Artea»Antzin Aroa
Euskal Herria eta Erroma
Euskal Herriko biztanleriari buruz ezagun diren
lehen aipamenak idazle greko-erromatarrengandik
datoz. Esan beharra dago, hala ere, gai honez idatzi
zutena, sarritan, zeharka esana dagoela eta ez dutela
zehaztasun asko-askorik erakusten. Nolanahi ere,
iturburu horiek adierazten dutenez, euskal lurraldean
zeuden leinu nagusiak hauek ziren: baskoiak,
barduliarrak, karistiarrak eta autrigoiak.
Horien aipamenak Estrabon eta Ptolomeo idazle
grekoek eginak dira, eta orobat Plinio eta Tito Livio
erromatarrek, besteak beste.
Euskal Herriak ez zuen erromatarrengan gutizia
berezirik sortu, ez zegoelako hemen aberastasun
askotzarik, meatokiren bat salbu eta, agian, Nafarroako
eta Arabako hegoaldean etorkinentzat interesgarri
izan zitezkeen labore eta mahasti zenbait izan ezik.
Erromatarrak etorri aurreko Euskal Herria
Lehenago esan bezala lau leinu
zeuden erromatarrak hona
iritsi aurretik: baskoiak ekialdean
zeuden kokaturik –nolabait esan
gaur egungo Nafarroan–, ondoren,
mendebalerago, barduliarrak
ziren –Gipuzkoako zati handi batean–,
eta azkenik –Gipuzkoako
mendebal muturrean eta Bizkaian–,
karistiarrak eta autrigoiak
zeuden. Nahiz eta azken hiru
hauek Kantauri itsasoa izan iparraldeko
muga, hegoalderago
jaisten ziren gaurko Gipuzkoa eta
Bizkaia baino.
Badakigu herri hauen jarduera
ekonomiko nagusia artzaintza
zela eta, urtaroren arabera, larre
berrien bila batetik bestera ibiltzeko
ohitura zutela; ardietatik
ateratako etekina osatzeko seguraski
laborantza eta ehiza zituzten
osagarri.
Bizimodu horrek adierazten
du, eta gerora baiezturiko gauza
da, artaldeak eta bazka lekuak
ororenak zirela eta nolabaiteko
komunitate zentzu baten ildotik
eratzen zutela gizartea. Taldebakoitzaren barnean sailkapen
politikoa oso azalekoa zen; gehienez
ere, leinu bakoitzak buruzagi
bat izaten zuen, beste leinuetako
buruzagiekin aldian behin
biltzen zena, guztien aldeko
beharkizunei erantzun amankomun
bat eman ahal izateko.
Oinarrizko eraketa horrek bazuen
beste ñabardura txikiren bat
urak Mediterraneo aldera isurtzen
diren hegoaldeko tokietan,
izan ere, nekazaritza hedatuagoa
baitzen han, batetik; eta bestetik
bazituzten harremanak hegoalderago
zeuden jatorri indoeuroparreko
populazioekin, iparraldean
ez bezala.
Badirudi, beraz, lau leinu horiek
berdinak zirela, hizkuntzaz
eta ohituraz, zailagoa da, ordea,
hegoaldeko mugaren muturrean
zer gertatzen zen jakitea. Izan
ere, toki horretan turmogoak eta
beroiak baitzeuden eta ez dakigu
zuzen euskal kutsuko herriak
ziren ala ez. Badakigu, aldiz, ez
zirela zeltiberiarrak, hegoalderago
zeuden pelendoiak, arevacoak
eta vacceoak bezala.
Erromatarrek Euskal Herrian eginiko barneratzea
Ezagun diren datuen arabera
erromatarren eragina Euskal
Herrian K.a. 178. urtean edo hasia
zatekeen, urte horretan Tiberio
Sempronio Grecok Gracurris
izeneko hiria sortu baitzuen
(gaurko Alfaro, dirudienez), hain
zuzen ere, toki horretan bertako
biztanleek seguraski lehendik
zuten herrixka baten gainean hiri
berria eraikiz. Aipatu Tiberiok
egina zuen jadanik inguruko leinuekin
bake ituna eta toki hori
aproposa iruditu bide zitzaion,
erromatarrentzat kokaleku horrek
lurralde osoa kontrolatzeko
egokiera eskaintzen zuelako.
Irizpide estrategikoak ez ezik
laborantzako lurrak ere oparoak
baitziren, laster lehenengo horretatik
hurbil Calagurris sortu zuten
eta, horrela, mende eskas
baten barru, erromatarrek burutua
zuten Ebro inguruan kokatzea.
Lurralde hauetan, bestalde,
K.a. 77-76. urteetan hainbat gudu
gertatu ziren, Sertorioren gerrak
zirela eta. Bi urte geroago Pompeiok
kanpamentu militar bat
ezarri zuen Iruinea izena zeraman
herrixka baskoi baten ondoan,
eta horrela Pompaelo sortu,
honen bitartez Pirinioz harainditik
iristen ziren hornigaiak
ziurtatzeko asmoz.
Ondoko urteetan hiri berriak
sortze lanetan segituko zuten
erromatarrek. Ptolomeok aipatzen
dituenak hauek dira:Iturissa (kokaleku ezezaguna);
Pompaelo (Iruñea); Bituris (gaurko
Bidaurreta ote?); Andelos (Andion
biztanle gabea); Nemanturissa
(kokaleku ezezaguna); Curnomium
(ezezaguna); Jaca;
Graccuris (Alfaro, seguraski);
Calagorina, aipatu den Calahorra;
Cascantum (Cascante); Ergavica
(Yergako eremu biztanle
gabea?); Tarraga (gaurko Larraga
izan daiteke); Muscaria (Tutera);
Segia (Egea); Alavona (Alagón)
eta Oeasso oppidum (Oiartzungo
bailaran).
Erromatarren lehen eragina
gune jakin batetik hasi eta, ondoren,
pixkana-pixkana, hedatuz
joan zen inguruko lurraldeetara.
Euskal Herriari dagokionez, lehenik
Ebro inguruko baskoien lurretan
finkatu ziren, eta gerora
toki hauetara zabaldu: Donibane
Garaziko castrumera, Lapurdiko
Getariara, Irungo Santa Elenara,
Flaviobrigan zegoen koloniako
Portus Samanumera eta
Foruako asentamendura.
Kokagunea finkatzeko politika
orokorra, lau zutabe hauetan oinarritzen
zen:
1. Gudari taldeak sortu.
2. Bide berriak ireki.
3. Funtzionario zibilak ipini administrazioa
ziurtatzeko, eta
bidenabar, hizkuntza, zuzenbidea
eta ohiturak zabaltzeko.
4. Aurreko hiru zutabe horietan
oinarrituta, jarduera ekonomikoa
indartu.
Erromatarren administrazio antolamendua
Administrazioari buruz hitz
egiterakoan sailkapen nagusia
saltus eta ager-en artekoa da.
Lehengoa, mendikoa, basokoa,
bazter xamarrean geratzen da.
Bigarrenean, batez ere, azaltzen
da bere aniztasunean erromatarren
administrazioa.
Ager horren barnean civitas,
hiria, zen erromatarren lurraldeetan
zegoen gunerik garrantzitsuena.
Hortik hedatzen dira politika
eta erlijioa, hizkuntza latinoaren
bitartez. Civitas horretara joan
beharra dute biztanle guztiek,
bertakoek eta bertakotuek, zergakordaintzera, erlijio eginkizunak
betetzera edo gudarostean
parte hartzera. Civitas horrek zibilizazioa
adierazten zuen eta
hori ekarri zuen, hitz batean. Hiri
horiek, bestalde, administrazio
esparru handiagoetako kide ziren,
probintzia eta komentu juridikoetako
kide, alegia. Euskal
Herria Zaragozako komentu juridikoaren
barne zegoen.
