Literatura Unibertsala»Idazle hautatuak

Darte Alighieri poeta teologoa (1265-1321)

Gaztaroa

Lehen poemak eta La vita nuova

Florentzian jaio zen Dante 1265. urtean, familia aristokratiko baina jadanik urbano batean . Aski gazte hasi zen literatura lantzen, eta berehala ikusi zen ahalmen harrigarria zuela lirikaren erregistro desberdinak beretu eta menderatzeko. Lirika zen garai hartan, formaren nahiz kulturaren aldetik, herri hizkerako generorik gorena, eta Toscanako burgesiaren jardun intelektual gogokoena zen.

Gaztaroan eta XIV. mendeko lehen urteetan idatzi zituen poemak (Errimak) osorik hartuz gero, txunditzekoa da haietan erabiltzen diren tonu eta gaien ugaritasuna.

Estilo berriko poesia subjektibo eta intimistak -horixe zen dolce stil nuovo, Dantek berak Commedian hala izendatua-, bazuen Florentzian jadanik idazle ospetsu bat, Guido Cavalcanti ; estilo hari ordea gai berri bat erantsi zion Dantek, emakume maitearen (Beatrice) heriotzagatiko dolua, subjektibotasunaren aurkikuntza inplikazio formal eta kultural pentsatu ezinezkoez aberastuko zuena. Aldi berean, famatzen hasia zen orduan Toscanan Arezzoko fraide bat, Guitonne, lirika gai profanoetara zabalduz saiakeratik hurbil zegoen estilo poetiko bat sortu zuena. Bide horri jarraituz, "kantu moralak" idatzi zituen Dantek, garai hartako Italia burgesean taxutzen ari zen unibertso moral berrian maitasunaren irudiak txertatzen zituztenak. Bestalde, eta kontrako zentzuan, Arnaut Daniel Proventzako maisuaren modura (trobar clus), beste poema sail bat idatzi zuen, rime petrose, formalismo guztiz zehatz batez maitasunaren irudi dramatiko gogorra ematen duena. Guztiz bestelako tonua dute Forese Donati poetari bidali zizkion sonetoek, herrikoiak eta lizunak baitira gaiez eta tonuz : osorik forma mintzatuez eratutako hizkera poetiko bat osatzeko lehen saioa dira, Commedia-ko hizkera errealistaren aurrekoa.Hainbeste gai eta estilo desberdin landuz, badirudi, lehen urteotan, genero bakoitzeko maisuak gainditzea zela Danteren helburua, eta genero guztiak berritzea. Badago pentsatzea estilo aniztasun horrek, eta horrek dakarren esperientzien ugaritasunak, lagundu ziotela poetari bere poesia eta bere poesiaren gaineko hausnarketa umotzen, prosazko lan handien prestalan gisa.

Horrela sortu zen Vita nuova (1292-1293 edo 94, Bizi berria), denboraren dimentsioan oinarrituriko interpretazio eredua. 31 poesia eta hitz lauzko 42 atal aldizkatzen dira obra honetan ; hitz lauek, batetik, bertsoak sorrarazi dituen ibilbide autobiografikoa agertzen dute, eta, bestetik, bertsoen komentario dira. Kontakizunaren haria aski ahula da, poetak Beatriceri dion maitasun idealizatuaren bizikizuna. Dantek kontatzen duenez, bederatzi urte zituela aurkitu zuen Beatrice aurrenekoz, eta bederatzi urte ondoren ikusi omen zuen berriz ; neskak agurtu, eta guztiz nahasirik utzi omen zuen poeta. Topaketa horietatik sortzen da obra, hasieran profanoa eta "gortesaua", ondoren mistikoagoa, harik eta Beatriceren heriotzak mito kristau bihurtzen dituen arte, maitea eta maitasuna, biak.

Obra honetan nabaria da jadanik Danteren idazkera stil nuovo-tik urruntzen ari dela, bai erlijioaren nagusitasunagatik (Commedia-ren aitzindari da horretan), bai adierazkortasunagatik .

