Gizarte jakintza»Gizarte gaiak
Islamismoa
Zilegitze mekanismoak erlijio sineste
historikoez baliatzen dira beren mesederako,
eta hori dela eta, ez du inor harritu
behar munduan hainbeste tirabira politikoerlijioso
izateak.
Panislamismoa mendeetan kristauena
bezain ahaltsua edo ahaltsuagoa izan den
zibilizazio baten defentsazko erreakzioa da,
berreraikitze politiko-erlijiosoaren ahalegin
bat. Halaber sozialismo errealaren porrotaren
ondoren mendebaldeko ideologia liberalari
arrakastaz aurre egin dion ideologia
«gogor» bakarra da munduan. Ideologia
horren lehen pentsalaria, Al Afghani,
1880an agertu zen, Europako inperialismoa
goren-gorenean zegoenean. Afghani-k
mendebaldeko ideiei egin zien kritika –industriaren
aurrerapenak eta modernotasunak
basakeria eta gizakiaren zati bat
erauztea ekarriko zutela zioena– mende erdi
bat geroago Frankfurteko Eskolak egingo
zuenaren antzekoa da. Afghani-k eta bere
jarraitzaileek herri islamiarren erlijio fede
gisa eta kontzientzia historiko-kultural gisa
defendatzen dute islama; mendebaldearen
aurrean bat egin behar dutela diote. 1928an
Senide Musulmanak agertu ziren Egipton,
eta gero Sortalde Hurbilean zehar hedatu
ziren. Gizarte islamiarrek tradiziora itzuli
behar dutela diote.
Nazionalismo arabiarra edo panarabismoa
Gerra Handiaren ondoren inperio
otomandarra zatikatzearen ondorio da, eta
funtsean Koraneko «umma» edo sinesdunen
erkidegoaren ideia da, laikotua edo
arabiartua; «ummak» hizkuntzaz eta kulturaz
arabiar diren herrien erkidego bihurtu
behar du.
Horiek dira 50eko hamarraldian eredutzat
hartu zen nazionalismo arabiarraren
–nasserismoaren– helburuak. Urte batzuk lehenago,
1945ean, Liga Arabiarra sortu zen,
panarabismoaren zehaztapen instituzionala.
Baina Egiptoko buruzagi Nasser-en porrotaren
ondoren 1967ko Zazpi Eguneko gerran
–horrekin batera, Omeiarren inperio
islamiar klasikoaren lurraldean estatu-inperio
arabiarra sortzeko ideia mitikoak ere
porrot egin zuen–, islamismo berri bat sortu
zen, ez soilik arabiarra, eta Irango iraultzakbultzatua 1979tik aurrera. Hirugarren Munduan
kolonialismoaren ondoren sortu ziren
estatu nazionalizatzaileek aurre egin behar
izan zieten mugimendu fundamentalistei,
beren nortasunaren defendatzaile sutsuak.
Mugimendu fundamentalista horientzat erlijioaren
«oinarrietara» itzultzea da beste haien
laikotasuna eta mendebaldezaletasuna, zinezkoa
edo ustezkoa, borrokatzeko tresna.
Mugimendu horietan islamismoa da garrantzitsuena,
islamismo xiia, xiismoaren iraultza
eta heterodoxia balioez blaitua. Islamaren
joera horren arabera Mahoma-ren ondorengo
kalifek ez dute zilegitasunik, islamaren
araztasuna lohitu baitzuten. Laugarren
kalifa –Ali, Mahoma-ren suhia– araztasun
hori gordetzen ahalegindu zen baina omeiarrek
indarrez haren lekua hartu eta hil egin
zuten. Xii-ak Ali-ren jarraitzaileak dira; sunni-ak,
berriz, Omeiarrenak. Ali-ren jarraitzaileak
imanak izan ziren; agintari xii-en arabera,
hamabigarren imana, Jainkoak gizakien
begietatik ezkutatua, lurrera itzuliko da une
egokian, Jainkoaren erresuma berriro ezartzera.
Hortaz, sunni-ak ordena ezarriaren defendatzaile
izan dira historian zehar, ordena
hura Alaren borondatetik datorrela sinesten
baitute; xii-ek, aldiz, aginte oro berez gaiztoa
dela uste dute, eta beste biderik ez dagoenean
bakarrik egin behar zaiola men.
Bestalde, benetako kalifak martirioa pairatu
zuelako eta egunen batean imana itzuliko
delako teman gogortuta daudenez (gai
horrek, bide batez esanda, kristautasuna
gogorarazten du), xiismoa behartsuen erlijioa
bilakatu da, beren burua botere zanpatzaile
batetik aske ikusi nahi dutenena;
gizarte aldaketa errotikako batean galtzeko
ezer ez eta irabazteko asko daukatenen
amets mesianikoa.
Xiismoak sunni-en kontrako gudu guztiak
galdu ditu, Iranen izan ezik. XVI. mendean
Sefevidatarren dinastiak, turkiar jatorrikoa,
jakintsu xii batzuk ekarri zituen berekin
Iranera, ulema-k (edo ayatollah-k),
eta haiek lege islamiarraz zituzten iritziak
–ez dituzte bereizten erlijioa, politika eta gizartea–
denen begirunea lortu zuten. 1892tik
aurrera ulema irandarrak izan dira Irangoerresumak atzerriko herrialdeekin egin zituen
itunen kontrako mugimendu guztietan
buru, eta oso gogor oldartu zitzaizkion
Pahlevitarren dinastiari, dinastia horretako
azken shah-k monarkia tradizionala diktadura
mendebaldezale moderno bihurtu
zuenean.
