Literatura Unibertsala»Literatura

Estiloa

Estiloaren kontzeptua estuki loturik dago, besteak beste, generoarenarekin. Izan ere, literatur teoriaren abiapuntuan bertan, Aristotelesen Poetika ospetsuan, genero bakoitzarekiko lotura esplizituan ageri dira estiloak (hiru dira Aristotelesentzat : jasoa, ertaina eta apala). Jakina, ordutik hona nabarmen konplexuagoa bilakatu da bai generoen eta bai estiloen sailkapena, eta genero-estilo korrespondentzia ere ez da Grezia zaharreko literaturan bezain garbia, batez ere modernitate(et)an (klasizismo- (et)an, greziakoan bezain erritualki ez, baina aski zorrotz hartu izan dira korrespondentzia-arauok) .

Kontzeptu bion lotura, hain zuzen, ez da halabehar hutsezkoa, literatur obrak hartzen duen forma edo tankera markatzen baitute biek ere, zeinek bere erara. Estilo hitzak, etimologikoki, argizari-tauletan idazteko (letrak tankeratzeko) erabiltzen zen ziria adierazten du. Hots, idatziari forma fisikoa emateko tresna konkretutik literatur obrari (bakoitzari eta orori) bere egitura berezia ematen dion zer guztira lerratu eta zabaldu da (metonimiaz, beraz) estilo hitzaren adiera.

Hala, tradizioak literaturgilearen esku jartzen dituen molde jakinekiko dialektikan - horixe baitira generoak-, hark bere "eskua", bere "lumaren arrasto" berezia uzten du obran, hots, bere estiloa. Generoa den molde orokor, abstraktua, gauzatu eta partikularki tankeratzen baitu literaturgileak, gauzatze partikular hori deskribatzea litzateke obra baten estiloa deskribatzea. Gauzak horrela ikusirik, ez da zer harriturik gero praktikan, deskribapen oso hori iritsi ezinik, deskribatzaile jakin batek azkenean obraren zati xehetako zehaztasun txiki bakoitzaren inbentarioa baino egiten ez badu (formalismoaren muturretik), edo beste batek (sozio/siko... -logismoen beste muturreraino) obraren/idazlearen ezaugarri ideologiko/emozional bakar bat jorratzen badu soilik, biak ere "estiloa" azaltzen ari direla noski.

Bada hamaika eztabaida halako kontuetan, baina -hein batean, bederen, eta deskribatzaileen interesen interferentzia ahaztu gabe- "estilo" hitzaren beraren definigaiztasun -edo definizio-zabaltasun handiegi- horrek badu zerikusirik horretan.

Esaterako, eta literatur obraren "inmanentzia"ren ala "tranzendentzia"ren aldezleen arteko eztabaidan, honako aipu-lelo biok dabiltza, zeinek bere arrazoia dukeela : "Estiloa obra da", "Estiloa gizona da" (harka bekio hor aipuari "gizon" horren arkeria tradiziozko bezain nabarmena).

Kontua bada, estiloaz ari garela, eremua apur bat zehaztea litzateke, ikuspegi eta azterbide bakoitza osagarri eta aberasgarri gertatzeko arrazoirik ez baitago berez. Bestela, zehaztapen gutxieneko hori gabe, mailak eta alorrak lausotasunean nahasirik erabiltzeko arriskua dugu, literatur teoriari antzinatik eta gaurdaino sarriegi gertatu zaionez. Kasurako, estiloaren kontzeptua berdin erabil daiteke -eta erabili izan daaliterazioak, hiperbatonak eta metaforak izendatzeko, zein gai-aukeraketa, munduikuskera eta antolaketa. Baliabide estilistikoen adiera jakin baten esparru murritzagoan, "figura erretoriko "aren kontzeptua bera ere aski hetereogeneo da sorreratik bertatik, gero figurok sailkatu eta bersailkatu behar etengabeak berak frogatzen duenez.

Besteak beste, "hitzezko figurak" eta "pentsamenduzko figurak" bereizkuntza klasikoak, bigarren kategoria horren leihotik, ia edozer sar dezake -esalditik obra osoraino- "pentsamendu" kategoria horren estalpean (hori, "hitza" eta "pentsamendua" bereiztearen zailtasunaz ez jarduteagatik).