Erbestea

Filosofiari, politikari, moralari buruzko lanak

Danteren gaztaroaren amaiera, La vita nuova-rekin itxiko zena, bat dator gutxi asko politikan egindako lehen urratsekin.

Kargu publikoetan aritzeko arte (gremio) batean izen ematera beharturik, "Sendagile eta Botikari" gremioan sartu, eta hala hasizuen zenbait kargu betetzera eramango zuen karrera. Priore hautatu zuten 1300ean (sei priorek gobernatzen zuten hiria) ; izendapen hori baino lehenxeago, bi taldetan banatu zen hirian agintzen zuen alderdia, guelfoena : "Zuriak" (kontserbadoreak eta autonomistak) eta "Beltzak", goi mailako noblezia finantzetako eta merkataritzako burgesia handiarekin lotzen zuena . Aita Santua, Bonifazio VIII.a, eta Napoliko errege ahaltsua, Karlos II.a, Beltzen aldeko ziren. Dantek Zurien alde egin zuen.

Hiriko magistratura nagusian zegoela, zeregin garrantzitsu bat egokitu zitzaion : Aita Santuarekin batera Florentziako hiria eskuratzeko konplot batean sartutako hiru bankariren kondena berretsi. Berehala sortu ziren istiluak eta liskarrak, Beltzek eraginak . Azkenik, Aita Santuak deiturik, Valoisko Karlos sartu zen bere gudarostearekin Florentzian; Beltz erbesteratuak hirira itzuli ziren, eta Zurien esestea hasi zen. Dante bera iruzur egiteaz salatu zuten, eta bere ondasunak konfiskatzera eta erbestera kondenatu. 1304 arte, erbesteko Zuriekin batera jardun zuen Florentziara itzultzeko ahaleginetan. Urte horretan ordea, lagun haiek baztertu eta bere kabuz aritzea erabaki zuen poetak. Era horretan, hiri batetik bestera ibili zen, batzuetan gonbidatu, idazkari eta kantzelari hesteetan, Italiako iparraldeko gorteetan (Verona, Treviso, Padua, Bolonia, izan ziren aurrenekoak), hil arteko erbestean. Ravenan hil zen, 1321ean.

Danteren italierazko prosak Convivio lanean lortu zuen forma beteena (1304-1308 inguruan idatzia, Oturuntza). Erdi Aroko jakintzari buruzko lan entziklopedikoa da.

Hamabost liburu izan behar ziren, haina lau bakarrik idatzi zituen, beste hainbeste kantu alegorikori egindako komentarioak.

Berriz ere herri hizkeraren garrantzia azpimarratuz, urte bertsuetan, De vulgari eloquentia idatzi zuen, latinez oraingoan, amaitu gabea eta bi liburuz osatua. Lehenengoan, hizkuntzaren bilakaera esplikatzen du, jatorri mitikoetatik bere garaia arte ; bigarrena genero lirikoen sailkapena da. Lanaren tesi nagusia ordea askoz garrantzitsuagoa da : herri hizkeraren -italieraren- duintasun kulturala eta heldutasun formala, latinaren aurrez aurre. Liburu honetan, besteak beste, Italiako dialektoen lehen deskribapena egiten da, eta hizkuntza normalizazioaren izaera batez ere politikoa azpimarratzen da.

Danteren teoria politikoak De monarchia lanean (1307-08 edo 1312-13, latinez) ageri dira. Hiru liburutan, aztertzen da zer den inperioa, nola inperioko aginpidea Jainkoagandik datorren -ez Elizatik-, eta nola munduko eta zeruko zoriona lortzeko bi gidari moral behar diren : Aita Santua eta enperadorea.