Aurrekoa baino maila apalagoan,
badirudi honako biztanle
guneak zeudela: vici edo pagi
(nekazarienak); castellum (gotorlekua);
forum (azoka nagusia);
conciliabulum (herriko azoka
txikiagoak); canabae (lejionarioen
bizitokiak); oppidum (toki
estrategikoan kokaturiko egoitza
militarra); mansio (bidegurutzetan
kokaturiko etxea); azkenik,
civitas indigena (lehendik euskaldunek
zuten herrixka).
Ager eta saltus
Dagoeneko azaldu da ager aldeak
zuela, administrazioaren
aldetik, garrantzirik handiena,
bertan bizi zirelako agintari
guztiak, zibilak, militarrak eta
beste.
Ekonomiaren ikuspuntutik
ager-ean garatzen da benetako
garrantzia duen jarduera ekonomikoa,
nekazaritza ustiaketa, bi
etxalde motatan burutua: fundii
eta villae-tan, hain zuzen.
Fundii horiek tamaina handiko
etxaldeak ziren, nahiz eta ezin
esan dezakegun benetako latifundioak
zirenik, izan ere, herri
bat baino gehiago izaten baitziren
bakar batean. Nolanahi ere
Augustoren aroaren ondoren
badakigu lurrak jabe gutxiren
artean zeudela banaturik, nahiz
eta Euskal Herrian, beste toki
zabalagoetan ez bezala, zaila izan
oso handiak izatea, eta zeudenak,
lurraren ezaugarriak kontuan
hartuz, Ebro ibaiaren inguruan
behar zuten egon.Fundiiak lantzeko hiru indar
mota zeuden. Batetik, instrumentum
vocale deiturikoa, hots,
esklaboak. Bestetik, instrumentum
semi-vocale izenekoa, animaliak
alegia. Eta hirugarrenik,
instrumentum mutum, esan nahi
baita lanabesak eta erremintak.
Jabeak fundii horien zati bat
besterik ez zuen lantzen. Gainontzekoa,
hiru laurden edo, alokatu
egiten zuen eta maizterrek
(colonii) uztaren erdia jabeari
eman behar izaten zioten eta
honek lurra, etxebizitza, lanabesak eta esklaboak uzten zizkien
euren lana bete zezaten, esklaboen
mantenua maizterraren
gain geratzen zela maiztertzak
ziraueno.
Jabea etxalde barnean bizi zen
domus izeneko bere etxean eta
bere mende zeuden beti ukuiluak,
labeak, erremintak, etab.
Villaeak ez ziren etxalde txikiagoak
besterik, baina osterantzean
fundiiek zituzten eginkizun
berberak betetzen zituzten.
Saltusa, aldiz, Jacatik Iruñearainoko
marra eginez, iparraldera
geratzen diren lurrek osatzen
zuten; horrez gainera Gipuzkoako
eta Bizkaiko probintziak
ere hartzen zituen (Saltus
Vasconum, alegia).
Lurralde menditsu honetan bizi
ziren erromatarren gizarteari
muzin eginez, euren ohiko ohiturei
jarraituz, Brontzearen garaiko
beren teknika eta lanabesekin
bertako menditarrak. Esparru
honetan daude, gehienbat,
monumentu megalitikoak, trikuharriak,
etab. Eta bertako biztanleak
dira kanpoko erasoaldiari
lehen erantzuna ematen dietenak,
baina datoztenen kultura,
hizkuntza eta ohiturak jaso gabe.
Euren bizibideak lehengoari segitzen
dio, hots, artzaintzari eta
abere hazkuntzari. Erromatarren
aldetik ere, bestalde, ez baitzuen
interes berezirik toki honek, ez
zen arazo handi-handirik izan
gauzek bere horretan segi zezaten.
Salbuespenak merkataritzarako
toki interesgarriak agertzen direnean
gertatzen dira, hala nola
meatokiak: Arditurriko (gaurko
Oiartzunen inguruan) burdina,
beruna eta zilarra; edota Somorrostroko
burdina. Portuak, bestalde,
nahiz eta saltus horretan
kokatuak izan, beharrezkoak ziren
erromatarrentzat eta, honela,
Kantauri aldean zeudenen
izen zenbait ezagunak zaizkigu:
Flaviobriga, Tritium, Menosca,
Oiasso edo Oeasso, Lapurdum.
Mendialde hauetan, bestalde,
basoak sarriak eta oparoak ziren.
Badakigu bazegoela Forum Ligneum
izenekoa, egurraren ustiaketa
burutzen zena. Non zen,
ordea, ez da ezagutzen.
Erromatar biziguneak
EUSKO-ERROMATAR HERRI NAGUSIAK, GAURKOAK
BEZALA, BIDE NAGUSIETAN ERAIKI ZIREN,
ERROMATAR GALTZADETANEuskal Herriaren eremua gutxien
erromanizatuetako bat
izan zen Iberiako penintsulako
lurraldeen artean. Nolanahi ere,
eta aztarna gutxi den arren, direnek
ondo erakusten dituzte
euskal lurretako erromanizazioaren
berezitasunak. Erromatarrak
K.a. I. mendean iritsi ziren gaurko
Euskal Herrira. Hemengo leinuak
beren kulturan eta antolamendu
politikoan txertatzea zaila
izan bazen ere, eta interes ekonomikoa
handia ez zen arren, lur
hauek beretu zituen erromatar inperioaren
egiturak. Erromanizazioa,
nolanahi ere, nabarmenagoa
da Arabako nekazari lurretan,
kostaldeko portuetan eta
meategien inguruetan. Erromatarren
lan nagusietako bat, Euskal
Herriaren inguruan, Hispaniatik
Akitaniarako galtzada izan zen,
Astorgatik Bordeleraino heltzen
zena. Garrantzi handia izan zuen,
estrategikoa hasieran eta ekonomikoa
gero. Galtzada hartan zehar
baziren “mansio”ak, posta
etxe gisakoak edo. Horietako batzuk
dira gaurko aztarnategi garrantzitsuenak:
Beleia Iruñean,
Suessatio Arkaian (Gasteiz), Tullonio
Dulantzin, etab. Obra publiko
funtsezkoak ziren halaber
zubiak, baina gutxi aurkitu dira,
eta Araban bakarrik. Biziguneei
dagokienez, bada halako ugaritasun
bat, baina oso gutxi dira
ondo ezagutzen diren aztarnategiak;
sarritan herrixkak besterikez ziren, lehenagoko kastroen
gainean edo leizeetan eraikiak.
Ondoen aztertu den erromatar
hiria Beleia da, Iruñan zegoena,
Zadorra ibaiak inguratzen duen
muino batean, gaurko Bilodako
herrigunean. Azken Brontze arotik
K.o. V. mendea arte iristen
diren aztarna ugari jaso da bertan.
Bertako biztanle karistiarren
herrigunearen (Arkiz zuen izena)
ondoan eraiki zuten erromatarrek
beren oppidum edo hiri gotortua,
K.o. II. mendean garrantzitsua
izan zena. Hiriak lau ate nagusizituen, eta erromatarrek ohi zituzten
osagarri guztiez hornitua
zegoen. Zubi ikusgarri bat ere
bazen Trasponten, Zadorra ibaiaren
gainean.
Itsasaldeko herriguneetan,
Irungoa besterik ez da aztertu,
Oiasso izenekoa, eta ez osoki
gainera. Erromatarrek, besteak
beste, Oiartzungo Arditurri meategietako
produktuei irteera emateko
erabiltzen bide zuten, portu
gisa alegia. Aztarna nagusiak
Junkalen aurkitu dira, beira, “terra
sigillata” eta numantziar zeramika.
Ama Xantalen ermitaren
ondoan nekropolis bat ere aurkitu
da; bertan agertu dira erreketarako
kutxa multzo bat, eta
tenplete baten oinarriak. Bestelakoa
da, bizigune txiki baten
eredua, Suessatiokoa, Arkaian,
Astorga-Bordele galtzadan. Arkaiakoaurkikuntza interesgarriena
termak dira, erromatarren
ohiko “caldarium” (lurrin bainuak
hartzeko gela), “tepidarium” (aurrekoa
baino tenperatura apalagokoa)
eta “frigidarium” (ur hotzeko
igerilekua zuena) sailekin.
