Literatura Unibertsala»Literatura

Erritmo egiturak

Hiztegi eta entziklopedia guzti-guztiek, modu berean definitzen dute beti erritmoa, gauzak izatez hala balira bezala ; erritmoa, haien arabera, erreferentzia moduko balioa duen osagai baten itzulera (edo errepikapena) da, bitarte gutxi asko erregularretan gertatzen dena. Erreferentziazko osagaia fisikoa izan daiteke (keinu bat), entzumenezkoa (soinu bat, musikala nahiz linguistikoa, edo zarata bat), edo ikusmenezkoa (itsasargi baten aldizkako distira). Naturala izan daiteke (urtaroen joan-etorria, egunaren eta gauaren jarraitasuna), fisiologikoa (bihotzaren taupada, arnasa), edo arteen eta giza eraikuntzen mailakoa (eliza bateko habeak, musika pieza baten osagaiak edo poema batenak) . Aldizkakotasuna eta txandakatzea : erritmoak kadentziara jotzen du beti.

Erritmoaren unibertsaltasuna

Gertaera baten errepikapenean, tartekoen erregulazioa eta erregulartasuna da kadentzia : egitura bat. Martxan doan taldearen urrats kadentziaduna, industria produkzioko lan kadentziak : orekazko irudiak dira, erritmoaren definizioaren beraren idealizazioak, adiera arruntaren arabera. Paralelismoaren nozioak esplikazio poetikoaren hastapen gisa izan duen arrakastak, bertso biblikoari aplikaturik -poesiari oro har estrukturalismoan-, argi adierazten du orekaren hastapenak erritmoaren ikusmoldean duen nagusitasuna. Hizkuntzako kadentzia, gorakoa (x/), beherakoa (/x), nahasia (x/x) nahiz berdina (//xx) izan, diskurtsuaren makroegitura da, aldizkako errepikapenak eskematizatzera jotzen duena. Hortik sortzen da, hitz azentua duten hizkuntzetan -ingelesa, alemana, errusiera-, kadentzia orokor bateranzko joera, eta hortik letorkeen monotoniari itzuri egitea izaten da hizkuntza horien arazo poetikoa.

Errepikapenaren monotoniatik ihes egin nahitik sortu da aurrekoaren kontrakoa denerritmoaren ikusmolde bat. Erritmoak, ohiko zentzuan, ohiturara jotzen du, neur daitekeen hartara; beste ikusmolde honetan berriz, lekualdaketa da, ezustekoa sortzen duen disoziazioa, ohitura apurtzen duena, desorekara eta disimetriara jotzen duena, beti ere simetriaren koadroari eusten dion etenezko hastapen bat dela. Erritmoaren nozioak, beraz, aldi bereko bi esanahi ditu itxuraz, elkarren kontrakoak : kadentzia eta kadentziaren haustura.

Bitasun horren arabera dago egina erritmoaren definizio unibertsala. Erritmoaren unibertsaltasuna, hasieran definitu den moduan, erritmo biologiko eta kosmikoetan ikusten da ongien, erritmo horiek erregularrak eta aldizkakoak baitira, eta kurbak neurtzen dituzten legeak betetzen dituzte : urtaroak eta bihotzaren taupadak, itsasaldiak bezala, erritmo-aldizkotasunaren araberakoak dira.

Baina erritmo bat egitura ere izan daiteke, hala adibidez ianboa (—) edo daktiloa (—_), alegia, antolamendu forma bat eta forma baten antolamendua. Hori ez da jada aldizkakotasun edo txandakatze bat, eskema bat da. Formaren psikologiak antolamendu dinamikotzat hartzen ditu erritmoak . Alabaina, egituraren nozioaren bitartez, aldizkakotasun-alternantziarenarekin berdin genezake, erritmoa tentsioaren eta baretzearen bateratzea den neurrian. Eman dezagun simetria eta disimetria arautzen dituen oinarrizko bikoiztasuna, erritmoko metroa erakusten diguna. Saila eta tartea, berdinta,ana eta desberdintasuna. Unibertsaltasunaren batasuna-bitasuna da.

Errepikapena, perzepzioa

Errepikapena eta perzepzioa dira erritmoa arautzen duten bi kategoriak. Errepikapenak guztiz oinarrizkoa dirudi : hartatik sortzen dira txandakatzea eta aldikakotasuna.

Aldaketa, hots, bestelakotasuna erantsita -baina bestelakotasun arautua-, erritmoatempo bihurtzen da : erritmo motelak edo lasterra aipatu ohi dira. Neurri banako bat erabiltzen denean -hau da, neur daitekeen gauza etentzat hartuz erritmoa-, erritmoa zenbakizko harreman sail gisa ulertzen da, egitura metrikoa duelakoan : hortaz, erritmo bitarrak edo hirutarrak direla esaten da.

