Literatura Unibertsala»Literatura

Ipuina

Literatur -eta, oro har, kultur- kontzeptu batzuei heltzeko orduan, sailkapenen zailtasun arazotsua eta definizioen eskasia ikusirik (labur gelditzen direlako guztiak, ez gutxi izaten direlako, bakoitzak saiatzen baitu berea), tentaturik egoten da bat azkenean harako hizkuntza filosofia modernoak dioen eran emateko definizioa : ipuina deitzen zaion hori da ipuina. Ez da txantxa : hitz baten esanahia hitz horren erabilerak finkatzen du, eta erabilera-kasu guztien bildumak emango luke definiziorik onena.

Horregatik, hiztunak bere buruan duen entziklopedia idatzi gabean, garbi samar dago (muga-kasuak barne) zer den ipuina, nahiz gero definizio positibo zehatz bat ematea hain zail gertatu.

Beste alde batetik, dagoeneko aipatu ditugun definizio-saio ugarioi erreparatzen badiegu, halakoetan tipikoa den arazoa topatuko dugu noski : ipuintzat jotzen diren batzuk definiziotik kanpo geratzen dira, eta definizioarekin bat datozen batzuk ez ditugu ipuintzat jotzen. Horrek, bide batez esanda, berdin balio du alderdi "formal" (luzera, estilo...) zein "tematiko"entzat (argumentua, egiantzekotasuna...). Beste kasu are larriago bat dugu ipuingileek berek emandako definizioena, zeren, espero izatekoa denez, areago definitu ohi baitute, definizio orokorraren aitzakian, beren poetika edo literatur bide berezia. Ipuin mota baten aldezpena izaten direla, alegia, definizioa baino areago (okerrenean, egile horrexen ipuinak ere ez baitira guztiz egokitzenberak emandako "definizio" horretara) . Horrek ez du esan nahi interesgarri gerta ez daitezkeenik halako definizio-saioak ere, baina ez dugu hemen bide horretatik joko, gure azalpenaren orokortasun inpartzialari kalterik ez egiteko.

Esan gabe doa, ipuinaren definizioa arazotsuago bilakatzen duten kontuetariko bat -poetika desberdinenarekin batera- aldian aldiko esanahia aldatuz joan izana da.

Hots, ez dela historikoki, diakronian, beti bat izan ipuinaren kontzeptua (sinkronian ere, aldi bereko ipuingintzaren barruan, handi samarrak izan daitezke geografia eta kulturaren aldetiko desberdintasunak). Bide polita ematen digute hori ikusteko ipuinaren kontzeptuaren inguruko hitzek berek eta haien bilakabide diakronikoak, euskaraz ("kontatu/kontu/kontalari", "istorio/ ipuin/alegia"... ) zein erdaraz ("conte/recit", "cuento/relato", "(tell) tale/(short) story"...), nahiz eta, berehala ikus daitekeenez, gainerako narrazio generoetako hiztegi bera den kasu askotan ("narrazioa", bistan da, testu-prozedura bat izatez gainera -analisiak "deskribapena"rekin oposatu ohi duena, hain zuzen-, "ipuin"aren azpigeneroa bere baitan hartzen duen literatur genero zabal bat ere bada, besteak beste, prozedura horrek genero horretan hartzen duen pisuak eragindako antonomasiaz).

Hala, bada, koordenatu historiko horiek bederen markatu beharko genituzke, ipuinaren ezaugarri zehatzak ematen hasi orduko . Ipuinaren barruko azpigeneroak erehalako elementuekin loturik daude neurri batean: "ipuin folklorikoa", esaterako, garai zein giro jakin bati dagokio bereziki, nahiz hartatik kanpo ere aurki daitekeen (idazle batek jaso badu, "literatur ipuin" bilakatzen dela esango luke zenbaitek, baina ez dirudi egokia denik ahozko tradizioari literaturtasuna ukatzea : anonimotasuna da hor aldatzen dena, eta estiloa, beharbada, baina ez literatura izatea).