Nafarroan badira hiru aztarnategi
aipagarri: Ramalete, Ledea
eta Andeloskoak. Ramalete gaurko
Tuteran zegoen bizigune erromatarra
zen, eta hango mosaikoak
eta “terra sigillata”ren
zatiak besterik ez dira geratzen.
Irunberriko arroilaren irteeran
dago Ledeako aztarnategia; III.. ta IV. mendeetako herrixka baten
aztarnak eta zubi baten begiaren
hasiera geratzen dira. Hiriak
berak jatorri erromatarra
zuen, eta kultura maila handia
izan zuen; hala, hondakin interesgarri
asko aurkitu da bertan.
Azkenik, Andelosko aztarnategia
bide da Nafarroan interesgarriena:
Burdin aroko bizigune baten
gainean, K.o. II. mendean garrantzitsua
izan zen hiri erromatar bat
eraiki zen, ur horniduraren sistemak
agertzen duen bezala.
Herritik gertu, 102 m luze den
urtegi bat aurkitu da, eta beste
bat, 85 m luze eta 35 m zabal,
7.350 m 3 ko har ditzakeena, ura
erregulatzen eta lehorte garaietan
hiria hornitzen zuena. Bazen,
orobat, ura hirira zeraman akueduktu
bat.
Arte aplikatuak: eskultura, mosaikoak, beira, zeramika
ESKULTURA ETA MOSAIKO GUTXI AURKITU DA EUSKAL
LURRETAN; BATZUK OSO EDERRAK DIRA ORDEA. ETA
ZERAMIKAGILEEK BEREN LANAK IZENPETU DITUZTE,
“TERRA SIGILLATA”REKINEskultura ere, gainerako eremuetan gertatzen den bezala, euskal lurretan gertaturiko erromanizazio mailaren erakusgarri da, hau da, apala da eta herri autoktonoen eragina duena.
Izan ere, eskultura oso urria da, gogoan izanik zer nolako garrantzia zuen erromatarren plastikan.
Lan nagusia Iruñako aztarnategian
aurkituriko emakume irudi
bat da: marmol zurizkoa da, neurriz
naturala baino handixeagoa,
burua, eskuak eta beheko partea
falta dituena; II. mendearen
bukaerakoa bide da, helenistikoa.
Iruñakoa da halaber, garai
eta estilo berekoa, giza enbor“thoracato” txiki bat, alegia, bularrekoduna.
Aipagarria da orobat
Errenterian azaldu zen
emakume iruditxoa, brontzezkoa,
gaur egun galdurik
dena. Pieza txikia da orobat Isis-
Fortuna jainkosa irudikatzen
duen brontzezko imajina, Foruako
aztarnategikoa. Araban bezala,
Nafarroan ere gauza interesgarriak
aurkitu dira: gizon
erretratu bat, marmol zurian, lehen
inperiokoa, duela gutxi Santakaran
aurkitua; Zangozako Artemisaren
irudia, burua, hankak
eta besoak falta dituena, 80 cm
garaia, II. mendeko kopia bat
seguruenik; eta brontzezko estatua
bat, joan den mendearen
bukaeran Iruñean aurkitua, gizon
togadun bat, jantziaren tolesdurei
eusten diela, ageri duena.
Eskultura ez bezala, erliebe ikonografiko
asko da; kultura autoktonoaren eraginez seguraski,
soilak eta eskematikoak izan ohi
dira irudi hauek. Aipagarria da
Markinezko leize artifizialekoa:
zaldizain bat ageri du, zaldi gainean
dagoen Epona jainkosa
galiar-erromatarraren aurrean.
Mosaikoei dagokienez, Araban
eta Nafarroan aurkitu dira garrantzitsuenak;
erromatar agintekohainbat garaitakoak, eta, oro har, oso ederrak dira. Kabrianan, Araban, bada eraikin bat zorua mosaikoz egina duena: lau urtaroak ageri dira, eta Diana ehiztariaren irudi bat, beira koloredunetan.
Beleian ere, Iruñan, badira mosaikoak.
Baina nafarrak dira interesgarrienak: Arronitz inguruan “Musen mosaikoa” izenekoa aurkitu zen 1883an, “Villae”ak irudikatzen duena, eta aurpegi nahiko eder batzuk. Ledean hainbat zoru geometriko agertu dira, horietako bat lauburu antzekobat duena; eta Ramaleten, Tuteran,
gai nagusia orein ehiza duen
mosaiko bikain bat aurkitu da,
III. mendekoa.
Beira hainbat aztarnategitan
aurkitu da. Ugaria da Kabrianako
villakoa; pentsatu izan da beira
lantegi bat izan zitekeela bertan,
era eta eginkizun askotako ontziak
bildu baitira. Irunen ereazaldu da beira; pieza aipagarriena
botila handi bat da (32 cm
garai, 17 cm-ko diametroa); garaia
eta zilindro formakoa da,
kirten erliebedun batekin, eta
hilak erretzeko urna gisa erabilia,
giza errautsak baitzituen barruan;
K.o. I-II mendeetakoa bide
da. Baina beira ederrena Iruñakoa
da: kutxa biribil baten estalkia
da, interpretazioen arabera
Perseo hegan edo ekialdeko
gerlari bat izan daitekeen grabatua
ageri duena, ustez K.o. IV.. endekoa.
Zeramikari dagokionez, Euskal
Herrian agertu dena Iberiako
Penintsulakoaren antzekoa da,
pieza arruntak ugari aurkitu baitira,
eta, batez ere, “terra sigillata”,
hots, eltzegileak ontziaren
barrenean bere zigilu bereizgarriaz
(“sigillum”) markatzen zuena. Apaingarri ederrenekoak
Kabrianan aurkituak bide dira.
Badira halaber halako exotismoa
duten inportazioko piezak, hala
nola Iruñan aurkitu den zeramikazko
edontzi bat, emakume
baten burua irudikatzen duena,
Tunisiako ereduen arabera egina.
Aipatu behar dira orobat
Nerbioi ibaian azaldu diren zeramikak,
“tearioak” deritzanak,
itsasontziak argitzeko erabiliak.
Eraikuntza publikoak
BIDEAK, ZUBIAK, AKUEDUKTUAK, TERMAKEuskal Herrian, erromatarrak
iritsi aurretik, ez dirudi bide
sistemarik zegoenik. Gehienez
ere izadiak eskaintzen zituen ibar
eta mendilepoak erabiltzen bide
ziren artaldeak eta gizakumeak
batetik bestera zebiltzanean. Hori
da, behintzat, garai hartako autoreek agertzen duten ikuspegia.
Estrabonek bere Geografiako III.. iburuan dioenez Hispaniako iparraldeak, “(…) ez du beste lurraldeekiko inolako merkataritzarik ez harremanik, eta hori dela eta hantxe agertzen dira zailtasun handienak bertan bizi izateko”.
Erromatarren lehenengo lana, iritsi ondoren, galtzada egokiak egitea izan zen, beharrezkoak baitzitzaizkien soldaduak eta hornigaiak bideratzeko. Galtzada horiek egin ahal izateko, sarritan, zubiak ere egin beharrean aurkitzen ziren. Gerora, eta euren kokatzea finkatua zutenean, hiriak eraikitzen hasi ziren, eta haien ur hornidura ziurtatzeko hainbat akueduktu ere egin zituzten.
Inoiz, gainera, aurkitu izan dira garai hartako portu eta dorreen aztarnak eta, gizarte berria indarrean zegoelako adierazgarri, baita terma zenbait ere.
Aipatu diren horien guztien artean, nolanahi ere, galtzadak ziren, zalantzarik gabe, garrantzirik gehien zuten eraikuntzak.