La Divina Commedia

Commedia XIV. mendearen lehen hamarraldian hasi zuen segur aski Dantek, baina zahartzaroa arte ez zuen amaitu ; obra honetan egileak bere buruari buruzko sentimenduak eta gogoetak bildu zituen, eta orobat mundu honi eta gerokoari buruzkoak . Beatriceren idealak inspiraturik, poetak bidaldi bat egiten du : Infernura (Virgilio erromatar poetaren eskutik), Garbitokira eta azkenik, Beatricek gidatuta, Paradisura . Commedia-k helburu jakin bat zuen, eta lortu ere lortu zuen : historia eta filosofia, alde batetik, eta mitoa eta zientzia, bestetik, bateratuko zituen hizkera eta kultura bat sortzea, beti ere subjektibotasuna baztertu gabe. Bateratze hori batez ere hizkuntzazkoa da : protagonistaren beste munduko bidaia kontatzen duten hiruko kateatuek osorik jasotzen dute aurreko tradizio lirikoa, tonu eta estilozko ugaritasun harrigarriaz.

Obra honen aurretik, izan ere, ezin pentsatu zen hizkuntza bakar batek mintzairaren erabilera eta erregistro guztiak (herrikoienetatik jasoeneraino) har zitzakeenik ; zentzu horretan, paradoxa bat adierazten du obrak, alegia, naziorik gabe ere izan zitekeela nazio hizkuntza guztiz osotu bat. Hizkera hori gainera bizi-bizia da, sentimenduari bikain egokitzen zaion adierazmoldea ; eta hortixe sortzen da Commedia-ren ezaugarri estilistiko aipagarriena, errealismoa. Ez bakarrik ordu arte literaturatik kanpoko geratzen ziren gizaki eta egoerei forma poetikoa eman zielako, baita pertsonaiak eta egoerak autonomiaz mugi daitezkeen markoak sortzen asmatu zuelako ere ; hala, esan daiteke Dantek asmatu zuela errealitatearen ikusmolde modernoa. Ez da beraz Commedia-ren argumentua Danteren garaikideei harrigarria gertatu zitzaiena, gizaki, hizkuntza eta errealitatearen arteko harremana baizik ; eta horrek bizirik jarraitzen du oraino. Dantek asmatu eta estreinatu zuen gure kultura linguistikoak jakintzat ematen duen sentimendu eta hizkuntzazko formaren adostasuna.

Commedia eta literatura unibertsala

Danteren Commedia-k ez zuen askorik itxaron behar izan ezagutza eta ospea lortzeko ; 1400. urterako agertuak ziren gutxienez hamabi komentario, obraren esanahia esplikatzen zutenak. G. Boccaciok Danteren biografia bat idatzi zuen, eta 1373an egin zituen lehen hitzaldiak, unibertsitatean, Commedia-ri buruz (Dante izan zen beraz antzinate klasikoko idazleekin batera ikasi zen lehen idazle modernoa). Danteri divino poeta esaten zioten, eta, izenondoa obrari ipinita, Commedia hutsa La Divina Commedia bihurtu zen Venezian 1555ean argitaratu zen edizio zoragarri batean.

Epika indargabetu zenean eta haren lekua bestelako formek hartu zutenean ere (eleberriak, eta dramak), ez zen horregatik gutxitu Danteren ospea. Izan ere, klasikoekin gertatu ohi den bezala, garai bakoitzak bere kezkak aurkitu izan ditu La Divina Commedia-n. XVII-XVIII. mendeetan halako beheraldi bat izan ondoren, erromantizismoak berriro indartu zuen Danteren gurtza. Nonahi zabaldu zen Danteren obraren kritika, eta asko eta asko izan dira orduz gero kritikak, argitalpenak azterketak egin dituzten adituak ; aipatuko ditugu, beste askoren artean, Hegel, Witte, Vossler, Alemanian; Ingalaterran, Moore, Toynbee, Elliot ; Estatu Batuetan, Longfellow, Wilkins ; Frantzian, Hazard, Gilson. 1921ean, eskola historikoari aurre eginez, eta kritikaren bide berriak urratuz, Commedia-ko poesiaren egitura azpimarratu zuen B. Crocek. Kritika modernoak Danteren obra guztien ikasketa estilistikoa eta filologikoa bultzatu du alde batetik, eta, bestetik, poemaren egitura alegorikoa berreskuratu nahi izan du.