Azkenik, mugimenduaren nozioak erritmoa energiatzat hartzera garamatza : erritmo indartsuak direla esaten da orduan.

Energiak, iraupenak, etenak, sailak osatzen dituzten gertaeren arteko zatiketa erritmikoak eragiten dituzte. Kolpe berdinek, erregularrek, bitarteko berdinez banaturik, binako sailak osatzen dituztela dirudi. Sehaska kantek baliatzen dituzte horrelako erritmoak, bakunenak.

Baina errepikapen hutsa ez da erritmoa.

Alderantziz, erritmoaren ezabatzea ekarriko luke. Gertaera bakar eta beraren errepikapenak, desberdintasunik gabe, ezin du osatu ez txandakatzerik ez egiturarik. Bi gertaeren errepikapena, adibidez fort-da, ez da berez eskema metriko bat baino gehiago ; erritmoa, izan, bada, baina monotonoa eta abstraktua.

Ikusmolde tradizionalak, erritmoa hasieratik errepikapenean ipiniz, perzepzioko gertaera bat jartzen du ororen gainetik : Valeryk esana da "jarraitasun baten legearen perzepzioa" dela. Erritmoa jarraitasun eta perzepzio gisa ulerturik, estetika eta psikologia azpimarratzen dira. Jarraitasunak eta perzepzioak linealtasunaren nagusitasuna ziurtatzen dute erritmoan. Hizkuntzan, hasteko, gertaera fonikoa da erritmoa.

Ondorio garrantzitsu bat du horrek : akustikara mugatzen du erritmoa, eta, horren arabera, testu baten ebakera eta erritmoa nahas daitezke, hau da, gizabanakoaren errealizazio fonikoa eta formalizazio sintaktikoa berdindu ; eta sintaxia etenduna da, testuaren antolamendua eta poetika da.

Espezialista batzuek uste izan zuten bertso alexandrinoak ez zituela hamabi silaba, bederatzitik hamalau bitartera baizik -esaleen arabera- ; metrikaren mito bat salatzen zutelakoan, beste irudipen batean erori dira.

Hizkuntzaren erritmoari, soinuaren alorrekoa denez gero, zeinuaren banaketa bitarra dagokio, soinu eta zentzuarena. Hizkuntzaren egitura metrikoak, hortaz, musikaren neurriaren notaziotik hartu ohi dira.

Usadioz, denbora fortearen aurretik ipintzen da neurriaren barra bertsoen notazio metrikoan, neurria denbora fortean abiarazten duen eredu musikalaren arabera.

Perzpezioaren fenomenologiak ez dio ezer hizkuntzaren eta musikaren arteko harremanen historiaz, ez bi esparruak nahasten dituzten metaforez. Linguistikoki, silaba azentugabe batzuk azentudun batzuk bezain luzeak dira, eta azentugabe-labur eta azentudun-luze arteko diferentzia ez da egonkorra. Garrantzitsuagoa da testuingurua definizio akustiko lauso bat baino.

Hortaz, irakurketa bat baino gehiago izan dezake erritmo metriko batek : bertso alexandrino ustez hirutarra (4, 4, 4 edo 2, 6, 4) gaur egun zuzenago aztertua dirudi zesura aplikatzen bada :L'or des cheveux, l'azur des yeux, la fleur des chairs(Verlaine)Diskurtsuaren arretak biziagotu egin du, historikoa dela azpimarratuz, erritmoaren zentzua. Hizkuntzako joko gisa ulertu dira lehen formalak ziren egitura erritmikoak, bizitzaren forma gisa alegia.

Mugimenduaren antolamendua: subjektuaren eta historikotasunaren antolamendua

Emile Benveniste hizkuntzalariak, erritmoaren nozio linguistikoaren etimologia tradizionala kritikatuz -itsasoko olatuen uhin formako mugimenduari zegokiolakoan interpretatzen zen-, rhutmos hitzak -isurtzen denaren forma da rhutmos, rhein, "isuri" aditzetik-, Heraklitoren filosofia jonikoarekinzuen lotura azpimarratu du, ibaiaren metafora nagusiaren arabera. Betiko joanetorriaren ideiak, non gauza oro aldatu eta bere kontrakoa bihurtzen den, balio ahaztu bat eman zion erritmoari, hain zuzen geroago Platonek ezkutatu zuena, ordena (taxis), proportzio matematiko (harmonia) eta neurri (metron) nozioak erabiliz, aldatu eginbaitzuen hark ikusmolde zaharra. Heraklitoren erritmoaren balioa, mugimenduaren antolamendu gisa, skhema-ri kontrajartzen zitzaion, finkoa denaren antolamenduari alegia. Hitzaren etimologiara itzultzea funtsezkoa gertatu da erritmoa errepikapen gisa berraztertzeko, eta orobat txandakatze-aldizkakotasun-egitura eskemaren arabera.