Izan ere, galtzadak egiteak ingeniaritza lan gaitza adierazten du batetik, eta, bestetik, bertako bizilagunekin bake itunak sinatuondoren, merkataritzarako azpiegitura
egokia eta beharrezkoa eskaintzen
zuten. Galtzadagintzan
erabiliriko teknika tokiaren araberakoa
izan ohi bazen ere,
orokorrean sistema hau izaten
zen ohikoena: lehenik, uraren
isuria errazteko moduan ipinitako
harri kozkorrezko geruza
bat ezartzen zen; ondoren, geruza
malgu batez estaltzen zen (hareaz
egina normalean), eta, azkenik,
harri landuaz burutzen zen
lan guztia. Zabalera, galtzada
bakoitzak zuen garrantziaren arabera,
8 eta 13 metro bitartekoa
izan ohi zen. Bestalde, egindako
bidea jakin zezan bidaiariak, mila
urrats bakoitzeko miliarium izeneko
mugarria jartzen zuten (1,48
km batetik bestera) galtzada nagusietan.
Tarte zabalagoetan,
zenbait kilometro iragan ondoren,
zutarriak izaten ziren, inguruko
herrien izen eta norabideak
adierazten zituztenak, hala nola
zer distantzia zegoen haietaratzeko.
Are eta luzeago ziren tarteetan
mansioak zeuden, bertan
bidaiariek atseden hartu eta zaldiak
aldatzeko.
Euskal Herrian barna pasatzen
ziren galtzaden artean Tarracotik
abiatu eta Oiassotik pasatzen
zena aipatzen du Estrabonek, Iruñeatik
ere iragaten zena.
Antonianok egindako bide zerrendan,
bost dira Euskal Herriko
lurretatik pasatzen zirenak. Halaere, horietatik bi dira aipatu
beharrekoak, benetan garrantzitsuak
zirelako: Via de Italia in
Hispanias, Tarragonatik abiatu
eta Zaragoza pasa ondoren nafar
lurretatik Briviescaraino iristen
zen, ondoren aipatzen dugunarekin
lotura eginez.Bigarrena, Via de Hispania in
Aquitaniam, Astorgan hasi eta
Bordeleraino zihoan; galtzada
honetan barna Bordeletik zetozenak
Lapurdumen sartzen ziren
Euskal Herrira, eta Pirinioak Ibañetatik
iragan ondoren Iruñeatik
pasatzen ziren, eta Arabako lurraldeetan
sartzen. Ezagunak
zaizkigu galtzada honetako
hainbat mansioren izenak, hala
nola Tullonio (Dulantzi), Alba,
Aracilus (Arakil-Huarte), Alantone
(Atondo?), Pompælone (Iruñea),
baita dokumentuetan aipatzen
diren hauek ere, non zeuden
ez dakigun arren: Turissa,
Summo-Pyrineo, Imo-Pyrineo,
Carasa, Aquis Terebellicis.
Askoz geroago, VII. mendean,
Ravenatek bere Cosmographian
Zaragozatik Iruñearaino zihoan
bidea aipatzen du.
Iturburu literarioetan azaldu ez
baina arkeologia indusketek
erakutsitakoaren arabera, badakigugaltzada hauek ere bazirela:
Jacatik Errioxara zihoana, Zangoza,
Ledea eta Iruñeatik iraganez.
Zaragozatik Iruñeara zihoana,
Zangoza, Ledea, Nardoze-Aldunate
eta Elotik.
Logroñotik Lizarrara zihoana.
Lodosa eta Milagroren artean
zegoena, Ebro ibaiaren ezker aldetik
zihoana.
Argaren galtzada, Larraga, Girgillano,
etab. iragaten zuena.
Azkenik, aipatu beharra dago
Bizkaiko Enkartazioetan Garape
herrian aurkitu berri den galtzada
baten zatia, zenbait miliariumekin.
Badira, aipatuez gainera, beste
hainbat bide, tradizioaren arabera
erromatar galtzadak liratekeenak.
Kontu handiz ibili beharra
dago, hala ere, eta horietariko
bakoitza zehaztasun handizaztertu erromatarra dela baieztu
aurretik, asko eta asko Erdi
Arokoak direlako. Izan ere, oso
zaila da duela bi mila urte egindako
galtzadak gaur arte modu
onean kontserbatu izana; batzuetan
galtzada horietan gertatzen
da azpian zegoenaren gainean
egindako konponketak azaltzen
direla, eta ez da erraza, esan
bezala, azpiko hori erromatarra
edo geroagokoa den jakitea.
Hasieran aipatu dugun bezala,
nahitaezkoa zen galtzadak iragaten
zituzten hainbat ibar eta
toki malkartsuetan zubiak egitea.
Bidenabar, eta antzeko teknikak
erabiliz, azaldu dira akueduktu
batzuk ere.
Arabako Lantziego herritik
hurbil Mantibleko zubia dago,
Ebro ibaiaren gainean eraikia.
Seguraski K.o. II. mendean egina
da; lan handia da, 164 m luze
eta 5 m zabal. Puntu erdiko zazpi
arku zituen, harlandu gogorrez
ongi finkatuak.
Biloda eta Trasponteko zubiak
Zadorra ibaia iragateko egin ziren; Beleia (Iruña) hiritik ekialdera
eta iparraldera zihoazen
galtzadekin lotura egitearren eraiki
ziren.
Vitoricako zubia, bestalde,
Laudion zegoen kokatua, Nerbioi
ibaia zeharkatzeko, eta Arabako
Lautadatik Flaviobrigarantz zihoan
galtzadaren parte zen.
Ziraukin bada beste zubi bat,
Lizarrara doan bidean erreka zeharkatzen
duena. Arku bakarrekoa
da, 8,2 metroko begiarekin,
uraren gainetik goratasun handia
hartzen duela. Hau ere, ziurtasun
osoz esatea ezina bada ere, erromatarra
dela dirudi, ezaugarri
teknikoak kontuan hartuz gero.
Egitura hain nabarmena ez
badute ere, badira Nafarroako
lurraldeetan erromatarren garaiko
beste zenbait zubi, hala nola Izabakoa(Erronkarin), Irunberrikoa,
etab.
Akueduktuei buruz hitz egiterakoan,
Lodosako udalerrian dagoena
aipatu behar da, Nafarroak
Logroñorekin muga egiten duen
tokian, benetan ederra baita.
Ebro ibaiaren gainetik pasatzen
zen, eta egileen asmoa Calagurris
(Calahorra) herria urez hornitzea
zen. K.o. II. mendean eraiki
zutela dirudi, Traxano eta
Adriano enperadoreen garaian,
alegia. Ura Lizarra ondoko Odron
eta Linares ibaietatik hartzen zugaraipenten. Gaur egun sei arkuk eta
Mendaviarantz doan ubide handi
batek diraute zutik. Azpimarragarria
da ibaiak gora egiten
zuenean ezarria zuten gaineko
bidea, akuedukturantz ura behar
bezala bideratzeko egina. Arkuen
luze-zabalerak hauek dira: begizabalera,
4,50 m; pilak, 1,10 m;
parametroen arteko zabalera,
2,25 m; galeriaren zabalera metro
batekoa, 0,60 m-ko hormez
egina.
Erromatarren garaiko beste
eraikuntza motei dagokienez,
Nafarroako Orbaizetaren iparraldera
dagoen Urkulu mendikoa
aipatu behar da. Mendiak 1.438
m-ko garaiera du, eta gainean
dorre itxurako eraikuntza zirkular
bat dago. Trophaeum izena
zuten horrelako eraikuntzek, etabaten seinale izan ohi
ziren, baina ez da ezagutzen, gaur
arte bederen, zein mendekoa den,
ezta noren kontra lortutako garaipena
ospatu nahi zuen ere.