Hasierako hausnarbidera itzulirik, garbi dago generoak, berez eta oro har (iraultzak ere erraz integratzen ditu generoak), aski baldintzatzen duela, ez bakarrik estiloaren beraren puska handi bat, baizik eta, orobat, estiloaren kategoria zabal horren baitan bereiz daitezkeen alor eta mailotatik zein diren, kasu bakoitzean, deskribapen eta azterbideari egokien, interresgarrien eta etekintsuen zaizkionak. Muturreko adibide errazegi bat jartzearren : eleberri beltz batean, ez dirudi aliterazioek eta abarrek emango diotenik bere izaera berezia obrari (posible da, jakina, hala gertatzea, "araua" egiaztatuko lukeen salbuespen bitxi batean, edonork imajina baitezake eleberri bertsifikatu bat: antzerkia bertsotik hizlaura aldatu zela ere ez da hain aspaldi).

Azken urteotan, garbi dago, hala ere - hain baieztapen orokorrak egitea zilegi bada-, "mikrotestu"ko xehetasunetatik "makrotestu"ko osotasunera lerratuz joan dela enfasia estiloaren azterketan. Hots, obra sintesian, bere «konposaketa»n aztertzeko joera nagusituz joan dela, asmo horretara menderaturik xehetasunen analisia. Bide zuhurra dirudi, baina ukagaitza da baduela bilakabide horretan zerikusirik genero batzuek -hizlauzko narratibak, prezeski, pantailetako fikzioa lagun eta leihakide- gaurko gure gizartean lortu duten hegemonia erabatekoak. Horrekin loturik, hitzezko azalaren apaindura berezi nabarmenen ("ornatus"aren) prestigioa gainbehera etorri da aspaldian, eta harri-kartoizko erretorika zaharusainekotzat baztertuxe datza -olerkietan beretan ere, hein handi batean-, "naturaltasun"-aren erretorika berri baten izenean ("Erretorika"ren aurkako erreakziozko hori ere erretorika da, ezinbestean, definizioz, literaturgilearen asmoaren eragingarritasuna bilatzen duen unetik). Jakina, erretorika/ poetika berri horrek bere estiloa eta bereestiloak ditu (eta generoek genero diraute, elkartrukeak elkartruke eta iraultzak iraultza) : sotilagoak dira, ordea, ez hain nabarmen erakutsiak, estilo berrion prozedurak eta baliabideak, eta horiek identifikatzeko bidean sotildu dira, eta mikrotestua gainditzen ahalegindu, azterbideak ere.

Oraingo egoerari buruz esan duguna beste aroetara proiektaturik, berriz, garbi dago kontzeptu historikoa dela estiloarena, ez duela beti adiera bera izan (enfasietan, bederen) ; ez zuela beti xede poetiko bera literaturgileak, eta dituela, baliabide eta estrategia berak erabili xedeok lortzeko (besteak heste, literatur asmorik gabeko testu asko literariotzat hartu dituzte ondoko belaunaldiek) . Horregatik, bai irakurleak eta bai aztertzaileak, garaian garaiko eta joeran joerako jarrerarekiko sintonia gutxieneko bat beharko dute literatur obren aurrean, estiloaren (eta generoen) eragingarritasuna zuzen eta betea gertatuko bada. Zaila dirudi horrek horrela esanik, baina harrigarria da, horratik, nola lortzen duten obra handiek muga horiek ere gainditzea, dela haietara hurbiltzen dena uste baino malguago delako berez arrotz zaizkion estiloetara egokitzeko, dela literaturgileek beren esanbehar unibertsala indartsu bideratu dutelako estilo partikular bakoitzaren gainetik . Agian biengatik.

Gune eta egoera historikoak literatur obren formak markatzeko orduan duen garrantzia dela eta, bada "estilo" kontzeptuaren beste erabilera bat, aro nahiz mugimendu (idazle/obra multzo) baten batez besteko joerak biltzen dituena. Hala, bestelako arteetan bezala -eta kulturaren esparru zabalean, oro har-, ia korrespondentzia osoan ulertu ohi dira aro/mugimendu historiko batzuk eta "estilo" (ezaugarri-multzo) jakin batzuk, eta deikera batek herak bildu ohi ditu biak : "Pizkundea", "Barrokoa", "Existentzialismoa" .