Irango 1978ko abenduko iraultzaren
garaipenak, Khomeini ayatollah-ren gidaritzapekoak
(bera izan zen Quom-eko Teologia
Institutuko arima, erbestera joan
behar izan zuen arte), ulemen garaipena
ekarri zuen. Khomeini-k Chariati izeneko
teologo irandar baten pentsaera hartu
zuen oinarritzat. 1977an hil zuten Chariati,
Londresen erbesteraturik zela. Frantzian
Aljeriako FLNrekin harremanetan jarri eta
Frantz Fanon-en kultur alienazioaren kontzeptua
bereganatu ondoren, xii-en Iman
ezkutua noizbait etorriko delako ustearen
aldaera politikoa landu zuen: haren zain
egoteak ez du esan nahi jarrera pasiboa izan
behar denik, alderantziz, iraultza egin behar
da gizarte justu eta Jainkoarenganako
beldurrak bizitako bat lortzeko. Chariati-k,
orobat, xii-en eta sunni-en arteko gorabeherak
leundu zituen, ez baitzuen nahi
xiismoa indarrez ezar zedin.
Nahasketa lehergarri horrek –ideologia
kriptosozialista, batetik, eta xiismo iraultzaile,
garbitzaile eta garailea, bestetik– musulman
txiroen erreferentzia nagusi bihurtu
zuen Irango iraultza 1970-1980 bitarteko
hamarraldian. Eta hala, iraultza islamiarraren
ideiak arazorik gabe hartu zuen arabiar
nazio batuaren ideiaren lekua haien gogoan,
azken batean arabiar nazioaren ideia laikoa
baitzen eta krisian sartua zegoen azkeneko
hamar urteetan. Xiismoaren jarraitzaileek
mendebaldeari eta sionismoari ez ezik estatu
arabiar berrietan eratu diren elite politiko
eta ekonomikoei ere egiten diete aurre.
Izan ere, hainbeste aldenduak ziren eliteok
herri xehetik, ezen xiismoak predikatzen
zuen harako agintarien zilegitasunik ez hura
begien bistako gauza baitzen jadanik herritarrentzat.
Hasieran xii-en gune zaharretan
nabaritu zen batez ere xiismoaren eragina
–Libanoko hegoaldeko nekazari behartsuen
artean, adibidez–, baina laster zabaldu zen
eragin hura sunni-en mendeko lurraldeetara
ere, Aljeriara eta Marokora, esate baterako.
Islamiar fundamentalismoa du ardaztzat,
adibidez, Libanoko Hezbollah erakundeak,
Israelen aurka egiteko sortua (1984); edo
Erresistentzia Islamiarraren Mugimendu
Palestinarrak, Hamas, 1988. urtean sortua,
intifada hasi eta OLPk Israelgo estatua ezagutu
zuen urtean, hain zuzen; edo Aljeriako
Salbamenerako Fronte Islamiarrak (FIS,
1989). Talde horien ustez, lehengo erakunde
iraultzaileak boterea eskuratu duten eta
beren mesederako erabiltzen duten eliteadira orain (Aljeriako FLN, adibidez), edo
horretan ari dira (Palestinako OLP), eta
behinola borrokatu zituzten frantziar kolonoak
edo judu sionistak bezain mendebaldetartzat
dauzkate.
Bestalde, azken urteetan arabiar estatuek
izan dituzten porrotak –Sadam Hussein-en
erregimen baas-zalearena Irakeko
1991ko gerran, aldez aurretik Estatu Batuek
Libian egin zituzten bonbardatze selektiboak
barne–, Mendebaldearen gaiztotasun
berezkoaren frogatzat hartu dituzte mugimendu
horiek, eta, hartara, areagotu egin
dute Mendebaldearen kontrako jarrera,
haien ezaugarri nagusia.
Islamismoen zergatikoak
Islamismoen igoerari lagundu dioten zenbait
arrazoi honako hauek dira: Islam ofizialaren
eta ezarritako aginteen arteko erlazioa,
eta ideologia nazionalisten, liberalen eta sozialisten
porrota eta horiek estatu arabiar
musulmanetan izan duten eragin ekonomikoa
eta politikoa.
XIX. mendean, kultura islamikoko herrialdeetan
islama izan zen kolonialismoaren aurkako
eragile nagusia. Neokolonialismoaren
eraginak eta independentzien ondoren sortutako
elite nazionalen handinahiak ekarri zituzten
garapen ereduek, nahiz kapitalistek
nahiz sozialistek, ez dituzte konpondu gosea,
etxebizitzak, autonomia ekonomikoa, baliabide
naturaletatik ateratako errenten banaketa
bidezkoa, hezkuntza… eta herrialde horietako
beste arazo handi asko. Desberdintasunak
geroz eta handiagoak dira eta landatik
hirirako emigrazio nahasi eta jendetsuak
ohiko sare soziala erabat suntsitu du,
nahiz eta islama oraindik ere gizarte zibilaren
barne-barnean egon.
Hiritarrei parte hartze politiko librea ukatzen
dieten eta sindikatuak eta herri erakundeak
manipulatzen dituzten errejimen autoritario
eta ustelak demokratizatzea izango
litzateke konpontzeko dagoen beste kontu
bat. Beste batzuk: Estatu Batuek Ekialde
Hurbilean duten nagusitasuna, Mendebaldeko
herrialdeek hidrokarburoak eta azpiegiturak
kontrolatzeko egiten dituzten ahaleginak,
etengabeko gerrak eta lurralde
zatiketa –askotan kanpotik piztuak-, palestinarren
arazoari konponbide zuzenik ez
aurkitzea…
Auzi hauek ekarritako ondoezak eta atsekabeak
zailtasunak baino ez dituzte sortu.