Arabako probintzian barna iragaten
ziren galtzada nagusiak,
esan dugun bezala, eta ager baragertunean zegoen lurralde hau oso
erromatartua zela ezin dudarik
egin. Espero zitekeen galtzadak
eta zubiak ez diren beste eraikinak
ere izatea, hain zuzen ere,
orain dela gutxi azaldu den terma
batek erakusten duen bezala.
Thermae horiek Arkaian, Gasteizko
udalerrian, agertu dira;
publikoak ala pribatuak ziren
jakitea ezinezkoa bada ere, oso
aurkikuntza garrantzitsua da.
Bero handiko gunearen ondoan
(caldarium), bainutoki epelada (tepidarium), eta baita
ur hotzetan bainua hartzeko
tokia ere (frigidarium).
Arkaiako termak Suessatioko
mansioan zeudela dirudi, Galiara
joateko galtzada nagusiaren
ondoan alegia, eta K.o. I. eta II.. endeen artean egin bide ziren.
Azkenik, eraikuntza publikoen
artean portuak aipatu behar dira.
Kantauriko kostaldeak ez zuen
erromatarrentzat interes berezirik,
saltus eskualde menditsuak
ezer gutxi eman ziezaiekeelako;
itsasoa, baina, hemen zegoen eta
beharrezkoak zituzten portuak,besteak beste meatzetako materiala
ateratzeko. Oiartzunen Arditurriko
meatzeak zeuden, eta
portua ere bazuten bertan. Txingudiko
badian agertu dira hondoratutako
ontzi erromatarren
aztarnak eta Irunen eginiko indusketek
ere portua zegoela
erakusten dute.
Beste bi portu ere baziren:
Lapurdum (gaur egungo Baionan,
alegia) eta Flaviobriga, Bizkaiko
eta Kantabriako mugaren
inguruan zegoena.
Hilarriak
Denboran zehar hainbat ehorzketa
modu izan dira Euskal
Herrian. Zaharrenetarikoak Neolitos
aroko trikuharriak dira, Kristo
aurreko 4.000. urtetik K.a.
2.500. urtea artekoak alegia. Harrespilak
horien ondorengoak lirateke,
eta gerora menhirrak edo
zutarriak erabili bide zituzten.
Azkenik, erromatarren garaitik
aurrera, gutxi gorabehera, aro
modernoa arte erabilia izan den
hilobia nagusitu zen. Artikulu honetan, beraz, azken era horretako
ehorzketa moduan agertzen diren
hilarri moten, hala nola harri
gainean azaltzen diren irudi,
marrazki, izkribu eta abarren azterketa
egiteari ekingo diogu.
Irudiok erakusten duten arte
mailak badu garrantzirik euskal
ikuspegi estetikoa ezagutzeko;
gainera, jakina baita erromatarrak
hona iristean indarrean zegoela
hilarriak edertzeko ohitura hori,
bide egokia izan daiteke euskal
gizonak hemeretzi mendetan
zehar bere kultura herrikoian
utziriko zantzua ezagutu eta ikertu
ahal izateko.Ohitura honen jatorria ilun
agertzen bada ere, badirudi zelten
eragina argi azaltzen duela
eta, seguraski, ekarri tekniko eta
artistiko zeltari bertakoek erantsi
zizkieten nortasun eta jokamoldeek
osatu zuten aurkitu ditugun
irudi eta marrazkiak egiteko
modua.
Sistema megalitiko zaharrak
utzi ondoren idazkidun hilobi
mota honen erabilpena noiz hasi
zen zehatz ezin jakin badaiteke
ere, erromatarren garaian erabat
hedatu zen, dirudienez. Agian
erromatarrekin ados ez zeuden
hainbat familiak saltus vasconum
aldera jo zuen, iparraldeko mendi
eta baso esparruetara alegia,
eta euren lehenagoko ohiturak
utzi egin behar izan zituzten,
erraztasuna hobetsiz.
Honela, beraz, euskaldunek
lehendik zituzten hilarrien eta
erromatarrek ekarririko ehorzketa
ohituren sinkretismoaren ondorio
bezala sortuko dira Euskal
Herrian hain ezagunak diren hilarriak,
euren irudi, marrazki eta
idatziekin. Sailkapen bat egiterakoan,
hiru taldetan banatu ditugu
hilarriok:
– Giza eta zaldi irudiak dituzten
hilarriak.
– Giza irudiak, soilki, dituztenak;
batzuk bere horretan agertu
dira, eta beste zenbait idatziren
batekin.
– Zaldiak ez diren animaliak
dituzten hilarriak, edo bestelako
irudiak dituztenak.Hauen artean Oiartzungo Andrearriagakoa
aipatu behar
da lehenik, gaur egun San Telmoko
museoan jasota dagoena.
Honi buruz badago, jadanik
1470. urtean, izkribuzko aipamen
bat, Oiartzun eta Irunen
arteko mugarriei buruzko dokumentu
batean. Irudiak neurriz
0,50 m-ko zabalera du, eta 1,16
m-ko garaiera. Harria zizelkatua
dago: zaldi gainean doan gizon
bat ageri da bertan, ondotik oinezkobeste bat duela. Irudiaren
azpian idatzi hau ikus daiteke:
VALBELTESONIS. Hasieran
jainko baten izena izan zitekeela
pentsatu bazen ere, gaur
egun, azterketa sakonagoak
egin ondoren, irudi luke
‘VAL(erius) BELTESONIS’ izena
zuen norbaiten ohoretan eginikoa
dela; iritzi horretakoak
dira adibidez María L. Albertos
eta I. Barandiaran irakasleak.
Irudiak erakusten duenez –gizon
bat zaldi gainean eta beste
bat oinez–, badirudi nolabaitekogizarte mailakatze bat adierazten
dela; hierarkia hori hizkuntzaren
bitartez ere agertzen da, hildakoaren
izena latinez ageri baita,
bidenabar adieraziz hark bazekiela
hizkuntza hartan mintzatzen,
edota, gutxienez, latinez
mintzatzen zirenen taldekoa zela
edo izan nahi zuela.
Zaldizko harlosen artean bada
beste bat Iruñako oppidum-go
lurpetik ateratakoa, gaur egun
Arabako Arkeologia Museoan
dagoena. Zaldizkoen artean benetan
da eder eta interesgarria,
zaldizkoak azaltzen duen liraintasunarengatik;
izan ere, gizonak,
biluzik, erasorako prest dagoen
gudari lantzadun bat irudikatzen
du. Ageri duen indar adierazkor
horrek badu, agian, kultura iberiarrean
ohikoak ziren antzeko
zenbait irudiekiko parekotasunik.
Ez du ematen, hala ere, hilarria
denik; izan ere, gehiago du ehiza
edo gerrako agerpenetik beste
ezeretik baino. Hala balitz, harrigarria
gertatzen da Arabako
oppidum horretan agertua izatea.
Bada sail honetan sar daitekeen
beste irudi bat ere, nahizeta harkaitz horma batean aurkitua
izan, Arabako Markinez
herrian. Hemen ere zaldizkoa eta
oinezkoa ageri dira. Oinezkoa
1,35 m garai da; zenbait adituk
Epona jainkosari otoitzean ari
den pertsona bat irudikatzen
duela uste du, jainkosa horren
gurtza santutegi zeltetatik erromatarren
inperioan zehar hedatu
baitzen Kristo ondorengo II.. ta IV. mendetan.
Sail honetan azkena Urbiolako
harlosa da, gaur San Telmoko
museoan dagoena. Hareharriaz
egina da, 0,45 m-ko zabalera eta
0,93 m-ko garaiera du, eta oinezko
hiru gizon erakusten ditu;
arropa luzeez jantzirik daude eta
sorbaldetatik elkarri helduta eskuinaldera
doaz. Gizonen gainean,
baina irudiaren erdian hala
ere, lauki zuzen bat, zirkulu erdi
bat eta bi mailu agertzen dira.
