Gizarte jakintza»Gizarte gaiak
Balore-merkatua
Ekonomia guztietan bi merkatu mota daude: • produktuen merkatua: ondasunak eta zerbitzuak • faktoreen merkatua: lana eta kapitala.Azken merkatu honen barruan finantza merkatua dago eta bertan finantza-aktiboak negoziatzen dira. Nolabait definitzeko, aktiboa daukagun eta aldatzeko balioa duen zerbait dela esan daiteke. Bestalde, finantza-aktiboa aktibo ukiezina (ez materiala) da eta gerora begira etekin ekonomikoa lortzeko eskubidean datza aktibo honen balioa.
Finantza-aktiboak
Finantza-aktibo batzuek jabegoa adierazten
dute (enpresa bateko aktiboen zati
baten jabe izateko eskubidea ematen dutenek)
eta beste batzuek erakunde emaile
batek (Estatua edo enpresa) bere jabearekin
egindako zorra adierazten dute. Hauek
dira garrantzitsuenak:
• Akzio arruntak: (Errenta aldakorreko
baloreak dira, euren urteko ordainsaria
enpresaren emaitzen mende baitago).
Hauen jabeak dira enpresako benetako
nagusiak, izan ere, egindako inbertsioaren
truke eta akzio horien balioa handitzearen
ondorioz, dibidenduak (akziodun bakoitzari
banatzen zaion denboraldi bateko
etekinen zati proportzionala) eta/edo
kapital-irabaziak (finantza-aktiboarenerosketa prezioaren eta salmenta prezioaren
arteko aldea) jasotzea espero dute. Alegia,
gaur erosten badut akzio bat 400 pezetan
eta hamabost egun barru saltzen badut 500
pezetan, kapitalaren irabazia 100 pezetakoa
izango da. Horrez gain, akziodun
bakoitzak boto eskubidea du enpresako
Akziodunen Batzar Nagusian. Akziodun
arruntek lehentasuna dute akzio berriak
erosteko, hasieran enpresaren kapital sozialean
(enpresa baten jabego tituluak) zuten
proportzioari eutsi ahal izateko kapital
horren zabalkuntzak egiten direnean. Hitz
gutxitan esanda, akzio bat enpresa bateko
zati baten jabego titulua da.
• Lehentasunezko akzioak: Akzio
hauen jabeek lehentasuna dute akziodun
arrunten ondoan, bai dibidenduak jasotzeko
orduan, bai enpresa likidatzeko orduan.
• Obligazio edo bonoak: (Errenta
finkoko baloreak dira, euren urteko ordainsaria
ez baitago enpresaren emaitzen mende.
Hain zuzen ere, jaulkipena egiten denean,
interes-tasa iraunkorra ezartzen zaie).
Enpresa edo gobernu batek jaulkitako
tituluak dira. Bere jabeari aldian-aldian
interesak ordaintzeko eta jaulkipenaren
amortizazioaren epea amaitzen denean maileguaren
tronkoa (mailegu-emaileak mailegariari
hasieran emandako diru kopurua)
itzultzeko promesa da. Obligazioak zorra
dira jaulkitzen dituen enpresarentzat. Bono
zaborra deitzen zaio kaudimen-gabezia
izateko duten arrisku handiagatik errentagarritasun
handia eskaintzen duten bono
edo obligazioen jaulkipenari. Jaulkipenari
eurobono deitzen zaio, egiten den estatuko
dibisatan egiten ez denean. Esate baterako,
Alemanian dolarretan egindako jaulkipenari.
• Amortizazio finantzarioa: Hilean,
sei hilabetez behin edo urtean behin egin
daitezkeen aldizkako ordainketen bitartez
mailegariak egiten duen maileguaren itzultzea.
• Epe luzeko mailegua: Zorrerako finantza-tresna
bat da eta hartzen duen pertsona
edo erakundea behartu egiten du
mailegua ematen duen pertsona edo
erakundeari (inbertitzaileari) aldian-aldian
(normalean hilean behin) interesak eta
maileguaren zati bat ordaintzera.Finantza-aktiboen adibideak:
BBV-ek (mailegu-emailea) zuri (mailegaria)
ematen dizun kreditu pertsonala,
Estatuak jaulkitako bost urterako bonoa,
Telefonica S.A.-k jaulkitako obligazioa,
Alemaniako Gobernuak jaulkitako bonoa,
Repsol S.A.-k jaulkitako akzio arrunta.