Mezkitak, erlijio gunea izateaz gainera, beste
leku batzuetan galerazita dagoen eztabaida
politikorako ere balio du. Herrialde hauetan
nortasunaren babesgunetzat hartzen dute
islama, eta euskarri bakanetako bat dela esan
liteke.
Islamismoak Giza eskubideen aitorpen islamiar unibertsala (1981)
Islamismoek islamaren irakurketa politiko
bat egiten dute gizartea aldatzeko eta islamiar
estatu bat eraikitzeko.
Mundu osoan milioika pertsonek Islama erlijioa
edo bizimodua ez ezik euren ekintza politikoaren
gunea dela pentsatzen dute. Gaur
egungo gizartearen arazoak eta erronkak gainditzeko
islamaren oinarrizko hastapenetara, testu
sortzaileetara, itzuli behar dela uste dute askok.
Baina islam fundamentalistari buruz hitz
egitea nahastea sortzen duen anbiguotasuna da:
adierazpen inmobilistegietarako aukera eman
dezakete, aginte politikoaren zilegitasunaren defendatzaileak
(Saudi Arabia) direnak alegia, edo
tradizio musulmanaren berrikuste kritikoa eta
erreferentziatzat Muhammad profetaren garaiko
Medinako erkidegoa izanik, orden sozial
eta politiko berri bat eraiki nahi duten adierazpenetarako.
Gaur egungo islamiar mugimenduentzat ez
da nahikoa fededuna izatea, ezta islama islamiar
arauen legezko erabilpen hutsera murriztea ere.
Bizitzaren osotasuna biltzen duen eta musulman
guztiei ekintza pertsonal eta kolektibora
deitzen dien ideologia politikoa da. Islamaren
historian eta bilakaeran dituzte sustraiak, baina
gaur egun ulertzeko moduko erantzunak
ematen saiatzen dira. Hassan al-Bannak –Anaia
Musulmanen antolatzailea– eta Abu Ala a-
Mawdudik –pakistandar Jama-at-islami-aren
(1941) sortzailea–jartzen dituzte islamismo hertsiaren
oinarriak, islamismo politikoarenak,
azken buruan. Abu Ala a-Mawdudik legearen
doktoreen (ulemak) boterearen printzipioen
arabera definitzen ditu islamiar Estatua eta
politika, hau da, herriaren mendekotasunaren
eta sistema moral zurrun baten arabera. Nolanahi
ere, herrialde bakoitzean berezitasun eta
deitura ezberdinak hartu ditu, eta askotan nahastu
dira edo elkarren artean artean borrokatu
dira.
Ekintza politikoaren eta sozialaren praktikak
desberdintzen ditu islamismo kontserbadoreenak
beste islamiar korronte erradikal batzuetatik;azken hauek Sayyid Qotb pentsalariaren oinordekoak,
islamaren “sunni” bertsioan, edo
xiien heterodoxiaren oinordekoak. Lehenengoentzat
islama eguneroko bizimoduan txertatzea
da garrantzitsuena (otoitzak, baraua,
emakumeen estalkia eta emakumeak gune publikoetatik
baztertzea), eta topaguneak, klubak,
eskolak, kooperatibak, kontsultatze gelak eta
karitatezko elkarteak sortuz gizartean eragina
izatea. Halaber, eragina izaten dute gobernuetan,
haiek erabiltzen dituzten modura erabil
ditzaten islamaren printzipioak. Islamismo
iraultzaileak mobilizazio politiko zuzena aldarrikatzen
du –are bortitza ere, hala behar izanez
gero– estatuaren aurka, egitura musulman
ofizialen aurka, eta militantzia politikoa eta
erlijiozkoa utzi duen gizarteko zati ezjakinaren
aurka ere.
Islamismoek pertsona behartsu asko hartzen
dituzte euren lerroetan, baina batez ere burgesak,
intelektualak, ikasleak eta teknikariak.
Hau da, gizarte sektore urbanizatuak, haien herrialdeetako
ekokonomiak kapitalismo pribatuan
edo estatu kapitalismoan sartzeak ekarritako
krisiagatik pobretu diren sektoreak. Sektore
horiei ukate egin zaie, noski, lortu nahi zuten
aginte politikoa. Islamismoak modernizazioaren
aurkako erreakzio hutsa baino gehiago
dira, modernizazio zuzengabe, indibidualista,
dekadente, materialista eta xahutzailearen ondorioa
dira. Elite abantailuentzat baizik ez den
eta gehiengoak lortu ezin duen mendebaldetar
kontsumo gizarte jaso bat izango litzateke hori
biztanleriarentzat.
Hala ere, 1960-1970 bitarteko hamarraldiaz
geroztik ia mugimendu guztiak neoislamismo
fundamentalistarantz mugitu dira: proiektu
ideologiko, sozial eta politiko eraldatzaile batzuen
ordez, egitarau puritano, formalista eta
zurrunak hartu dituzte. Saudi Arabiatik, Pakistanetik
eta Golkoko Emirrerrietatik datorren finantzatzeak
islamismoen norabide berria zehaztu
du eta gaur egun gizarte musulmanen islamerako
itzulketa agintzen du.Europarako Islamiar Kontseiluak idatzi
zuen eta 1981eko irailak 19an aurkeztu zen
Parisen, UNESCOren egoitzan, S. Azzam,
Islamiar Kontseiluko idazkari nagusiaren eskutik.
Islamak orain dela hamalau mende eman
zion gizadiaren gizakiaren eskubideen kode
ideala. Eskubide horien helburua da ohorea eta
duintasuna ematea gizadiari eta esplotazioa,
zapalkuntza eta injustizia desagerraraztea.
