Historia Unibertsala»Egungo aroa

Napoleon eta inperioa

1792tik 1815era Frantzia ia etengabe egon zen gerran Europako lurralde eta monarkia askorekin. Iraultzaren eta gerraren arteko harremanak eragin handia izan zuen iraultzaren bilakaeran, hainbesteraino non Napoleonek, 1799an aginpidea hartu zuenean, inperio bat eratu baitzuen Europan. Napoleon Bonaparte jeneral gazte eta garaileak Brumarioaren 18a (azaroaren 9a) esaten zaion kolpe militar batez hartu zuen aginpidea; era horretara Kontsulatuaren gobernua kontrolatu zuen lehenengo, eta inperioa sortu ahal izan zuen gero. Inperioa berrezartzeko asmoak liskar handiak sortuak zituen Europaren historian, inperio bat sortzeko azken saioa Espainiako Habsburgotarrek Karlos V.aren agintepean egin zutenez geroztik. Napoleonek ez zuen nahi izan enperadore bat jaun eta jabe zuen Europa hura berriz eratu, tresna gisa erabili nahi izan zuen inperio hura bere nahien neurriko sistema bat indarrez Europan ezartzeko.

Horretarako militar gisa zuen trebetasuna erabili zuen, baina berak esana da bere egintzarik handiena ez zirela bere militar balentriak izan, bere gudarosteek zekarten politika eta gizarte sistema baizik, Napoleonek berak 1804ko Côde Civil edo Kode Zibilean, Napoleon Kodea ere esaten zaion horretan, laburbildua utzi zuena.

Izan ere, Napoleonek inperioaz zuen usteak iraultza Europan barrena zabaltzea zekarren.

Horretarako ez zituen inoiz erabili iraultzaren jatorrizko ideiak: nazioaren burujabetza, ordezkaritza bidezko biltzarra, eskubideen adierazpena. Napoleonek berak 1799an jo zuen amaitutzat iraultza, eta politika eta estatuaren eta gizartearen arteko harremanak ulertzeko beste modu bat abiarazi zuen, gerora Errestaurazioak eta estatu liberal klasikoak asko baliatuko zuten gizarte antolamendua. Estatua indartzeko, administrazio sistema eragin handiko bat sortu zuen, orobat polizia eta zerbitzu sekretuak, noblezia berri bat, eta bere mendeko estatuen sistema bat zuzenean kontrolatzen zuena.

Hori guztia sorturik zeharo gaitzetsi zuen nazio burujabetzaren ideia.

Printze eta erregeei ez ezik, herri eta nazioei ere aurre egin zien, eta Europak Westfaliako Bakeaz geroztik (1648) izan zuen lurralde aldaketarik handiena eragin zuen.

Europa eta inperioa

1792az geroztik iraultza Europan barrena zabaltzen hasi zen. Jacques-Pierre Brissotek esana zuen orduan Nazio Konbentzioan tiranoei gerra eginez herriak askatu beharra zegoela. 1795etik aurrera, Frantziak aldi baterako bakeak eginak zituelarik potentzia nagusiekin, iraultza finkatu egin zen indar militarraren aldetik ahulagoak zirenez eta nazio barneko toki jakin batzuetan iraultzaile taldeak bazituztenez eskuragarriagoak ziren lurralde batzuetan, Herberehetan eta Italian adibidez. Herrialde horietan Frantziak kontrolaturiko errepublikak sortu ziren (Bataviako errepublika, Errepublika Zisalpinoa, Parthenopeakoa, Liguriakoa) Frantziakoen antzeko gobernu erakundeekin. Frantziako iraultzaren egitasmoa oso garbi zegoen; Europa zaharreko lurralde egiturak aldatu nahi zituen. Aldi berean, 1795. urteaz geroztik (aurreko ataletan ikusi denez) Frantziako iraultzak gero eta antz handiagoa zuen despotismo ilustratuarena, eta gero eta antz gutxiago, berriz, nazio burujabetza eta eskubideen adierazpena ikurtzat zituen hasierako egitasmoarena.

Militarrek gero eta eragin gehiago izan zuten gobernuan, eta aldi berean iritzi publikoliberalak (Germaine de Stäel, Benjamin Constant, Emmanuel de Sieyes, etab.) gobernu indartsu bat eskatzen zuen errejimen politiko egonkor bat finkatzeko.

Egonkortasun hori lortzeko, iraultza amaitu behar zen lehenik, alde batetik iraultzaren lorpen batzuk mantenduz –ondasunen jabeek gizartean eta politikan zuten nagusitasuna (horietako asko eta asko elizaren etanoble emigratuen ondasunekin aberastu baitziren)–, eta nazioaren baitan segurtasuna eta lasaitasuna ere bermatuz, horretarako hitzarmenak egin beharra zegoelarik elizarekin, eta erbesteratu batzuei itzultzen utzi behar zitzaiela. Azken finean, frantses burgesia diktadore baten bila zebilen, iraultza gelditzeko gauza zen norbaiten bila.