Etsi ote dugu, horrenbestez, ipuinaren definizio orokor bat emateaz? Definitzea bera nola definitzen dugun. Definizio itxi zurrun erabateko bat eskatzen bazaigu, ezingo dugu eman bete-betean. Bada, ordea, beste bide bat, antzeko kontuetarako gero eta maizago erabiltzen dena, eta horrek atera gaitzake agian ataka gaiztotik : "prototipo" direlakoena. Azalbide horretan, eredu ideal moduko bat itxuratzen dugu, eta gero horrekiko hurbiltasun graduak definitzen du zer sartzen den eta zer ez prototipo horren izenpean (hobeki : zenbateraino sartzen den, graduala baita, diogunez, kontua). Bistan da, azterbide horretan ez dira inolako arazo tarteko kasuak, beste prototipo batzuekiko mugak lausoak baitira, eta espero izatekoa baita aztergai diren pieza batzuk distantzia berdintsura egotea prototipo bat baino gehiagoren erdigunetik. Gauzak guztiz sinpletuz adierazteko, demagun orrialde-kopuruaren arabera markatu dugula soil-soilik ipuinaren eta eleberriaren arteko muga. Ez dirudi oso zuhurra, baina tira. Ipuin idealak, demagun, 10 orrialdelituzke ; eleberri idealak, berriz, 250. Zein da, non da, bataren eta bestearen arteko muga zehatza? Irakurle erneak jakingo duenez, bada azpigenero bat hor erdian kokatu ohi dena, baina horren izendapenak berak ere berriro azalarazten du muga horien zalantza : eleberri (narrazio) laburra / ipuin (istorio) luzea.

Jakina, prototipo bakoitza ez da, hor luzeran bezala, irizpide bakar batean oinarritzen, eta konplexuagoa da, beraz, kontua, irizpide bakoitzaren araberako ipuintasun edo eleberritasuna, kasurako, desberdina izan baitaiteke, bai baita narrazio bat baino gehiago, eleberri luzera tipiko samarra izanik, gainerako ezaugarrietan ipuin tipiko baten tankera betekoa denik ; eta batekoz beste ere bai, ipuin baten laburtasun tipikoan eleberri (puska) baten jite oso-osoa duen narraziorik. Ingelesez, adibidez, narrazio luzeetan ere, tradizioz, "romance" esaten diote eleberri prototipikoenari, eta "novel", berriz, ipuinaren prototipoaren zenbait ezaugarrietatik hurbilago dabilenari (bereizkuntzarik gehienen hizkuntza horrek egiten du, horrez gainera ere : "story", "short story", "tale"...). Frantsesez, berriz, tarteko luzerak baino ez du bereizten "nouvelle" delakoa "roman" delakotik. Euskaraz, erabilien den nomenklaturan, frantsesaren ildotik, eta gaztelaniaz bezala, "eleberri labur" erabiltzen da, horretarako hitz berezirik gabe. Gaztelaniaz badabil beste hitz bat ere, baina orokorregia da bereizkuntza garbirik egiteko, luzera soilari dagokionez ere : "relato" (frantsesez ere berdintsu gertatzen da "recit" hitzarekin). Guztietan ere, bada, haatik, ipuin tradizionalena izendatzeko markatuena den hitz bat : "tale", "conte", "cuento", "racconto", "ipuin"...

Diogunez, eredu abstraktutzat hartu behar dira halako literatur generoen prototipoak, eta, tradizioarekiko dialektikan aldakorrak direla haien ezaugarriak. Alegia, dialektoak "definitzeko" erabiltzen diren isoglosa direlakoen antzeko zerbait direla ezaugarriok, eta "genero-isoglosa" horiek ez dutela bereizten eremu bera. Hala ere, isoglosa gehienak bat samar badatoz, edo isoglosa (multzo) bati lehentasuna ematen bazaie, horren araberako dialekto/genero sailkapena izango dugula, eta horren erdigunean bakoitzaren prototipoa. Pentsa, adibidez, gurean Bergara aldeko hizkerak ("azpieuskalki"ak?) "bizkaiera"tik eta "gipuzkera"tik duenari buruz nolako eztabaidak piztu ohi diren : berdintsu gertatuko da, bada, muga-kasuen ipuintasuna denean auzi.

Gauzak horrela, gaur egun eta hemen ipuintzat jotzen d(it)ugun(ar)en ezaugarri prototipikoak zeintsu diratekeen aipatzea geratzen zaigu. Hona, bada, behin-behineko saio gisa, horietariko batzuk, ustez behinenak (ipuina gainerako narrazio motetatik bereizten dituenetan jarriko dugu fokua).

Laburtasuna, batasuna, estilizazioa

Gorago, txantxa apur batez, orrialde kopurua aipatu dugu irizpide posibletzat. Orrialdea unitate jatorra balitz ere, ez dirudi kopuru zehatza denik horrenbestean kontua.