Gizakiaren eskubideei buruzko Islamaren
oinarrizko ideiak dio Jainkoa, eta soilik Jainkoa
dela gizakiaren eskubide guztien Iturria eta
Legearen Egilea. Jainkoak emanak direnez, inongo
buruzagi edo gobernu, inongo batzar edo
agintarik ezin ditu murriztu, indar gabe utzi edo
urratu Jainkoak gizakiari emandako eskubideak.
Eta era berean, inork ezin du amor eman
eskubide horietan.
Gizakiaren eskubideak, Islamean, ordena islamiarraren
multzoaren parte dira eta gobernueta erakunde musulman guztiak daude hitzez
eta izpirituz eskubide horiek aplikatzera, ordena
horren baitan.
Zoritxarrez, gizakiaren eskubideak munduko
herrialde askotan urratzen dira, baita
herrialde musulmanetan ere. Eskubide urratze
horiek kezkagarriak dira eta mundu osoan gero
eta gizabanako gehiago ari da eskubideak errespetatzearen
garrantziaz jabetzen.
Giza Eskubideen Aitorpen hau herri
musulmanen pizgarri izan dadin nahi nuke,
tinko iraun dezaten eta kementsu jardun dezaten
Jainkoak eman dizkien eskubideen alde lanean.
Giza Eskubideen Aitorpen Islamiar Unibertsala
Koranean eta Sunnan dago oinarritua eta
jakintsu eta legegile musulman adituek eta
pentsamolde islamiarraren mugimendu eta
joera desberdinetako ordezkariek idatzia da.
Jainkoak esker diezaiela ahalegin hori eta eraman
ditzala bide zuzenetik.Bruno Etienne, «Islamismo erradikala», Siglo XXI de
Espańa Editores, 1996.
Xiismoa
Xiismoa islamarekin ados ez dagoen mugimendu
nagusia da; gutxienena, mistikoa eta militantea.
Islamaren gehiengoaren korrontea den sunnismoarekiko
ezberdintasunik nabariena, profetaren
heriotzaren ondoren, erkidego musulmanaren
buruzagitzaren inguruan dabil. 657.. rtean, Muawiyak, Siriako gobernadoreak,
Mekako aristrokrazia zaharraren laguntzaz, Ali,
laugarren kalifa, Mahomaren lehengusu eta
suhia, agintetik kendu zuen. Lau urte geroago
hil zuten. Aliren fakzioak (xii-a) haren oinordekoen
eskubideak defendatuko ditu: gidari
espiritual handienak (iman) eta musulmanen
alde baterako buruak Aliren ondorengo zuzena
izan beharko du, Mahomarena, beraz.
Jainkoaren burujabetasuna herriaren burujabetzan
islatzen da, eta honen zuzendaritza imanarengan
datza, Jainkoak inspiraturiko pertsona
zuzena eta jakintsua. Sunnien eta xiien
arteko matxinadak etengabeak dira. Xiiak kalifa
ofizialen politikaren aurka daude eta geroz
eta zapalduago. 680. urtean, Hussein, hirugarren
imana eta Aliren semea zena hil zuten lepoa
moztuta. Aitaren eta semearen martirioak
garrantzi handiko lekua dute xiismoaren mitologian.
Mugimendu honetan pasioa, sufrimendua
eta pekamena gai nagusiak dira.
Doktrina xiiak ohiz kanpoko eta hutsezinezko
boterea ematen die imanei. Profetaren
ondorengoak dira eta beren baitan titulartasun
politikoa eta erlijiosoa biltzen dituzte. Islamaren
korronte honetan aurkatasun bat dago itxurakoaren
eta ezkutuaren ezagueraren artean;
zapalkuntzaren ondorio izango da seguraski, etabaita ideologian eta praktikan kanpoko ideien
aurkako erresistentzia gogorraren ondorio ere.
Xiismoak, beraz, garrantzi handia ematen dio
arrazoian eta gogoetan oinarritutako interpretatzeko
ahaleginari.
Imanen ondoretasuna eten egin zen azken
imanarekin. Xiismoaren barruko talde ugarien
desadostasunak honekin dute zerikusia. Zaidiak
daude, ismaildarrak, azken hauek zazpigarren
imanaren jarraitzaileak, Mohamed hamabigarren
imanen aldekoak eta beste zenbait mugimenudu
(drusoak, alauitarrak,…). Gehiengoak
hamabigarren imanaren jarraitzaileak dira, Iran,
Libano eta Iraken batez ere. Imana bizirik dago,
baina desagerturik. Mahdi edo “Jainkoak ondo
gidatutako”-aren irudian irudikatzen da berezitasun
mesianiko hau. Mahdiren itzultze askatzaileak
bakearen, justiziaren eta egiaren
garaipena izango da. Hemen ez dagoen bitartean,
xiiak aurrez aurre borrokatu dira agintearen
aurka, eta beste batzuek, berriz, bizirik irauteko,
agintearekin elkarlanean aritzea nahiago
izan dute. XVI. mendean, safauiar dinastiak
hamabigarren imanaren aldeko xiismoa Irango
erlijio ofizialtzat hartu eta erabili zuen, Estatua
errazago menderatzeko, erlijioso xiiek independentzia
eta ahalmen kritikoa gorde bazituzten
ere. 1979ko iraultza islamiar estatua sortzearekin
amaitu zen. Politikaren erabiltzearen eta
kontrolaren aldeko mollah xiien sektoreak
zuzenduta zegoen.
Xiiak biztanleria musulmanaren %10 dira:
Iranen, Libanon, Iraken, Afganistanen, Pakistanen,
Yemenen iparraldean, Arabiar-Pertsiar
golkoan eta Turkian bizi diren 100 milioi sinestun
inguru.
