanez –azkeneko ehiztariak
eta biltzaileak–, baina Neolitos aroak ekarritako
teknika berrikuntzen jakitun, hala
ere.