Areago esango genuke irakurraldi bakarrean hasi eta buka irakurtzekoa izatea dela, idealki, ipuintasunaren ezaugarrietako bat, eta horrekin hobeki ezkontzen dela pieza laburra. Jakina, horrek ez du esan nahi hala denik beti praktikan, obraren luzerarengatik edo irakurlearen baldintzengatik. Ipuinik luzeenetan ere, haatik, eta atalak markaturik egonda ere liburuan, batasun orokor baten inpresioa nagusitzen da, kolpe batetik laburbiltzeko moduan hartzen baitu istorio osoa irudimenak.

Horrek berak dakar noski estilizaziopremia : argumentua bere hari nagusitik aldebatera eta bestera adarkatzen hasten bada, azpiargumentuz zein digresioz, aurki galduko da batasun-sentsazioa. Ildo beretik, pertsonaia ugari badugu eta bakoitzaren karakterizazioan edo eta gauza-leku-giroen deskribapenean luze-zabal barrentzen bada narrazioa, zenbat eta istorioaren hari zuzenetik aldenduago, orduan eta nekezago izango da irudimenean bat egitea osagarri guztiok, eta, hala, autonomia hartzera joko dute osagaiek : dela kapitulu edo pasarteen banaketaz, dela aldi bereko elementuen polifonia moduko batez (hari bat baino gehiago segitzen dugu kasu horretan batera) : bietara, gehienetan. Jakina, horiexek dira eleberriaren ezaugarri prototipikoenetakoak . Horiekin batera dator noski ipuinetan askoz kabida gutxiago izatea, eleberrietanbaino, ikuspuntu anitzek, plano eta erregistro bereiztuek eta -horretarako bidea ere ematen baitu eleberriak bere barne-hetereogeneotasun horren garapenez- beste generoekiko nahasketek ere bai.

Bistan da, hori guztia garatzeak bere orrialde kopurua eskatzen du, eta hortik luzeraren kontua hain loturik. Luzeraz, eta bestela ere, errazago da ipuin bat eleberri batean sartzea eleberri bat ipuin batean baino : ipuinak, jakina, bildu edo, gehienez ere, elkarrekin lotu egin daitezke, narrazio-marko zabalago batean txertatuz, hala nola Decameronea edo Mila eta bat gauak ospetsuetan .

Bada, bestetik, lehenago zeharka aipatu dugun beste posibilitate bat : eleberritasun prototipikozko zati labur autonomoa, horri ere ipuin deitu ohi baitzaio ; deskribapena izaten da nagusi, eskuarki, eta eleberri-atal baten tankeratsukoa pieza ("koadro" hitza ere erabili izan da azpigenero horrentzat) : jakina, halako "koadro" baten bidez "erretrato" bat eman ohi da, eta nolahalako istorioa kontatu ere bai, zeharka bada ere (horren adibide bikain dugu hor, besteak beste, R. Saizarbitoriaren Kapitaina).

Ipuin prototipikoak hari bakar bati -edo, bederen, guztiz bat egiten duten zenbait hariri- segitzeak ez du esan nahi, nahitaez, linealtasunera beharturik dagoenik, baina bai linealtasuna hausteak -hari bat baino gehiagoren kontrapuntuz zein hari bakarraren bestelako antolaketaz- konplexutasuna dakarrela berekin, eta ez dela erraza izaten konplexutasun maila handi bat egoki bateratzea ipuinak berez eskatzen duen batasun-efektu horrekin. Hala ere, bistan da, ez du beti zertan tradizional-zurruna izanik ipuinak, linealtasunari dagokionez zein beste alderdi formalez ez : esperimentuek ere badute beren lekua, eta ez dago modu bakar bat ipuin-efektu prototipiko hori lortzeko, ez historikoki eta ez teorikoki ere.

Jakina, besterik da ea zer den "klasiko"ena, eta horretan bai ipuinarentzat eta bai eleberriarentzat berdin esan genezake klasikoena lehen aldiko kontaera lineal hirugarren pertsonakoa dela (izatekotan, bada, "narrazio klasiko" edo baten ezaugarri prototipikoak lirateke horiek).