Ruhollah Khomeini (1902-1989)
Ruhollah Khomeini ayatollah-k (“Jainkoaren ikur miragarria”) Qom-en egin zituen teologia ikasketak, xiismoaren gune espiritualetako batean. 1962. urtean sharen erreforma ekonomikoen aurka zegoen aktibista nabarmena zen eta klero xiiaren interesen aurka jotzen zuen. Erbesteratu behar izan zuen Irakera eta Frantziara. Han milioika iraniarren ikur bihurtu zen eta 1979ko iraultza islamikoa sustatu zuen. Urte horretan bertan, otsailean, garaile itzuli zen Teheranera eta gobernu berriaren buruan jarri zen. Khomeinik Estatuari buruzko teoria berri bat proposatu zuen: tradizio xiiari jarraituz ezkutaturik dagoen hamabigarren gidariaren (iman) berragertzea itxaroten den bitartean, fededunen erkidegoaren zuzendaritza, legelariaren (erlijio idatzien interpretari jakintsua) eta teologoen (mollah) gobernuari edo tutoretzari egokitzen zaio. Tesi politiko hau (wilayat-i faqih) berrikuntza kontserbadorea da eta xiismoaren hastapen demokratiko eta sozialak indargabetzen ditu, Khomeinik baztertutako beste islamiar gidari batzuen interpretazioaren arabera; azken buruan iraultza geldiarazten du eta diktadura pertsonal eta erlijioso bihurtzen du. 1987an mollah aberastu eta ustel batzuen boterea gehiegizkoa dela ohartzen da eta doktrinaren biraketa bat saiatzen da, baina ez da garaiz iristen. 1989an hiltzen da, errejimenaren joera ezberdinen arteko borroka gogor baten erdian.
Irango iraultza
Zenbait mobilizaziok, gazteen eta emakumeenek
batez ere, islam politiko xiia berritzea
eskatzen dute.1979ko otsailean Iran Islamiar Errepublika
bihurtu zen, zenbait urte lehenago sortutako
uhin iraultzaileak Reza Sha Pahlevi eta haren gobernua
erorarazi ondoren. 1960-1980 bitarteko
urteetan berretsi egin zen errejimenaren izaera
diktatoriala, zeinak ikaragarrizko errepresio politikoa
bideratu zuen oposizioaren aurka. Orobat
berretsi zen Estatu Batuekiko adostasuna, haiek
Golkoko jendarme diren neurrian, eta Iranek
–Sharen gortearen kidekoa den burgesia handiaren
gidaritzapean– petroliogintzan, azpiegituretan
eta merkataritzan interes handiak dituzten
atzerritar konpainiei emandako kapitalismorantz
duen joera ere. Modernizazio kapitalista
hori dela eta, lurra desegituratzen da,
batere kontrolik gabe urbanizatzen da eta behartasuna
hazten da, industria langile klasean,
nekazarien artean eta bazarretako denda txikietan
batez ere.Ikasleak eta langileak, hauetako asko Tudeh
alderdi komunistaren edo islamiar erakunde sozializatzaileen
aldekoak, burgesiaren sektore liberalak,
bazarretako merkatari gehienak eta “mollah-ak”
(behe hierarkiako erlijiosoak) izan ziren
pizte iraultzailearen protagonistak. Shak zapaldu
ezin izan duen gizarte zibilaren indar bakarra
da islama, beraz iraultzaren oinarri ideologiko
nagusi eta motor antolatzaile bihurtzen da.
Ali Shariati, erlijioso baten semea, iraniar protestarenbultzatzaile nagusietako bat da, Khomeini
bera baino areago. Islama eta bereziki
xiismoa, mendebaldeko inperialismoaren aurka,
izaera nazionalista eta hirugarren munduko
indar iraultzailea bezala aurkeztean datza Shariatiren
mezuaren eraginkortasuna; zenbait kode
marxista biltzen dituen analisi sozialarekin;
ekintza politikora eta Muhammad profetaren eta
erkidego musulmanaren lehen garaietako garbitasunean
oinarritutako berritze erlijiosora
zuzendutako islama. Hala ere, behin islamiar
Errepublika ezarriz gero, mugimendu islamistaren
alderik kontserbadoreenak irabazi zuen.
Berehala baztertu zituzten politikaz kanpo kokatu
nahi zuten tradizionalista erlijiosoak eta
erlijioari begira irekiagoa zen eta eraldatze sozialak
lortu nahi zituen ezkerra, bai laikoa bai
islamikoa.Ondorengo urteetan, Khomeini desagertu
zenetik gaur egun arte, korronte guztien arteko
itun eta liskar joko korapilatsua da nagusi Iranen.
Iraultzaren gidari berria den Ali Jamenei
inmobilistaren eta estatu burokrazia menderatzen
duen presidente hautetsia den Hachemi
Rafsanyaniren hitzarmenak errejimenaren liberalizazioa
eskatzen duten lehenengoetariko bat
eta orain zainpeko egoitzan dagoen Montazeri
ayatollah-a buru duten islamista kritikoak gobernura
igotzea oztopatzen du. Estatu burokrazian
funtzionari eta teknokrata bihurtutako
klero xiiaren kargu pila batek botere handia
duela jakin beharra dago. Lehenengo biek liberalismo
ekonomikoa bultzatzen dute, baina honek
arazoak pilatzen ditu: kanpoko zorra 30.000
milioi dolarrekoa da; oinarrizko produktuenprezioak igotzen dira; industria sektorea, petrolio
esportazioen mende dagoena, zaharkitua geratu
da eta merkataritza Estatu Batuen enbargoaren
azpian dago. Ez da ekonomia erreformarik
burutzen, eta aberatsen eta behartsuen arteko
ezberdintasunak handitzen dira, errenta gehienak
islamiar fundazioetara eta klase politikoaren
zati handi batera doazen bitartean. Gizartea
ez dago pozik. Matxinada asko egiten dira,
bai eta gogor zapaldu ere.Hala ere, azken bi urteetan, gizarteak hezkuntzarako
sarbide handiagoa izatearekin eta
egitura sozialen modernizazioaren zenbait onurarekin
batera, hasi da zerbait aldatzen Iranen.