Erradikal batzuen azpijoko saioak hondatu zirelarik –Babeufena 1797an, adibidez–, frantses burgesiak Napoleon jo zuen begiz, ekinaldi militar bikainak egin baitzituen Europan eta Egipton. Napoleonek ekintza militar batez hartu zuen aginpidea, parlamentuari erasoa jo zion eta Kontsulatu bat eratu zuen, oso pertsona gutxiko gobernu bat Napoleon bera buru zeukana. Napoleonen egitasmoa, ordea, gerrari eta gudarosteari zegoen estu-estu atxikia, eta Europan barrena zeukan nahitaez zabaldu beharra. Egitasmo hori burutara emateko, 1802 eta 1804 bitartean jarri zituen 1799an sorturiko kontsulatuaren errejimena inperio bilakatzeko oinarriak. Napoleon enperadore koroatzea sinbolo itxuraz eta tankeraz oso zaindu bat izan zen. Aita santua aurrean zuela, ez zion utzi aita santuari koroa hark jar ziezaion, aitzitik berak ezarri zuen koroa bere buruaren gainean, era orretara inperioa berea eta ez beste inorena zuela adieraziz.

Inperioaren hedatzea enperadoreak une oroz kontrolatu ahal izateko moduan zegoen pentsatua. Horretarako elite berri bat sortu zuen, noblezia titulu berriak eman zizkion, eta bere familiako kideak jarri zituen mendean hartuak zituen erresumetan agintari.

Napoleonek lurralde batzuk beretu zituen, hala nola Belgikako lurraldeak, Toscana, eta Dalmaziako kostaldeko probintziak.

Beste lurralde batzuk, berriz, mendean hartu zituen, baina haietan agintari kideko gobernuak utzirik (Helvetiako Errepublika, Rhineko konfederazioa), eta beste batzuetan bere familiako kideak jarri zituen tronuan zeuden dinastien ordez (Napoli, Westfalia, Holanda, Espainia). Era horretara Napoleonek kontinente osoko lurraldeetan sendotu zuen bere nagusitasuna, bere gobernuaren kontrolpean jarriz eta inperioko gudarostea noranahi hedatuz, gudaroste hori mendean harturiko lurraldeek mantendu eta hornitu behar zutela. Mendetasunezko sistema horren osagarri, Napoleonek trebe erabili zuen diplomazia, itun eta hitzarmen sekretuak eginez, eta era horretara Prusiaren eta Austriaren txandaka laguntza ziurtaturik.

Inperioak mendean hartuak zituen lurraldeetako biztanle kopurua 85 bat milioikoa zen guztira, Frantziak 1789an zuen biztanle kopurua halako hiru, alegia.

Inperioaren hedatzeak Britainia Handia izan zuen oztopo bakarra. Britainia Handiko herri iritziak Napoleonen sistema politikoaren autoritarismoa salatzen zuen, eta inperioari aurre egiten zion sistema militareta estrategiko bat eratu zen erresuma hartan.

Horretarako erabakigarria izan zen Britainia Handiak Mediterraneoaren arroa kontrolatu izana, Sizilian eta Mediterraneo ekialdean mendean hartuak zituen lurraldeei esker, eta baita ere enperadoreak 1808an Espainian bere mendeko erresumaren buru ezarri zuen Jose Bonaparteren aurka gerran ari ziren espainiar matxinatuei Britainia Handiak eman zien laguntza. Napoleonek, bere aldetik, Britainia Handiaren eragin horri aurre egiteko, «kontinente blokeoa» zeritzana jarri zuen abian; Britainia Handia ahultzeko ahalegina zen hura, kontinentearen eta uharteen arteko merkataritza harremanak eragozteko ahalegina.

Napoleonen sistema

Inperio zabal bat hedatzeaz gainera, Napoleonek gobernu sistema bat eratu zuen, eta hein handi batean iraun zuen Errestaurazioaren garaiko Europan (1815) sortu zen estatu liberal klasikoan. Sistema horrek nazioaren burujabetza ukatzen zuen, herriaren ordezkaritza erakunde nagusietan egon behar zuelako ideia 1789ko iraultzaileek indarrean jarria, alegia. Izan ere, parlamentuari zegozkion erakundeak itxura hutsa baizik ez ziren izan, enperadorea bera buru zuen eta enperadoreak izendatzen zuen Estatu Kontseilu batek kontrolatzen baitzuen sistema politiko osoa. Eredu hura guztiz ere zen legeak betearazle hutsa, ordezkaritza bidezko erakundeek ia ez baitzuten parte hartzerik.