Estilizazio maila batetik gora, berriz, haur- eta folklore-ipuinen ereduan geundeke, non protagonistek ere nekez baitute ez karakterizazio berezirik (arketipikoak dira mundutxo tradizionalean) eta ez, askotan, izen berezirik ere ("Behin joan zen zapatari bat..."). Tarteko aukera guztiekin ere, kontraste garbian dago hori eleberrien prototipoarekin, zeinean are aski bazterreko pertsonaiek beren izen eta izan gutxi-asko zehaztua izaten baitute. Kontrako bidean, are generikoagoak dira, ipuinaren beste muturreko auzo-mugan, alegietako pertsonaiak, hots, gehienetan, animalia arketiupikoak ("Behin joan zen azeria..."). Aipura etorri denez, zantzu formalon gainetik, didaktismo zuzenak bereizten du funtsean ipuinetik alegia, inplizitua nahiz esplizitua izan ikaskizuna. Jakina, hor ere, prototipoaren gunetik aldenduz gero, aise aurki dezakegu irakasbidezko ipuinik (mordo galanta!) zein ikaskizun zuzen-garbirik gabeko alegiarik (generoaren subertsioz, zein jatorrizko zentzuaren ahanzturaz).

Egiantzekotasuna

Hitz bakoitza garbi definitzeko gauza bagina, ez genuke arazo handirik izango errealitate/fantasia polaritatean oinarritzeko.

Gertatzen da, ordea, literaturan zein bizitzan, ez dagoela guztiz garbi beti non dagoen horien arteko muga. Hasteko, errealitate fisiko, objektibo esaten diogun horretaz bakarrik ari bagara, zientziaren hipotesiak eta gure usterik sendoenak ere noiznahi gezurtagarri gerta daitezkeela alde batera utzirik ere, garbi dago halakoek bai bizitzaren eta bai (beraz) literaturaren parte txiki-txiki bat baino ez dutela hartzen.

Izan ere, bizitzaz eta literaturaz ari garenean, mundu fisikoarekin batera eta batez ere, giza subjketibitateari dagozkion kontuez ari gara (objektu "errealen" behaketa soila barne : "objektibismo"ak ere giza subjektibitateari eragiten dio).Apur bat pentsatuz gero hain bistakoa den hori ikusiko ez bagenu bezala jokatzen dugu, hala ere, askotan, ustekeria zaharrez, eta erabat kutsaturik dago hizkuntza halako nahastez. "Errealismo" hitza bera, adibidez, zentzu hertsi bezain zehazkabe eta okerrean erabili ohi dugu hitzetik hortzera.

Izan ere, "Errealismo" deritzon literatur mugimenduak ez ditu baztertzen noski, ezta gutxiagorik ere, erabat subjketiboak diren hainbat kontu, hala nola sikologia eta ideia politiko-ideologikoak. Hots, badela, antza, "errealitate subjektiborik" ere (adostasun intersubjektibo batek bermatu behar du -"gizarteak"- zer horien "errealitatea" : berez, edonork uka ditzake halakoen "existentzia erreala" bere subjektibitatetik) .

Jakina, subjektibitatea ere onartzen badugu errealitatetzat (hots, erreala eta objektiboa nahasten ez baditugu), nola ez onartu halakotzat ametsak, eldarnioak, irudipenak, asmazioak. Hots -horra atzera lehenean- muturrenean: fantasiak. Izan ere, zer zentzutan ez dira errealak fantasiak? Oroimenari eman behar ote zaio irudimenari ukatzen zaion estatusa? Ez baita noski ametsen mundua biez oraturik dagoen bakarra, edozein sikologok, profesional zein amateurrek, ondotxo dakienez : oroitzapenen zati handi bat (geure baitakoez ari naiz, ez memoria-liburuez soilik) asmazioa da petopeto . Eta horratx koska, eta falta genuen hitza : asmakuntza, fikzioa. Bizitzan bestelaere barra-barra dabilen genero hori berariaz lantzen du, hain zuzen, ohartuki eta asmo estetikoz, bestelako elementuekin proportzio handi-txikiz nahasturik, narrazioak.

Zerk bereizten du, bada, narrazioa kronikatik (hots, "errealki horrelaxe gertatu"tzat jotzen denaren berri ematetik)? Bada, bere burua fikziotzat aurkezteak, hots, asmatutzat . Asmatu dena guzti-guztia izan zein "errealitate" generiko nahiz historiko batetik abiatu izanak, alde horretatik, gradua baino ez du aldatzen : berriro ere, obra batengatik, zalantza izango dugu Historia den ala Literatura, prototipo bietatik distantzia berdintsura badago. Hortik beste anbiguitate terminologiko batzuk, hala nola "narrazio historiko" delakoarena (euskaraz, "kondaira" hitza zentzu bietan erabili izan da, eta "historia" hitza ere ez dago libre "literatur kontaera" adieratik ; ingelesak, berriz, "history" eta "story" bereizten ditu, bigarrenari gure "istorio" hitzaren forma eta adieratik hurbil).Kontuok, ordea, eleberriei dagozkie, ipuinei baino areago, eleberriak sartu ohi baitira konkurrentzian historia-liburuen "objektibotasun zehatzarekin", luzera, konplexutasuna eta edozein genero -zuzenean literario ez direnak barne- irensteko gaitasuna baliatuz. Horregatik edo, eleberri prototipikoak errealitate itxura hori bilatzen du (mundu oso bat den-denean islatzea, esan ohi denez), eta arduratuagoa dago egiantzekotasun arruntaz. Ipuina, berriz, askeago edo dago "bestelako errealitate" batzuk jasotzeko. Besteak beste, "objektibotasun"aren mito modernoak baztertu dituenak, fantasia hutsezko asmazioetaraino.