Alboetan bi lantza daude, zutik
bat eta etzanik bestea, eta sigisagan
doan marra bat. Eszenatik
at bi zaldi daude, bazkan ari direladiruditenak. Lana ezin ederragoa
da eta kronologia ezartzea
zaila gertatzen da; Kristo aurreko
II. eta IV. arteko mendeetan
egina izan daiteke. Daraman
mezua ulertezina da, interpretatzeko
saio asko egin bada ere.Nafarroako Kodes Mendietan,
eta probintzia horretako Agilar
eta Marañon herrietan, hala
nola Arabako Kanpezun, agertu
dira hilarri esanguratsuenak.
Guztiek ere hiru giza irudi agertzen
dituzte; oso era eskematikoan
eginak dira eta gorpuzkerak
eta janzkerak ere arras azaletik
marraztu dira; gainera batzuen
begiak, sudurra edo ahoa
doi-doi ikusten dira.Kanpezun agertu zena gaur
egun Arabako Arkeologia Museoan
dago. Hiru alor ditu: goiko
aldean, lore moduko bat dago
erliebe irtenean egina, ilbehera
bat nahiko hondatua, eta zeinu
abstraktu ulertezinen bat agertzen
dira. Teknikari dagokionez,
oso gauza bitxia gertatzen da,
gizataldearenak teknika ondu
gabea agertzen baitu, eta gainerakoak
berriz landua.
Galdakaon agerturiko harlosan
ere hiru gizaki azaltzen dira.
Ezkerraldekoak, biluzik, gizonezkoa
dirudi, haurra agian. Erdikoa
sendoagoa da, eta tunika
motz bat darama soinean. Eskuinekoak,
aldiz, janzki luze bat
darama, eta emakumea izan daiteke,
baina nahiko ezabaturik
dago eta ezin da zuzen jakin.Iruñako oppidum-ean aipatu
direnen antzeko beste zenbait
ere aurkitu dira, denak irudi eskematikoak,
tartean zenbait arku
dutelarik. Lemoan, azkenik, bi
giza irudi eta zenbait idatzi dituen
harlosa bat aurkitu dira.
Beste animalien irudiak.
Hainbat irudi ezberdinE
rromatarren aroko beste harlosetan
ageri dira, batzuetan,
beste animalia zenbait ere: zezenak,
oreinak, hegaztiak, etab.
Horiek ere hilarriak izan daitezke,
baina zenbait adituk uste
du horrelako animaliek ez dutela
hemengo kutsurik, ekialdeko
itxura dutela alegia, eta, gainera,
oreinak eta usoak ez direla erabili
izan euskal hilarrietan.
Horietako ederrenetako bat
Gastiainen aurkitua da, Buturra
izeneko emakume bati eskainia,
bertan esaten denez Viriatoren
alaba zenari hain zuzen. Lau alor
ditu: goikoan zenbait tresna ageri
dira, zaldi ferra itxurako uztai
baten inguruan, honen erdian zer
den antzik ematen ez zaion irudi
bat delarik; beherago hildakoaren
ohoretan eginiko idatzia;
horren azpian disko handi
bat, erdian lore antzeko bat duela
eta alde bakoitzean lauburu
bana; azken hauen behe aldean
bi pitxartxo edo perfume ontzi
izan daitezkeenak daude. Hilarria
ezin ederragoa da, simetria
txukunez egina eta bikain taxutua;
hori egin zuenak ez bakarrik
esku zalua, edertasunaren
zentzua ere bazuen.
Iruñako oppidum-ean harlosa
diskoidal bat ere agertu da; sinbolismoz
beteriko irudi geometrikoak
ditu, baina ez du idatzirik.
Arabako Okaritzen azaldu zen
harlosak animaliak eta loreak
ditu, nahiz eta azken hauek animalienak
baino argiago agertzen
diren. Idatzi bat ere badu.
Beriainen, hareharrizko harlosa
grabatu bat agertu zen. Zabaleran
0,61 m du, eta luzeran 1,26
m; belaunetarainoko soineko bat
daraman eta ezkerreko eskuan
aginte makila dirudien zerbait
daukan gizon baten irudia agertzen
da. Gizonaren oinetan, aldebanatan, landaredun ontzi bat
dago. Erdigunetik kanpora, goialdean
lau disko ageri dira, eta alboetan
beste bana. Beheko aldean
idatzi hau dago: DIUS MA-
NIBUS FILII SVI PECVNIA SVA
POSVIT MATER ANNORUM VIII
LEO. Badirudi K.o. I-III. mende
bitartean egina dela.
Azkenik, aipatu beharrekoak
dira Nafarroako Lukinen eta Oibarren
aurkituri diren bi ara. Lehenengoa
nahiko xumea da, eta
badirudi Marte jainkoari eskainia
dela. Oibarrekoak, aldiz, Jupiterrentzako
eskaintza inskripzioa
du.
Eraso garaiak
Baskoien lurraldean bizi zen gizartearentzat garai
nahasiak izan ziren V. mendearen hasieratik
aurrerakoak. Itxuraz gizarte egonkorra ematen zuen
arren, urratzen hasi zen hori ere Erromako Inperioa
ahuldu eta Europako herri barbaroak, frankoak eta
bisigodoak, zabaldu eta, nahiz betiko ez, Pirinio
mendien bi aldeetan kokatu zirenean. Aurrerantzean,
noiz onean noiz txarrean, horiekin konpondu behar
izan zuten baskoiek, musulmanek, bisigodoak mende
harturik, lurraldearen parte bat hartu zuten arte.
Dena den, argitasun gutxiko mendeak ditu horiek
Euskal Herriko historiak, eta orobat arteak ere.
Kristautasuna Euskal Herrian
ERROMATARREN MENDE EGON ZIREN LURRAK
NAHIKO GOIZ KRISTAUTU ZIREN; GIPUZKOA, BIZKAIA
ETA BESTE ALDE MENDITSUETARA X-XI. MENDEAK
ARTE EZ ZEN KRISTAUTASUNA IRITSIKristautasunaren sarrerari buruz
bi jarrera edo iritzi nagusi daude,
oso garaiz sartu zela dioena,
bata, eta oso berandu sartu zela
dioena, bestea. Dena den, urri
dira Euskal Herriko V-XI. mende
bitarteko datu historikoak, eta
are urriago kristautasuna halako
garaian edo bestean sartu zela
ziur esateko bidea eman diezaguketenak.
Dena den, auzi horri
buruz mintzatzean Euskal Herrian
bi aldi eta alde bereizi beharko
liratekeela, dirudienez: eskualdeei
dagokienez, ager vasconum
edo deritzan horretan erromanizatuenik
zeuden aldeak edo
biziguneak eta besteak; eta aldiei
dagokienez, Milango Ediktu
(313) edo Niceako Kontzilio ingurukoa
(325) eta X. mendetik
aurrerakoa. Milango ediktuaz
gero, kristautasuna erromanizazioaren
osagai-edo bilakatu bide
zen erromatarrek eragin handia
zuten eskualde edo biziguneetan;
baina aginteari lotuenik zeuden
klaseen artean, goi mailakoetan
alegia, ez beste mailetan, hainzuzen ere, garai horietatik aurrera
hasi baitziren behe mailakoak
erromatar kutsua, eta kristaua
beraz, zuen guztia gaitzesten, eta
bagaudak edo kristatuei erasotzeko
taldeak eratzen. Egia itxurarik
handiena duen tesia, kristautasuna
saltus vasconum deritzan
eskualdeetan oso berandu
sartu zela eta gaur Euskal Herri
gisa hartzen den lurraldearen gehiena
IX. eta X. mendera kristautu
zela dioena da, nolanahi ere.
Horrekin ez da, noski, mende
horiek baino lehen kristautasunak
Euskal Herriko zenbait lekutan
indarrik izan ez zuenik
esan nahi, zeren Iruñerrian, Nafarroako
eta Arabako hegoaldean,
adibidez, ondo lehenago
indartu baitzen hori, eta Baiona
inguruan eta Leire aldean ere bai,
agian; baina benetan zabaldu,
Bizkaia, Gipuzkoa eta gainerako
eskualde menditsuetan behintzat,
X. eta XI. mendera arte ez zela
zabaldu, baizik, edo horrela gertatu
zela ziur esateko daturik ez
dago, bederen.