Finantza-aktiboak finantza-merkatuetan
trukatu edo negoziatzen dira.
Finantza-merkatuen eraginkortasuna
hobetzen laguntzen duten faktoreen artean
honako hauek aipa daitezke:
• Merkatu horietan finantza-aktiboen
truke edo transakzioak etengabe egitea.
• Negoziatutako finantza-aktibo ugari
egotea.
• Tituluak (normalean burtsako baloreak)
inbertitzaile askoren artean banatuta
egotea.
• Neurrizko espekulazioa egotea. Espekulatzailea
ahalik eta denbora gutxienean
ahalik eta irabazi handiena lortzeko
asmoz tituluak erosi eta saltzen dituen pertsona
da eta horregatik arrisku handia izaten
dute.
Finantza-merkatuen sailkapenak hainbat
modutan egin daitezke, esate baterako,
negoziatutako finantza eskubideak jaulki
berriak diren ala lehen jaulkitako eskubideak
trukatzen diren kontuan hartuz. Kasu
honetan, negoziatutako finantza eskubideak
jaulki berriak baldin badira, lehen mailako
merkatua izango da eta lehen jaulkitako
eskubideak trukatzen badira, aldiz, bigarren
mailako merkatua.
Lehen mailako merkatua
Enpresa batek dirua behar duenean lantegia
handitzeko, produktu berriak garatzeko
edo beste negozio batzuk erosteko,
kapital-zabalkuntza egin dezake eta horrek,
akzio edo obligazioak jaulkitzea esan nahi
du. Jaulkipenak akzioak erosteko aukera
ematen die inbertitzaileei eta trukean,
enpresaren zati baten jabe izango dira eta
gerora begira enpresaren hazkuntzari etekina
aterako diote. Espainiako kasuan, lehen
merkatua Balore Merkatuen Batzorde
Nazionalak kontrolatzen du eta honen egitekoa
prezioen osaketa zuzena eta balore
merkatuan gardentasun osoa egon dadin
zaintzea da.
Enpresek inbertsio banku (Estatu Batuetako
izena) edo negozio banku (Britainia
Handiko izena) deituriko erakunde
espezializatuen bitartez jaulkitzen dituzte
tituluak (akzioak eta obligazioak). Espainian
bi modu horietara deitzen zaie.
Bigarren mailako merkatu antolatua
Lehen mailako merkatuan jaulkitako
akzio eta obligazioak bigarren mailako
merkatuetan negoziatzen dira gero.
Ongien antolatutako bigarren mailako
merkatuari balore merkatua edo balore
burtsa deitzen zaio.Hauek dira balore merkatu edo balore
burtsen egitekoak:
Inbertsio-fondoak
Inbertsio-fondoak partaide deituriko
hainbat inbertitzaileren ondare komuna edo
balore kartera dira.
Balore Merkatuko Batzorde Nazionala,
Balore Merkatuaren Legeak sortutako
erakundea da eta inbertsio kolektiboko
erakundeen esparruan zeregin garrantzitsua
du, erakunde hauek kontrolatu eta ikuskatzeko
organo nagusia baita.
Inbertsio kolektiboko erakundeen garapen
eta hedapen bizkorrak, eta batik bat
inbertsio-fondoenak, tresna mota hauek
gehitzea eragin du. Esate baterako, Diru
Merkatuko Aktiboetako Inbertsio-Fondoak,
Balore Higigarrietako Inbertsio-Fondoak,
Estatuko zorreko Inbertsio-Fondoak eta
abar aurki daitezke.
Merkatu Monetarioko Aktiboetako
Inbertsio-Fondoak behartuta daude urte
eta erdi baino gehiagoko batez besteko
bizia ez duten aktiboen kartera edukitzera.
Gainera, kapitalaren %5 erabilgarria izan
beharko dute legez. Honenbestez, epe
laburreko fondoak dira eta likidezia handikoak.