1996ko martxo-apirilean, Majlis-erako (parlamenturako)
hauteskundeetan, oposizioa birsortzen
da eta 1997ko maiatzeko hauteskundeetan
Mohamad Jatamik, hautagairik moderatuenak,
lortu zuen lehendakaritza: 20 milioi boto baino
gehiago eskuratu zituen; kontserbadoreek, berriz,
9 milioi baizik ez. Jatamik errejimena
kanpora irekiko duela adierazi du. Hala eta guztiz
ere, estatuaren eta Iraultzaren Defentsa eta
Zaintze Kontseiluek (itzalean dagoen supergobernu
moduko bat eta Auzitegi Konstituzionala),
beste erakunde harritu batzuekin batera, eta
Jamenei gidari gorenak aurre egiten diote laisatze
horri. Agintea lortzeko borroka gogor eta
korapilatsua sortzen da. Baina edozein askatasun
zirrikitu baliaturik, sektore batzuk –ikasleak,
intelektualak eta zenbait emakume elkarte, besteak
beste– pluralismo politikoa, adierazpen askatasuna
eta erlijioak bete behar duen paperari
buruzko eztabaida handia egin dadin eskatzen
hasiak dira.
Irak-Iran
1980-1988: bi etsai historikoren arteko gerra
antzua
Bere baitan Iraken hidrokarburoen %30 eta
Iranenen %90 gordetzen dituen lur eremu
batengatik borrokatzen dira Irak eta Iran (mendebalderako
petrolioaren %25 ere handik igarotzen
da). Ondorioa latza eta garestia da: milioi
bat hil, haietako asko zibilak, eta 500.000
milioi dolarreko galera ekonomikoak. Gerra
honen sustraiak aspaldikoak dira, Mesopotamia
eta batez ere Shatt al-Arab kontrolatzeagatik
otomandarren eta pertsiar-safawien inperioen
arteko liskarren garaikoak hain zuzen ere. Tigris
eta Eufrates ibaiek lurralde hau zeharkatzen
dute arabiar-pertsiar Golkoan isuri baino
lehen. Ondoren Sobietar Batasunetik gertu
zegoen Irak baaszalearen eta Estatu Batuen aldekoa
zen Reza Pahlavi sha-ren Iranen arteko
liskarra izan zen. 1975eko bake itunak bitan banatu
zuen Shatt al-Arab, eta Golkoko zirkulazio
librea ziurtatu zuen. 1979. urtean Iranen
islamiar iraultza garaile ateratzeak arazoa areagotu
zuen. Teherango agintariak, biztanleriaren
gehiengoa diren Irakeko xiien laguntzaz Bagdadeko
errejimena erorarazten saiatzen dira.1980ko irailean Sadam Hussein-en errejimena
Iran-en sartzen da indarrez. Iranek erasoari aurre
egin ez ezik Irakera zabaldu zuen gerra 1982.. rtetik aurrera.
Iraken helburuak honako hauek dira: Shat
al-Arab eta Khuzistan irakiarra berreskuratzea;
islamiar iraultza geldiaraztea, arriskuan jartzen
baititu Saudi Arabia eta Golkoko Emirrerriak,
bere aliatuak; eta buruzagitza berreskuratzea arabiar
munduan. Eta barne politikako arazoak
konpondu nahi ditu bide batez: arerio historiko
baten aurkako gerrara deitzerakoan goranzko
oposizio komunista baliogabetu nahi du –kurduen
gerrilla iparraldean eta xiiak hegoaldean–,
iraniar anaien garaipenaz gero harroturik baitabil.
Teheranen ere antzeko arrazoiak. Erresistentzia
nazionalak, iraultzaren gelditasunak desliluraturiko
biztanleria mugiarazteko bidea ematen
du, armada berri bat bermatzen du eta apaizteriarik
kontserbadoreenak erreformak baliogabetzea
eta errejimenaren joerarik liberaleenak ezabatzea
justifikatzen du: Bani Sadr presidenteak
erbesteratu behar izan du eta muyahidin-ak eta
Tudeh-ko komunistak buru dituen ezkerra zapaltzen
da.
Mugaz alde batera eta bestera eraso asko egin
ondoren, borrokalarien nekea dela eta, berdinketaegoera sortzen da. 1988an Khomeiniren gobernuak
su etena onartzen du, NBEk hainbat
aldiz hala proposatu ondoren. Lehenik eta behin
fronte guztietan izandako galera izugarriengatik
–hegoaldean batez ere, 1982an irakiarrek
Fao uhartea berreskuratu baitzuten–; helmen
handiko misilek eta arma kimikoek hirietan
egindako kalteek biztanlerian sortutako etsipenagatik;
eta azkenik, iraniar politikaren aldaketagatik
(Hashemi Rafsanjani errepublikako lehendakari
hautatua izana Mendebaldearen aldeko
aldaketaren hasiera izan zen iraultza islamiarrarentzat).
Irakek ere gerra amaitu beharra du,
galera ekonomikoa izugarria baita: 80.000
milioiko kanpo-zorra, eta beste hainbesteko inbertsioa
suntsitutakoa berregiteko. Saudi Arabia
eta Kuwait dira hartzekodunak, eta Golkoko gerraren
(1990-1991) berri ematen dute. Sadam
Husseinek iraniar presoak askatzea onartzen du,
okupatu zituen lurraldeetatik ateratzen da eta
1975eko Argeleko ituna lortzen da. Horra ezertarako
balio izan ez duen gerra bat.Gerraren balantze laburra:
milioi bat hildako,
bi milioi iheslari,
bi auzo herrialdeen etorkizun ekonomikoarentzako
hipoteka neurgaitzak.