Napoleonentzat garrantzi handia zuen beraz administrazio eragin handiko bat sortzea, hierarkia bidezkoa eta Estatu Kontseilu horren mende egongo zena. Inperioaren funtzionamendua behar bezala kontrolatuko zuen administrazio egitura bat sortu zuen: ministerioak, departamenduko prefetak, kantonamenduetako subprefetak, eta udalak.Lanpostu horiek betetzeko, elite profesional berri bat sortu zen, haiek ziren sistema haren funtzionamendua benetan kontrolatzen zutenak, eta gerora burokrazia gisa iraun zuten Errestaurazioaren ondoren.

Jabe taldeek (lurjabeek, industri gizonek, merkatariek, finantza gizonek) uste osoa izan zuten sistema hartan, une hartako legediaren bidez, Kode Zibila (1804), jabetza eskubidea ziurtatzen baitzien, hura izan zelarik 1789ko Eskubide Adierazpenetik indarrean iraun zuen eskubide bakarra. Baina Napoleonek orobat izan zuen herri xehearen eta nekazarien laguntza, enperadorea eta inperioa nazioaren handitasunaren eta goraldiaren ekarletzat baitzeuzkaten, eta ikuspegi horrek indarrean iraungo zuen Napoleonen ondorengo belaunaldietan ere.

Inperioaren amaiera

Luneville, Amiens, Presburgo (Bratislava), Tilsit eta Vienako hurrenez hurreneko itunetan (1801etik 1809ra) inperioaren mendeko lurraldeetako mugak modu egonkorrean finkatzeko ezintasunak ahuldura guztiz ere erabakigarria ekarri zion inperioaren sistemari, eta erabateko krisia eragin 1814tik 1815era. Inperioari modu batera edo bestera atxikitako lurralde guztiek mantendu behar izan zuten inperioko gudaroste handia, eta zinez eginbide garestia zen hura; gero eta zerga gehiago ordaindu beharra, soldaduek egoitza hartzen zuten tokiko udalek gudarostea hornitzeko betebeharra, indarrezko ebasteak eta harrapakeriak, horiek ziren Napoleonen zabalkunde militarrak ekarri zituen ondorioetako batzuk. Britainia Handia Europako kontinentea mendean hartuz makurrarazi nahiak inperioaren beraren definizioa auzitan jarri zuen, eta enperadorearen beraren eta bere obraren kontrakoa gertatu zen azkenerako.Napoleonen inperioa alor militarrean desegin zen ezinbestean. Britainiarrek Mediterraneoan zuten kontrolak eta inperioko gudarosteari aurre egiten zioten tokian tokiko higikundeei eman zieten laguntzak eragin handia izan zuten desegite hartan. Aurre egiterik erabakigarriena Espainiakoa izan zen, 1808. urteaz geroztik Napoleonek bere mendeko erreinu bat sortua baitzuen bere anaia Jose buru zuela. Espainiako matxinada bi arrazoirengatik izan zen garrantzi handikoa.

Batetik, atzera eginarazi baitzion Napoleonen gudarosteari, gerrilla sistemaren bidez (eraso ustekabekoak eta aldian aldikoak), eta, batez ere, Britainia Handiko gudarostearen laguntzaz, eta Iberiako Penintsulatik alde egitera behartu baitzuen frantses gudarostea Gasteizko guduaren ondoren (1813ko ekainaren 21ean). Bestetik, iraultza bat sorrarazi zuelako orobat, eta horren ondorioz, Espainiako lehenengo konstituzioa, 1812an Cadizen onartu zena, 1820an eta hurrengo hamarraldietan liberalismo iraultzailearen eredu bihurtu zena. Errusia izan zuen Napoleonek beste oztopo militar ezin gaindituzkoa, haren gudarosteak ezin izan zuen Moskuren setioa bururatu, eta, gainera, Alexandro I.a tsarrak bere maila indartu zuen Europako agintarien artean. Hura izan zuen bultzatzaile eta gidari Napoleonen kontrako seigarren koalizioak, 1814 eta 1815 bitartean haren inperioa suntsitu zuenak. Frantziako eliteek eta lurjabeek laguntza ukatu izana, nahiz Napoleonen laguntzaile leial batzuek ahalegin handiak egin zituzten enperadorearen alde, guztiz erabakigarria izan zen Napoleonen hondamenerako, eta hala, Waterlooko guduaren ondoren (1815eko ekainaren 18an), Napoleonen nagusitasuna behin betiko suntsitu zen.