Jakina, horrek, tarteko beste maila bat ezartzen du, hemen erabili dugun eskeman, forma-aukera abstraktuaren eta gauzatze partikularraren artean : aro/gune/egoera historikoak baldintzatu egiten ditu noski hautapenak eta joerak, generoak eta estiloak (irtenbide "originalak" zein aurkako erreakzioak ere "baldintzatze" horren baitan daude).

Literatur estiloaren adiera desberdin horiek guztiok -edo adiera zabal hori- bere baitan bilduz eta bere eginez, eta estiloaren azterketa zientzien mailara ekartzeko ahaleginean, definizio formal zehatzagoak bilatu ditu Estilistika modernoak, Hizkuntzalaritzaren eta Semiotikaren laguntzarekin, besteak beste. Estilo-gertakariaren definiziorik zabalduena (erabiliena eta, beraz, orobat, kritikatuena) hizkuntza arruntarekiko `alde' edo desberdintasunean oinarritzen dena da (Jakobsonen teoria aipatu ohi da abiapuntutzat).Zentzu batean, "alde" hori seinalatzea ez litzateke bakarrik estilo-gertakariak identifikatzea, baizik, buruen buru, "literaturtasuna" bera mugatzea. Zoritxarrez (!), ez da batere gauza erraza "hizkuntza arrunt" delako hori (hizkera neutroa, zero gradua) identifikatzea (zenbaitek, esate baterako, nahiago du zientzia-hizkera hartu -eta baluke abantailarik horrek- literatur hizkerak besteekiko dukeen alde horren erreferentziatzat) . Besteak beste, "baliabide estilistiko" direlakoak, "arauarekiko hausturak - barra-barra erabiltzen dira eguneroko hizkera arruntean, bistan denez. Hori horrela baldin bada mikrotestuan, zer esanik ez makrotestuan : batzuetan badirudi asmoak edo erabilerak baino ez duela bereizten gertakari baten kontaketa arrunta literatur kontaketa batetik. Dena dela, erlatibotasun bat onarturik, izan du "alde"aren teoria horrek emaitza baliagarririk, eta, egin zaizkion emendakinak osa-berriturik, bera aplikatu ohi da estilo-azterketetan zabalenik, aldez edo moldez, teoria zorrotzez nahiz intuizio lausoz, mikroestilistikatik literatura konparaturaino.

Interesgarria da, bestetik, estilistikaren ikuspegi funtsean hizkuntzalaritzazko hori, literaturarena baino esparru zabalagoa hartzen baitu, "alde", "desberdintasun" edo "desbideraketa"ren kontzeptu horren bitartez eta beraren kritikaz. Hala, literaturan bezala, hizkuntzan ere, oro har, nahitaez bete beharreko legeen esparrua litzateke araua, gramatika, eta horren gainean aplikatuko lirateke aukera estilistikoak, joera partikularrak (hori, maila abstraktuan, jakina : errealitatean, banakako estiloak baino ez daude, eta horien batez besteko abstrakzioa baino ez da arau orokorra). Ikuspegi horretatik, konparaketarako termino neutro zehatzik gabe, aukera estilistiko anitzen arteko jokoa genuke, hizkera arruntean ere ("hizkera arruntaren estilistika" eta "hizkuntzen arteko estilistika konparatua" ere posible dira, besteak beste, adiera horretan), eta aukera horietako batzuk, berriz, kulturalki markatuak leudeke, leku eta garai jakinean, literatur estilotzat (ez da ahaztu behar Jakobsonek berak markatu zuela hizkuntzaren "funtzio poetiko" delakoa autorreferentzialtzat : "hau poetikoa da" adieraziz gauzatuko litzatekeela, alegia, estiloaren bitartez, literatur obra ; hots bere helburu estetiko, artistikoa nabarmenduz.) Ideia bat bederen nagusitzen zaigu, bada, azkenerako : konparazioz, kontrastez bilatu beharko dira estilo-gertakariak (bestela, abiapuntuko erreferentzia neutrorik ezean, esan dugunez, dena hartu beharko genuke estilotzat). Kasuan-kasuan erabaki beharko da zerekiko konparaketa den etekintsuen, interesgarrien : beste obra (multzo) batekikoa, "hizkera arrunt" nahiz berezi batekikoa.