Erreferentziatzat epe laburreko
interes-tasak dituztenez, mota honetako
fondoen balioak ez du aldaketa handirik
izaten.
Bestalde, Balore Higigarrietako Inbertsio-Fondoek,
urte eta erdi baino gehiagoko
batez besteko bizia duten aktiboen
kartera izan behar dute. Likidezia maila
aurrekoen berbera da, baina epe luzeko
interes-tasak dituztenez, inbertsio mota
hauen balioak askoz aldaketa handiagoak
izaten dituzte.
Balore Higigarrietako Inbertsio-Fondoen
artean hainbat motatakoak aurki daitezke:
• Errenta finkoko fondoak
Errenta finkoko baloreak dituzte eta hiru
urtetik bostera bitarteko bizia. Fondo hauen
ezaugarri nagusia segurtasun handiago baten
trukeko errentagarritasuna da (dirua
ikustea).
• Errenta aldakorreko fondoak
Fondo hauetan, karteraren %70 errenta
aldakorreko tituluek osatzen dute (akzioak)
eta %30 errenta finkoko tituluek. %70
errenta aldakorreko titulutan dagoenez eta
hauek gorabehera handienak dituztenez,
fondo hauek dira arriskutsuenak.
• Fondo nahasiak
Batetik, errenta finkoko fondo nahasiak
(karteraren %75 baino gehiago eta %100
baino gutxiago errenta finkoko titulutan
inbertitzen dutenak) eta bestetik, errenta
aldakorreko fondo nahasiak (karteraren %25
eta %75 bitartean errenta aldakorreko titulutan
inbertitzen dutenak).• Dibisa fondoak
Fondo hauen kasuan inbertsioa errenta
finko nahiz aldakorreko baloretan egiten da
eta aktiboak dibisatan izendatzen dira.
Fondtesoro deiturikoak (Estatuko zorreko
inbertsio-fondoak) Altxor Publikoko
baloreek (Altxorreko letrak eta Estatuko
bonoak eta obligazioak) osatzen dituzten
fondoak dira.
Merkatu eratorriak
Laurogeiko hamarraldiaren erditik aurrera,
finantza merkatuak beste finantza tresna
batzuk aukeratzen joan ziren: etorkizunekoen
merkatuak eta aukera eta berrerosketa
merkatuak, hau da, produktu eratorriak
osatzen dituztenak. Horrela deitzen
zaie, lehendik existitzen diren aktiboetan oinarrituz,
hau da, obligazio, akzio eta dibisetan
oinarrituz merkaturatzen diren finantza
tresnak direlako. Interes-tasen aldaketek
eta truke-tasek aktibo horien balioa alda
dezakete eta aldaketa horiek izan dezaketen
arriskuaren aurrean babesa eskaintzeko
sortu ziren produktu eratorriak.Etorkizunekoen finantza kontratuetan
eta eperako kontratuetan (forward),
bi alderdiek ados jarri behar dute finantza
aktibo jakin bat aurrez finkatutako prezioan
eta etorkizuneko data jakin batean negoziatzeko.
Behin akordioa sinatuz gero,
eroslea behartuta dago finantza-aktiboa
erostera eta saltzailea, berriz, saltzera.
Adibidez, demagun Espainiako enpresa
batek bi milioi dolar kostatzen den makina
bat erosteko kontratua sinatu duela
makina hori egiten duen lantegiarekin.
Kontratuan argi eta garbi adierazten da
makinaren entrega eta ordainketa hiru hilabete
barru egingo direla. Eman dezagun
dolar baten gaur egungo trukea 140 pezetakoa
dela, baina zein izango da hiru hilabete
barru? Espainiako enpresa prest egongo
litzateke gaur egungo truke-tasa ez aldatzeko,
hau nahiko onuragarria delako,
baina dibisen merkatuko gorabeherek ia
segurtasun osoz aldaraziko dute dolarraren
prezioa ezarritako egunerako. Hauxe da
enpresaren aukeretako bat: erosketa etorkizunekoen
finantza kontratu baten bitartez
egitea. Horrela, dolar baten prezioa,
adibidez, 142 pezetan finka dezakete hemendik
hiru hilabeterako.