Ez da ahaztu behar, bestetik, eleberria baino genero zaharragoa dela ipuina, oso antzinadanikoa, eta mitorik zaharrenetan duela jatorrietako bat. Berriro ere, prototipoa hala izanik ere, horrek ez du ukatzen ipuin "errealista" guztizkorik nahiz eleberri "mitiko" erabatekorik. Mitoaren sustrai eta itzala, hain zuzen, arketipo sorta mugatu eta guzti,aise hauteman daiteke eleberrietan ere : azal "errealista"ren estalkipean joatea litzateke aldea, ipuinak aiseago onartzen baitu konbentzio hori hautsi eta zuzenago ematea eduki eta forma mitikoa, egiantzekotasunaren aurkako bere fantasia ageri-agerikoz.

Gauza jakina denez, konbentzio batean zein bestean, irakurleak aurretiaz identifikatzen du generoa, eta esango genuke egiantzekotasunaren neurri desberdinak darabiltzala ipuinen eta eleberrien aurrean, nahiz gero malgu samar izan daitekeen irakurle hori bera hain prototipikoak ez diren piezekin, genero hibrido edo tartekoak ere onartuz . Malgutasun horrek ahalbidetu du, hein handi batean, genero narratiboen bilakabidea, haien ugaritasun eta konplexutasuna, jeneroen mestizajea barne, eta, beraz, eskerturik egon behar gintzaizkioke horrenbestez, nahiz gero aniztasun aberats hori definizio sinpleetara ekartzen zailago gertatu.

Jakina, jorratu ditugun ezaugarri guztiok daude elkarrekin loturik, nola edo hala, eta berdintsu erabil daitezke beste genero batzuekiko erkaketa egiteko, prototipozko azalbide berean. Poesiarekiko, adibidez ("olerki" zentzuan, bestela literatura -eta arte- guztiak baitira, zentzu zabalago eta jatorrizkoagoan, Poesia), epiko zein lirikoarekiko, askok aipatzen baitu ipuinaren eta olerkiaren arteko kidetasunik, seinalatu dugun kolpe batetikotasun horri erreparaturik batez ere.

Bestetik, hemen banaka eta zehazki aipatu ez ditugun beste hainbat ezaugarri xehe eragiten du ipuintasun prototipikoak, seinalatu ditugunek ia berez behartuak : oso peripezia luze bihurriek beren lekua eskatuko dute noski, eta berehala egon gaitezke orduan eleberriaren esparrutik hurbilago.

Aipatu dugu gorago ere zalantza terminologiko handi samarrak dabiltzala tarteko espazio horretan ; besteak beste, etsi-etsian, "errelato" hitza mailegatu izan du batek baino gehiagok, "eleberri labur"rik edo, batez ere, "ipuin luze"rik ez aipatzearren.

Batez ere, diogu, alde batetik, ipuina luzea izatea ia akastzat har daitekeelako hor, eta hestetik, ipuin hitzak berak, euskaraz zein erdaraz, "haurrentzako edo inozoentzako istoriotxo fantasiatsu" adiera gaitzesle edo gutxiesle makurraz kutsaturik dagoelako askoren buruan. Zer egingo zaio : ez ipuinak eta ez ipuin hitzak dute horren errurik, eta ez du zertan lotsaturik noski halakoak idazten dituenak. Are gutxiago, oraindik ere hainbatek leporatzen dionez, "eleberri serio bat idazteko gai" ez delako ; klarinete-bakarlari bati, bikainena izanik ere, hari-tresnentzako koarteto bat jotzeko esatea bezala baita hori : agian joko du, baina klarinete batek jotako koarteto bat izango da, onenean, eta hari-laukote batek zein orkestrakoru erraldoi batek ere ezin du, inondik inora, klarinete soila ordezkatu.