Basilika kobak
EUSKAL HERRIKO BASILIKA KOBA AIPAGARRIENAK FAIDU,
LAÑO, MARKIZ, PINEDO ETA KORROKOAK DIRAAntzina erlijio eginkizunetarako
erabili izan ziren haitzuloei deritzate
basilika kobak. Gizonak zulatuak
eta landuak dira horietako
batzuk, izadiaren eraginez sortuak,
besteak. Dudarik gabe, kristautasuna
bakardadean –bakarrik
edo taldean, bizimodu arautuan–
eta era zorrotzagoan bizi nahiak
eraman zituen gizon horiek mundutik
baztertzera eta harkaitzetan
basilika kobak egitera. Joera hori
ez zen berria Eliza katolikoaren
barnean, III. eta IV. menderako
zabaldua baitzegoen Egipton eta
Kapadozian, adibidez. San Benitoren
jarraitzaileek ere joera bertsua
hartu zuten gero, VI. mendean.
Arabako hauek geroagokoak
dira, baina bide bertsuari
zerraikioten, dirudienez. Euskal
Herrian, Arabako erditik ekialderako eskualdean, Trebiño barne,
eta mendebaleko eskualdean edo
Gaubeako bailaran eta bakarrik
Valpuestan, dira era horretako
kobak. Hareharrian landuak daude
lehenengoak, eta kararrian landuak,
aldiz, bigarrengoak, gehienak
behintzat. Gaur egun,
ehundik gora basilika koba ezagutzen
dira guztira, baina Faidukoak,
Lañokoak, Las Gobaskoak,
Santorkariakoak, Markizkoak,
Pinedokoak eta Korrokoak
dira ezagunenak edo iritsi errazenak,
eta bereziki horiek aztertuko
dira hemen. Egituraz, nahiko
desberdinak dira eskualde batekoak
eta bestekoak. Areto nagusi
batez eta horrekin komunikatzen
duten beste zenbait gela txikiz
osatuak dira erdialdetik ekialderako
eskualderakoak; handiak
edo txikiak, gela nagusi bakarrekoak,
berriz, Gaubeakoek. Formari
dagokionez, edo biribilak,
edo lauki-zuzenak, karratuak edobasilika itxurakoak dira. Gaina kanoi
itxurakoa, kupula itxurakoa
edo bi isuriko planoz osatua dute.
Faiduko basilika kobak. Urizaharra
udal barrutiko herrixka
bat da Faidu, Trebiñoko Konderrikoa.
Hiru basilika multzo edo
badira Faidon, baina interesgarriena
Virgen de la Peña baselizaren
barnean dagoena da. Hiru
mailatan banatuak daude Virgen
de la Peñako kobak. Lehenbiziko
mailan du gela nagusia edo kapera,
oin lauki-zuzena eta kanoi
itxurako ganga dituena. Beste
hiru gelatxo ere baditu maila
berean. Horietako batean, hilobibatzuk eta burezur bat aurkitu
ziren, zulatua edo trepanatua.
Gaur egun Arabako Arkeologia
Museoan dago. Bigarren solairuan,
beste koba multzo bat
dago, eta horietako baten horma
batean, zuhaitz itxurako landare
bat dago gorriz margoturik.
Lañoko basilika kobak. Trebiñoko
Konderrian dago Laño
ere. Bi koba multzo nagusi dira
herri honetan, Las Gobas izenekoa,
bata, eta Santorkaria deritzana,
bestea. Hamaika kobataraino
dira Las Gobasko basilika
multzoan. Horietako bat burdin
sarez itxia dago; lehen eliza izandakohiru gelak eta hainbat gela
txikik osatzen dute multzo hau.
Ezker-eskuin banatuak daude
basilikak, bakoitzak inguruan
bere gelatxoak dituela. 18ren bat
gela dira multzo horretan. Handiz
eta gela kopuruz, Las Gobaskoak
eta Santorkariakoak dira
Araba ekialdetik mendebalera zeharkatzen
duen zerrendan garrantzizkoenak.
Santorkariakoei
dagokienez, izenak berak dio
santuren baten omenez egin zela,
Santa Leokadiaren omenez agian.
Berrogeita hamarren bat hilobi
dira Santorkaria basilika multzoko
gela eta gela txikietan.
Markizko basilika kobak.
Markiz Bernedoko udalerrian
dago, Arabako Mendialdean.
Markizen 16 bat koba ziren lehen,
Askana, Larrea eta Peña del
Castillo izeneko lekuetan banatuak;
gaur egun, ordea, eroriak
edo hondatuak daude asko. Askanako
Santa Leokadiaren koba
da garrantzirik handiena duena.
Koba bera oso hondatua dago
eta zaila da nolakoa zen jakitea.
Hormetako batean den behe erliebeagatik
du entzutea eta garrantzia.Emakumezko bat zaldi
gainean, gizonezko bat zaldiaren
aurrean eta mazo edo zuhaitz
itxurako zerbait nabari dira irudi
horretan.
Gaubeako haranean Pinedokoak
eta Korrokoak dira basilika
kobarik garrantzikoenak. Arabako
hego-mendebalean daude
bi herri horiek, Burgosko partean
sartzen den muturrean. Pinedora
iritsi baino lehen, errepidearen
eskuinean multzo bera osatzen
duten duten bi koba daude,
Santiago apostoluaren deboziokoak.
Kobetarako bidean
ezkerretara dagoenak kupula
itxurako gaina du. Mendebalean
dituen bi eskaileretatik, balkoi
moduko batera iristen da, eta
balkoi horretatik joaten da bigarren
kobara. Nahiko koba txikia
da bigarren hau. Bi kobok hondatu
samarrak dituzte aurreko aldeak.
Bigarren horren beheko
aldetik hego-ekialdera jarraituz
gero, beste koba txiki bat dago,
zoruan harrian zulatutako hiru hilobi
giza itxurako dituena. Pinedon
badira Santiago apostoluaren
horiez aparte beste koba
batzuk ere, baina garrantzi handirik
ez dutenak. Pinedotik Korrora
doan errepidetik, Korrorako
bidegurutzea baino lehen den
bidexka batetik iristen da Korroko
basilika multzora, Mairuen
koba izenekora. Bi kobazulo edo
koba multzo dira Mairuen horretan.
Bideari jarraituz, iparraldekoa
ikusten da aurrena. Lauki–
zuzen itxurako oina eta ganga
itxurako gaina ditu. Zoruan 6 hilobi
nabari daitezke gaur egun,
harrian zulatuak. Bi sarrera ditu
bigarren koba multzoak. Eskuineko
gelak oin biribila du eta
lauki-zuzen itxurakoa, ezkerrekoak.
Lehen bederatzi hilobi bide
ziren koba hauetan, gaur bakarra
dago, eta hondatua bera.
Erromanikoaren aurreko artearen aztarnak
ARTE BISIGODOAREN AZKENA EDO ERROMANIKOAREN
AURRENA: ABRISKETAKO SAN PEDRO, ARGIÑETAKO
NEKROPOLISA, ASTIGARRIBIAKO SAN ANDRES,
ZALDUONDOKO SAN JULIAN ASTREAKOAErromaniko aurreko arteak gerora
erromanikoa izango zenaren
ezaugarriak ageri ditu, eta
bilakaerarako estiloa da beraz;
beti ere, Iberiako penintsulan,
arte bisigodoan oinarritzen da,edota, galiar lurretan, arte frankoan,
eta mozarabiar estiloa ere
hartzen du bere baitan. 500 bat
urtez luzatu zen, gutxi gorabehera
VI-XI. mendeetan, hau, da,
erromaniko bete-betea agertu
zen arte.