Pertsiar golkoa sutan
1990eko abuztuaren 2tik
1991ko martxoaren 3ra
Sadam Hussein irakiarraren hutsegite batek
sendotu egiten du Estatu Batuek Ekialde Hurbilean
duten nagusitasuna.
1990eko abuztuaren 2an, irakiar soldaduak
Kuwaiten sartu ziren, hiriburuaz berehala jabetu
ziren eta txotxongilo-gobernu bat izendatu
zuten. Saad Al-Sabah jekeak eta bere familiak
ihes egin zuten.
Irakiarrek Kuwait hartu dute, horri erantzuteko
Estatu Batuek egitasmo diplomatiko bat
antolatzen dute berehala zenbait frontetan.
NBEk bi erabakien alde bozkatzen du: lehenik,
irakiar indar guztiak emirrerritik berehala eta
baldintzarik gabe irtetea eskatzen dute eta bigarrenik
–aho batez, Kubaren eta Yemenen aurkako
botoak eta Txinaren abstenzioa izan ezik–
indarra erabiltzeko baimena ematen dute. Horrekin
batera, nazioarteko itun politiko-militarra
egiten da, arabiar herrialde lagunak barne,
eta bide batez Mosku eta Pekinekiko adierazi
gabeko hitzarmena egiten da edo gutxienez
haien neutraltasuna lortzen da, barneko arazoak
direla eta zeharo ahulduta baitaude, eta gatazkari
konponbide baketsua aurkitzeko bitartekotzaekimen
batzuk oztopatzen dira. Aldi berean,
gerrarako makineria prest dago: Estatu Batuek
26 herrialdetako 700.000 soldaduko gudaroste
bat zuzentzen dute (hauetatik 515.000 Estatu
Batuetakoak dira). Gudaroste hori mendebaldetar
eta arabiar aliatuek finantzatu dute 40.000
milioi dolarrekin, eta prest dago Saudi Arabiatik
eta alboko itsasbazterretatik “Basamortuko
Ekaitza” martxan jartzeko.
NBEren ultimatuma onartzeko epea amaitu
eta hogeita lau ordu geroago, hau da, 1991ko
urtarrilaren 16an, hasi ziren erasoak. Hilabete
baino gehiagoko epean airetiko 100.000 erasoaldik,
irakiar indar militarra eta Kuwaiten zeuden
irakiar soldaduak suntsitu zituzten, eta baita
Irakeko instalazio ekonomiko, tekniko eta zibil
ugari ere. Sadam Husseinen gudarosteak Scud
misilak jaurtitzen ditu Israelen aurka, nahiz eta
Israel gerraz kanpo egon, Saudi Arabiaren eta
Bahreinen aurka, kalte handirik egin gabe, eta
su ematen die kuwaitiar petrolio putzuei. Otsailaren
24ean nazioarteko koalizioaren soldaduak
Kuwaiten eta Iraken sartu ziren eta hiru egunetan
armada okupatzailea kanpora bidali eta Basoraraino
iritsi ziren. Azken borrokak otsailaren
28an amaitu ziren. Martxoaren 2an NBEren Segurtasun
Kontseiluak su etenerako baldintzak
ezartzen ditu eta hilaren bukaeran Bagdadek
onartzen ditu: Kuwaiten mugak 1963koak direla
aitortzea, gerrak sortutako kalteen ordainak
ematea, arma kimikoak eta biologikoak suntsitzea,
enbargoaren jarraipena, eta abar…
Gerraren amaierako nahasmenduan, Iraken
iparraldeko biztanleria kurduaren zati handi bat
eta hegoaldeko xiiak errejimenaren aurka altxatuziren, baina zapalduak izan ziren. Nazioarteko
koalizioak protesta hori hasieran indartu bazuen
ere, ez zuen ezer egin zapalketa horren aurka.
Ekintza militarra ere ez zuen burutu, ez baitzuten
Sadam Hussein erorarazi. Estatu Batuek
ez dute Irak osoa okupatu nahi, alde batetik ez
dutelako beren mende jarriko den alternatiba
politiko garbirik, eta bestetik ez dutelako nahi
arabiar aliatuak beren aurka jartzea. Ez dute Irak
zatitzea nahi. Hegoaldean Iranekin elkar litekeen
xiien enklabea egon liteke, eta iparraldean beste
bat, kurduena. Azken hau Estatu Batuen aldeko
joera duen Turkiako kurduentzat eredu izan
bailiteke. Irakiar burujabetza mugatzea erabakitzen
da 36. paralelotik iparraldera eta 33. paralelotik
hegoaldera babes guneak sortuz, bai airetikoak
bai militarrak ere, eta estatubatuar militarren
presentzia jarraitua justifikatzen duten
zaintze eta zigor sistema bat ere sortuz.
Gerraren biktima nagusia ez da oraindik
agintean jarraitzen duen Bagdadeko errejimena,
irakiar biztanleria baizik. Ia 150.000 hildako
izan dira eta aliatuen lerroetan, berriz, 466. Hildako
horiez gainera oinarrizko azpiegituren
suntsitzea hartu behar da kontuan, eta, zazpi urte
geroago, blokeo ekonomiko gogorrak jarraitzen
du. Horrek guztiak herrialde honen behartasun,
mendekotasun eta ahultasun iraunkorra ekarri
du eta, halaber, milaka pertsonen heriotza, hauetako
asko umeak, nazioarteko erakunde batzuen
datuen arabera.