Beraz, etorkizunekoen kontratua, aktibo
baten zatia (azpiko aktiboa) etorkizuneko
data jakin batean eta bi alderdiek
adostutako prezioan erosi edo saltzeko
akordioa dela esan daiteke.
Bi alderdiak daude etorkizunekoen kontratua
betetzera behartuta. Etorkizunekoen
kontratu bateko saltzailea behartuta dagosinatutako finantza-aktiboa entregatzera eta
eroslea behartuta dago hartzera.
Etorkizunekoen kontratuak merkatu antolatuetan
negoziatzen dira, esate baterako,
Espainiako Etorkizunekoen Finantza Merkatuan.
Merkatu honek bi egoitza ditu, bata
Madrilen, errenta aldakorreko finantza aktiboen
gaineko etorkizunekoena, eta bestea
Bartzelonan, errenta finkoko finantza aktiboen
gaineko etorkizunekoena. Bestalde,
eperako kontratuak (etorkizunekoen kontratuen
oso antzekoak), OTC (Over the
Counter) izeneko merkatuetan negoziatzen
dira, hau da, antolatu gabeko bigarren
mailako merkatuetan. Horixe da bien arteko
desberdintasun nagusia.Bestalde, aukeren kontratuek euren
jabeari finantza-aktibo bat prezio eta epe
jakin batean erosi edo saltzeko eskubidea
ematen diote, baina ez dute behartzen.
Erosleak saltzaileari diru kopuru bat
ematen dionean (prima), aukera gauzatzeko
edo ez gauzatzeko eskubidea hartzen
du. Eskubide hori gauzatu nahi badu, erabakitako
prezioa ordaindu eta aktiboaren
jabe bihurtuko da. Ordaintzen badu, hasierako
diru kopurua (prima) galduko du,
baina horixe da izan dezakeen galera bakarra.
Erosleak aukera onartzen duenean,
hau da, prima jasotzen duenean, eroslearen
erabakiak errespetatzera behartuta dago.
Haren konpromisoa tinkoa da eta atzera
bota ezin dena. Laburbilduta, zera esan
daiteke, aukeren kontratuetan eroslea aseguratuta
geratzen dela, aukera hori aldekoa
bada bakarrik erabiltzen baitu eta bestalde,
saltzailea dela aseguratzailea, merkatuaren
eboluzioari aurre egin behar diona.Berrerosketek (swaps) ez dute inolako
kontraturik eta bi alderdiek egindako
akordioaren arabera moldatzen dira. Horregatik,
finantza antolaketarik ezerako apusturik
handiena da eta aktibo batzuk beste
batzuekin trukatzeko prest dagoen edonork
parte hartzeko aukera ematen du. Eragiketa
hauek edozein truke mota egiteko aukera
ematen dute interes-tasei, obligazioei eta
dibisei dagokienez eta akordioa egiten dutenek,
eurek erabakitako baldintzetan trukatzen
dituzte aktiboak.
Eskaintza publikoak
Erosteko Eskaintza Publikoak balore-merkatuko
eragiketak dira. Eragiketa
hauen bitartez, pertsona edo erakunde
batek kotizatutako sozietate baten akzio
batzuk edo denak prezio jakin batean erostea
eskaintzen du. OPA baten helburua
kotizatutako sozietatearen kontrola lortzea
izan ohi da.
Saltzeko Eskaintza Publikoa inbertitzaileei
egiten zaien eskaintza da. Eskaintza
honen bitartez, kotizatutako edo kotizatu
gabeko sozietate bateko akzio kopuru
bat saldu nahi izaten da. Saltzeko Eskaintza
Publikoa egiten duenak saldu egin nahi
du eta edozein inbertitzailek erakuts dezake
akziook erosteko gogoa.
Finantza burbuila
Informatika, mikroelektronika eta telekomunikazioen
esparruetan egin den aurrerapen
teknikoak, informazioa sortu, gorde,
prozesatu eta transmititzeko ahalmen
izugarria ekarri du. Aurrerapen horiek
aplikazio handia izan dute etxeko eta nazioarteko
finantza-jardueren esparruan,izan ere, merkatuetan parte hartzen duten
agenteei posible egin die informazio mordoa
jaso eta bat-batean eta era elkarreragilean
munduko edozein txokotara transmititu
daitezkeen aldi bereko eragiketak
gauzatzea.