Platonek aipatu zuen aurrenekoz metroaren eta erritmoaren arteko zirkularitatea, Aristotelesek jadanik kritikatu zuena.

Benvenisteren aurkikuntza filologikoari esker, teoria tradizionalaren kritika egin daiteke, eta, bereziki, teoria horri dagokion musikaren eta hizkuntzaren arteko harremanaren kritika. Izan ere, erritmoa, aldizkakotasun eta egitura gisa ikusia, ez da unibertsal abstraktua, baldin ez bada hizkuntza ipintzen, arte plastikoak, kosmosa eta biologia bezalaxe, musikaren mendekotasun teorikoaren pean ; metrikak, hortaz, lehen musikologia baten tankera hartzen du, eta unibertsoa ordenatzen duen matematikaz adierazten da.

Erritmoa, hizkuntzan, zeinuari eta zeinuaren adierazpen eta eduki bitasunari zegoen lotua. Benvenisteri esker, hizkuntzako erritmoa uler daiteke, ez zeinuaren kasu berezi gisa, aldiz, diskurtsuaren funtzionamenduaren baitan. Diskurtsua enuntziazioaren subjektua hizkuntzan -gramatikaraino- txertatzea da, Benvenistek berak frogatu duen bezala. Hortaz, diskurtsua ez dago pragmatikaren esparrura mugatua (ekintza hizkuntzaren baitan aztertzea da pragmatika), eta osa daiteke diskurtsuaren poetika bat, alegia, osa daitezke kategoria bereziak, testu jakinak heren aniztasunean esplikatuko dituztenak . Erritmoaren poetikak beraz hizkuntzaren estatusaren kritika bat egiten du, filosofia eta giza jakintzen alorretan.Usadiozko ikusmolde bitarrak ezin du erritmoaren poetikarik sortu, erritmoaren erretorika baizik, ikusmolde hori hizkuntzari baitagokio, ez diskurtsuari. Izan ere, estetikaren kategoria klasikoaren mailan (Argien Mendeko estetikaren definizioaren arabera) geratzen da irudien arteko oposizio joko bitarra, konjuntzio eta disjuntziozkoa. Kategoria horien arabera, zientzia, etika eta estetika aparteko alorrak dira, eta banaketa horixe dago giza zientzien sorreran. Teoria modernoek bateratu egin dituzte herriz, elkarrekin inplikatuz, artea, etika eta historia.

Akustikaren alorretik atereaz gero, antolamendu berezi baten moduan ageri da erritmoa : zein arte den, desberdina da, eta batez ere hizkuntzari dagokio, subjektu osoari, historikoa den neurrian : forma-subjektua da, eta kulturala. Etenetik, Platonez gero zegoen lekutik, Heraklitoren jarraitasunera itzuli da erritmoa : zentzuaren jarraitasuna da, zeinuaren izate etena betibarnean duena, barnean daramana eta etengabe gainditzen duena. Kualitatiboa da beraz kuantitatiboa baino areago. Horrek, nahitaez, mugak ipintzen dizkio unibertsaltasunari, musika eta hizkuntza (eta orobat gainerako arteak) erritmo formaletatik eta zentzuaren erritmotik urruntzen dituen bezalaxe . Erritmoak bere historikotasun berezia du musikan, musika eta kultura formekiko lotura berezia duena. Hizkuntzarenerritmoek, linguistikoak, kulturalak eta poetikoak izanik, ez dute berez paralelotasunik musikakoekin.

Berezitasunaren eta historikotasunaren ikerketa, hortaz, ezin da egin ez badira kontuan hartzen erritmoaren nolakotasunaren ikerketa eta hizkuntzaren teoriaren aldaketak . Antzerkiko pieza baten erritmoa ez baita bertso batena, ezta film bateko erritmoa filma osatzen duten irudiena ere, konbentzio batena da erritmoaren unibertsaltasunaren haustura.

Era horretan, diskurtsuan, frantsesez, kontsonantezko amaiera suspentsiboen eta bokalezko amaiera konklusiboen arteko oposizioa, Marcel Cohenek eta Marguerite Durandek frogatu dutenez, frantsesak herez duen joera da, prosan bezala "herri esaldi kantatuan" ageri dena, eta horrek beste semantika bat inplikatzen du, hitzen esanahiena ez dena. Hizkuntzako balioak -eta hizkuntzakoak direnez gero, zentzurik gabeak-, diskurtsuko balio bihurtzen ditu testuak. Ez dituzte muga eta kontraste eginkizun hutsak betetzen. Zentzuari itzuri egiten dion zentzua dira, zentzuen arteko zentzua, zentzuaren gainekoa, adierazpenarena (signifiance). Diskurtsuaren baitakoak izanik, egitura hauek aldi berean dira zentzuaren mugagabetasunaren eta testuen berezitasunen parte. Metrikek ez bezala, ezaguna dena antolatzen baitute, erritmoak ezezaguna dena antolatzen du.