Pertsiar golkoko gerrak Estatu Batuei bakarrik
egin die mesede. Eskualdearen lurpeko aberastasunen
gaineko nagusitasunari eusteaz gainera
eta arabiar estatuetan zuten eragin politikoa
nabarmentzeaz gainera, eremu horretako merkatu
militarretatik eta zibiletatik mendebaldeko
lehiakideak kanporatu dituzte neurri handi
batean, arma pila bat saldu eta Kuwait berreraikitzeko
sekulako kontratuak egin baitituzte. Jokaldi
berean Washingtonek palestinatarren eta israeldarren
artean bake prozesu bat ezartzeari ekin
dio. Bake prozesu hori ondoko hiru puntu hauen
mende dago: 1967an Israelek harturik dituen
palestinatar lurraldeen zati handi baten behinbetiko
anexioa, palestinatar estatu burujabe bat
sortzea erabat ukatzea, eta azkenik, palestinatar
ekonomia gatibu ezartzea, israeldarren aurka
inoiz lehia ez dadin. Hau guztia arabiar herrialde
moderatuekiko harremanak bilateralak izanda;
banan-banan beti, herrialde haien ekonomia
ahula izan dadin ziurtatzeko, batetik, eta Estatu
Batuen eta honen aliatu handiena den Israelen
hegemonia ekonomiko, militar eta politikoaren
mende egon dadin ziurtatzeko, bestetik.
Hala ere, arabiarrentzako baldintza gogor
horien bitartez eskualde honen oreka eta bakea
lortu ezin direnez, gatazka eta mehatxu berriak
sortu dira Ekialde Hurbilean.
Kuwaiten inbasioa, 1990eko abuztuaren
2an, Irakek Pertsiar golkoko zenbait emirrerriren
aurka egin zituen salaketen azkena izan zen.
1980. urteaz geroztik Kuwaitek irakiar lurraldetikpetrolioa ponpatu duela dio Bagdadeko
errejimenak, eta 2.400 milioiko kalte-ordaina
eskatzen dio. Bestalde, Iraken zuzpertze ekonomikoa
eragozteko asmoz (Irak zeharo porrot
eginda dago Iranen aurkako gerragatik), Saudi
Arabiaren eta Kuwaiten eragina dela eta, LPEEk
petrolioaren ekoizpena eta upelaren prezioa murriztu
dituela esaten du. Sadam Husseinek zenbait
helburu bete nahi ditu bere indar ekintzaren
bitartez: Kuwaiten finantza boterea kudeatzea,
bere petrolio baliabideak gehitzea (Irakek
munduko gordekinen %19 kontrolatuko luke),
Arabiar-Pertsiar Golkorako sarbidea zabaltzea,
Bagdadek aspaldi eskatutako Warba eta Bubian
uharteez jabetuz, eta azken batez, zatitutako arabiar
mundu baten buruzagitza lortzea. Handinahiak
itsuturik, irakiar diktadorea ez da ohartzen
nazioarteko harremanak aldatu direla: Sobietar
Batasunak lagunduko diola pentsatzen du,
eta Iranen aurkako gerran Estatu Batuek lagundu
diotenez, ez adituarena egingo dutela uste
du. Ez du ulertzen Washingtonek jarritako tranpan
erori dela, aspaldi baitzuen gogoa Washingtonek
eskualde osoan arlo estrategiko berri bat
izateko.
Estatu Batuek emaitza bikainak lortzeko aitzakiarik
onena gatazka armatu bat piztea da:
inguru honen petrolio baliabideen kontrola ziurtatzea,
munduko gordekinen %65, alegia; Israelen
lehiakide izan litekeen Iraken zuzpertzea eragoztea,
eta baita haren gaitasun teknologikoa eta
ekonomikoa deuseztea ere. Aldi berean, Estatu
Batuek zatiketa arabiarra sakondu nahi dute. Intifada
altxamenduagatik Israel ahulduta zegoenez,
nazioarteko erkidegoak arazo hau zuzentasunez
konpon zezan, arabiarrak guztien arteko
fronte bat sortzen hasiak baitziren. Halaber,
Washingtonek merkatu arabiarren erabilgarritasuna
ziurtatu nahi du eta baita haien petrodolarrak
ere, eskualde osoan nahi duen bezala
inbertitu ahal izateko. Azkenik, nazioarteko
buruzagitza izan lezakeen herrialde bakarra bera
dela frogatu nahi dio mundu guztiari, bere indar
militar ikaragarria erabiliz, beharrezkoa baldin
bada, Nazio Batuak ere bere zerbitzuan
jartzen dituelarik.Golkoko gerran Irakeko gudarostea (munduko
bosgarren gudaroste handiena, ia milioi bat soldadu,
5.500 tanke astun, 10.000 ibilgailu blindatu
eta artilleriako 4.000 pieza) ez zen ongi moldatu
ondoko arrazoi hauek zirela-eta:
1. Indar aliatuen osteak baino kalitate apalagoa,
bikain prestatutako eta arma modernoez hornituriko
bolondresez osatuak baitziren haiek.
2. Arma blindatuekin egiten den gerra modernoak
aireko eta lurreko indarren erabateko koordinazioa
eskatzen du. Indar aliatuek nagusitasuna
lortu zuten airean, eta irakiarrek ez zuten aireko
indarren laguntzarik jaso.
3. Scud misilak ez ziren eraginkorrak gertatu, huts
egin zuten askotan eta balen kontrako Patriot
misilek indargabetuta gelditu ziren beste asko.
4. Irak estrategikoki bakarturik zegoen, eta ez zeukan
benetako aliatu indartsurik. Arabiar potentzia
nagusi gehienak etsaiek osaturiko koalizio
indartsuko kide ziren.