Badira, izan, IX-X. mendeetako
euskal elizen aipamenak egiten
dituzten dokumentuak, baina jatorrizko
eraikuntzen aztarnak oso
urriak dira. Izan ere, elizak kokatuak
zeuden herriak desagertu
dira, eta elizak berak, txikiak eta
egurrezkoak izanik, oso erraz
erre edota suntsitu ziren. Geratu
dira ordea eliza bisigodoen parteak,
gerora tenplu berriak egiteko
erabiliak; horrexegatik ordea,
beren sorlekuan ez daudelako
eta ezaugarri estilistiko nahasi
samarrak dituztelako, zaila
gertatzen da zehaztasunez jardutea.
Bizkaian, adibidez, badira
osagai zaharrak Bermejillo (Guenesko
udalerrian), Iurreta, Zeanuri,
Larrabetzu, Ziortza, Iurre eta
Abadiñon. Garrantzitsuenak ordea
Abrisketako San Pedroren
ermitakoak dira, Arrigorriagan;
badira bertan bi pieza eliza berria
egiteko erabiliak, XII. mendearen
hasieran seguruena. Horietako
bat atearen zango batean
dago; harri zati irregularra da, eta
gurutze bat du grabatua, besoetatik
zintzilik Apokalipsiko letrakdituena. Bigarrena, nagusia, absideko
leihoa da: jatorrizkoaren
husgunea zabaldua dago, eta
horrek zerbait hondatu du leihoaren
dekorazioa, alde banatan
gurutze bat du, eta haien gainean
marra bihurriak. Bada ermita
honetan hirugarren elementu bat,
baina ez da gauza segurua bisigodoa
ote den. Arku itxi bat da,
ate zahar bat edo, aldeetan bi
irudiz apaindua: zaldun itxurako
bat, eta bikote bat, biluzik biak,
emakumea gizonaren gainean
esertzekotan, koitorako nonbait.Nolanahi ere, teknikaz apalak
dira denak; bisigodoen ondoko
garaikoak bide dira, alegia, VIII.. endeaz ondokoak. Aztarna gehiago
ere azalduko dira noski,
ugari baitira garai honetako elizei
buruzko datuak; horietan aipagarrienak
Elorrio ingurukoak
dira. Hala, Argiñetako nekropolisean
hilobi eta estela asko
bildu dira, Etxeberriako San Andres
elizateko ermitetatik ekarriak.
Hilobiotan bi epigrafe nabarmentzen
dira, kristauak eta883. urtekoak biak, G. Morenoren
ikerketen arabera “Momus”
eta “Baterria”renak.
Geroagokoa dirudi Astigarribiako
San Andres elizak, Gipuzkoan,
Deba ibaiaren ertzean.
1086koa du lehen datua, urte horretan
egin baitzitzaion eliza honen
emaitza Donemiliaga Kukulako
monasterioari. Datu hauen
arabera, baziren erromaniko aurreko
elizak Euskal Herriko itsasaldean,
monasterio beraren
emaitza ziren bizkaitar elizenberri ere bai baitago: Axpe
(1051), Iurreta (1072), Bermeoko
San Migel (1082), Almika (1093).
Egungo Astigarribiako eliza XIII.. endekoa bide da, baina badu
atal bat zaharragoa, absideko leihoa.
Oso estua da, soila, lau planotan
kanporantz zabaltzen
dena; goialdea ferra arkua da,
oso itxia. Garbi-garbi erromaniko
aurrekoa da, eta estilo mozarabiarra
ere gogorarazten du.
Araban ere badira antzeko leihoak.
Aipagarria da Zalduondoko
San Julian Astreakoa ermitakoa:
ermita osorik estilo bisigodoaren
arabera dago eraikia.
Leihoa, hemen ere, absidean
dago, oso soila da, estu-estua
goialdea izan ezik; irekiduraren
paralelo diren bi marra zizelkatuk
apaintzen dute.
Azkenik, eta harrigarria bada
ere, Nafarroan ez dago erromaniko
aurreko aztarnarik (Tutera
aldeko hainbat elementu mozarabiar
izan ezik); aitzitik, bada
eskultura bat, San Migel arkaingeruaren
irudia, Villatuertako San
Migel ermitakoa, estiloz bisigodoa,
ez kronologiaz ordea, ermita
XII. mendekoa bide da-eta.
Mozarabiar artea baskoi lurren mugetan
ERDI AROKO NAFAR ERREGEEN AGINPIDE
ZABALAREN EMAITZAK: DONEMILIAGA KUKULA
ETA SAN JUAN DE LA PEÑAMozarabiarrak Espainia musulmanen
mende egon zen garaiko
(VIII-XI. mendeak) espainiar
kristauak ziren, arabiar hizkuntza
eta arabiarren ohiturak,
baina ez erlijioa, beretu zituztenak.
Iberiako penintsularen iparralderantz
jo zuten IX-XI mendeetan,
alde hura ez baitzegoen
arabiarren mende, eta Kordobako
musulman estiloa eraman
zuten hara. Gaurko Leon eta Asturias
aldera egin zuten batez ere;
baina Alfontso I.a Gudulariak
Tutera beretu zuenean (1119),
sortu zen talde mozarabiar bat
Nafarroan, Andaluzia eta Valentzia
aldeko espedizioetatik ekarri
zituenekin berehala zabaldu
zena.
Mozarabiar artea kristaua da
beraz, baina islamaren eragin
handia duena. Erlijiozko artean
baizik ez da ageri, eta arkitekturan
ferra arkua eta kupula erztuna
ditu ezaugarri nagusiak. Askorikez diren arren, garai hartan
euskaldun ziren lurretan badira
mozarabiar aztarnak. Nagusiak
bi dira: Donemiliaga Kukulako
monasterioa, gaurko
Errioxako hego-mendebalean,
eta San Juan de la Peñakoa,
Huescako probintziako erdialdean.
Donemiliaga Kukula VI.. endean sortu zuen Millan sanmozarabiarraktuak. Monasterio bisigodoa zen,
Almanzor buruzagi mairuak erre
zuena. 931n beneditar monasterio
bat eraiki zuen Gartzea Santxez
Nafarroako erregeak, eta
XII. mendean osatu zen hango
eliza mozarabiarra (Monasterio
de Suso, “Goiko monasterioa”);
XVI. mendean eraiki ziren monasterio
berria eta aldameneko
etxeak (Monasterio de Yuso, “Beheko
monasterioa”). Han agertu
ziren, X. mendeko latinezko
kode batzuen iruzkinetan, gaztelaniazko
lehen esaldiak, tarteka
euskarazkoak ere badirela. Elizahiru nabe ditu,
biribilduak, ferra arkukoak. Nafarroako
Antso Handiaren babespean,
ospe eta eragin handia izan
zuen monasterioak XI eta XII.. endeetan.
San Juan de la Peñako monasterioa
ere Antso Handia nafar
erregeak babestu eta bultzatu
zuen; geroago Aragoiko erregeen
erlijio gune garrantzitsua izan
zen. Areago, Antso Handiak eraiki
zuen, antzinako eremutar gune
baten gainean, eliza mozarabiarra,
X. mendekoa bide dena. Hau
ere beneditarra da (1028); guztizberezia da, arroka handien azpian,
mendiaren barruan ia, baitago
egina, eta garai desberdinetako
zenbait mailek osatua da.
Eliza zaharrena, mozabiarra, kanoi
gangez estaliriko bi nabek
osatzen dute; nabeok zutabe
eraztundunekiko bi ferra arkuk
lotzen dituzte. Absideak laukizuzenak
dira, eta parte batean
arrokan bertan zizelkatuak; hori
dela eta, ez dute, orduko eliza
gehienek bezala, ekialderako norabidea.
Bada ate txiki bat, ferra
arkukoa hori ere, atzeko areto
batekiko lotura dena. Absideetan
badira horma pinturak, baina XII.. endean erantsiak dira.