Teknologia berri hauek izugarri murrizten
dituzte informazio eta transakzio kostuak
eta aldi berean, munduko merkatu eta
nazio guztietan egiten diren jarduera orokorrenganako
eragiketa ahalmen handiagoa
eta kontrol zabala eskaintzen dituzte. Zenbait
finantza-produktu eta eragiketa berri
komunikazio teknologia berriak sortu direlako
baizik ez dira izan posible. Izan ere,
teknologia hauek bizkorrak eta zehatzak
dira eta negoziaketa lekuetatik urrun egon
arren, berdin-berdin egin daitezke
eragiketak.
Teknologia berriak agertzean, nazioarteko
finantza-merkatuetan nabarmendu den
lehenengo ezaugarria kopuruen handitasuna
da. Hirurogeita hamarreko hamarraldiaren
bigarren erdian hasitako garapenaren
ondoren, merkatu hauek hurrengo bi
hamarraldietan lortu dituzten emaitzak guztiz
pentsaezinak ziren.
Erabiltzen diren kopuruak erotzeko
modukoak dira eta finantza-merkatuetan
hainbat modalitatetan dagoen fondo eskaintza
ikaragarria (ia mugagabea) erakusten
dute. Hain kopuru handiak dira, non, nazioarteko
merkataritza, munduko erreserben
maila edo nazio garrantzitsuenetako Barne
Produktu Gordina bezain funtsezkoak diren
aldagai ekonomikoen balioa txikiagotu
egiten dute.
Nazioarteko enpresa handiek mekanismo
eta baliabide propioak dituzte atzerrian
merkataritza-transakzioak eta inbertsioak
egin ahal izateko behar dituzten dibisak
bankuei eskatu gabe lortzeko. Korporazio
hauek, diru desberdinak erabiltzen dituzten
herrialdeetan dauden euren eskumendeko
enpresen likidezia modu zentralizatuan
kudeatzen dutenez, dibisak eskaintzeko
ahalmena ere badute.
Horrela ulertzen da dibisa trukeak egunero
izaten duen kopuru ikaragarria (1,2
bilioi dolar baino gehiago egunean). Hirurogeita
hamarreko hamarraldiaren amaieratik,
eta are gehiago laurogeiko hamarraldiaren
erdi ingurutik aurrera, dibisa trukearen
hain hazkuntza bizkorraren arrazoiak
guztiz espekulatiboak izan dira gehienetan.
Izan ere, eragiketa gehienen helburua,
moneten erosketa prezioaren eta salmenta
prezioaren arteko aldean oinarritutako irabaziak
lortzea da.
Epe laburrera edo luzera diru bakoitzak
izango duen balioari buruzko ziurgabetasunak
sortzen duen giroan, nazioarteko
korporazio handiek, bankuek eta beste finantza-enpresa batzuek eskura nahiz epeka
(forward) ordaintzeko eragiketak egin
ditzakete mozkin handiak lortuz. Hauxe da
nazioarteko finantza-merkatuei izaera espekulatiboa
ematen diena.
Dibisa merkatuak ez du araudi zorrotzik
eta ekonomia konbentzionalaren ikuspegitik
“merkatu perfektu”-tzat jotzen direnetatik
oso hurbil dauden eragiketa inguruneak
hartzen ditu (ikusi Merkatua): faktoreen
mugikortasun osoa, prezioen malgutasun
osoa eta informazio zabala parte hartzen
duten agenteen esku. Horrek baldintza
onuragarriak eragiten ditu, esate baterako,
bizkortasuna, oparotasuna eta transakzioen
kostuak merkatzea. Baina kasu
honetan ere, ikuspegi ortodoxo horrek adierazten
duena baino dezentez konplexuago
dela erakusten du errealitateak, izan ere,
hark, merkatuaren izaera espekulatiboa eragiketa
kopuru mugatua egitera murrizten du
eta baldintza ekonomikoen aldaketetara
etengabe egokitzeko eraginkortasun eta
malgutasun seinale gisa aurkezten du aldakortasuna.