Historia»Egungo aroa
Iparraldea XX. mendean
Iparraldeak oso kontserbadorea izaten jarraitu zuen XX. mendean.
Jean Ybarnegaray ?kolaborazionista, Pétainen aldekoa?, izan zen
Ipar Euskal Herriko politikari garrantzitsuenetako bat. Mendean zehar
Frantziako errealitatearen bilakaera bizi izan zuen Iparraldeak,
Alemaniaren aurkako bi gerrak barne zirela. Frantziaren esperientzia
berberak bizitzearekin batera, frantses akulturazio prozesuak ere
aurrera egin zuen, jatorrizko nortasun ezaugarrien kaltetan. Horiei eutsi
nahirik, zenbait ekimen ere sortu ziren, kultura arlokoak lehenik,
politika alorrekoak gero, arrakasta desberdinarekin. Ameriketarako
emigrazioak ere aurrera jarraitu zuen, nahiz eta aurreko mendeko
mailarik izan ez. Ekonomia, bestalde, hazi eta sektoreka dibertsifikatu
zen arren, ez zen behar adina garatu. Hala, XX. mendeko azken
hamarraldietan, alde handia somatzen da Hego Euskal Herri
industrializatu, jendetsu eta dinamikoaren eta autonomia gabeko,
jende gutxiko eta ekonomia makaleko Iparraldearen artean.
Lehen Mundu Gerra eta gerra arteko kontserbadurismoa
Ipar Euskal Herrian, Europako parte
handi batean bezala, Lehen Mundu Gerrak
(1914-1918) markatu zituen XX. mendeko
lehen urteak. 1914ko abuztuaren 3an Alemania
inperialak gerra deklaratu zion Frantziari.
Bi egun lehenago, herria mobilizatzeko
agindua eman zuen Frantziako lehendakariak,
Raymond Poincarék, Frantzisko
Fernando Habsburgokoa Sarajevon hil zutenean
sorturiko nazioarteko krisia zela-eta,
gerra ezinbestean piztuko zelakoan. Nolanahi
ere, gerra ustekabean gaineratu zitzaion
Frantzia osoari, eta hoztasunez hartu
zuten herritarrek abuztuaren 1eko mobilizazio
agindua. Mobilizazioaren kontrako
agerraldiak ere izan ziren, sozialistek eta
sindikalistek eraginak (36 departamendutan),
baina ez garrantzitsuak, eta berehala
amaitu ziren. Gudarostea arazorik gabe
antolatu zen; soldadu euskaldun asko izan
zen tartean, Baiona, Tarbe, Paue, Mont-de-
Marsan eta Bordeleko errejimentuetakoak.
Baina ez zen horretan bakarrik sumatu Iparraldean
gerra. Herritarrek ere bete-beteanjasan zituzten gerraren ondorioak: Frantzia
osoan bezala Iparraldean ere jende asko
?6.000 inguru? hil zen, beste askok desertore
alde egin zuten edota Ameriketara emigratu.
Emigratzaile horietako gehienak joandako
herrian etxekotu ziren, ez ziren jadasorlekura itzuli; hala ere beren ohiturak eta
hizkuntza gorde zituzten.
1918an, aliatuen garaipenak joera ultrakontserbadorearen
nagusitasuna areagotzea
ekarri zuen Iparraldean. 1919ko hauteskundeek
Frantziako eskuin nazionalistari
eman zioten garaipena; Iparraldean garaztar
legegizon eta soldadu ohi bat ?eskuin
tradizional katolikoaren defenditzaile sutsua
bera? zen eskuinaren buruzagi nagusia:
Jean Ybarnegaray. Orduz geroztik bera atera
zen garaile bi gerren arteko bozketa guztietan,
eta erabateko nagusitasuna izan zuen
Iparraldeko gizarte bizimoduan eta politikan.
Hauteskundeetako emaitzetan oso
argi ikusten da: 1928ko Legebiltzarrerako
hauteskundeetan botoen %88 lortu zuen,
1932koetan %82, eta 1936koetan %85,5.
Hain zuzen ere, azkeneko hauteskunde
horiek Frantziako gainerako tokietan Herri
Fronteko ezkerreko koalizioak ?komunistek,
sozialistek eta erradikalek 1934-1935
artean osatuak? aise irabazten zituen artean,
hiru diputatu eskuindar aukeratu ziren Iparraldean:
Delazangles, Coral eta Ibarnegaray.
Iparraldeko kontserbadore eta katolikoen babesleku hura, nabarmen kontrajartzen
zitzaion Frantziako beste tokietan
ezkerrak zuen hazkunde geldiezinari; ezkerrak
garaipen sonatuak izan zituen Frantzian
1932tik aurrera, batez ere langile munduan,
erdi mailako behe klaseetan, eta,
hegoaldean, baita nekazarien artean ere.
Ibarnegarayk euskal Iparraldean izan zuen
eragin politikoa 1944 arte heldu zen; urte
hartan, ministro izan zen Pétainen gobernuan.
Giro kontserbatzaile horretan, ahots
desberdin bakar bat sortu zen, Pierre Broussainena
(1869-1920). Hazparnetarra zen
Broussain, sendagilea ogibidez, eta euskal
kulturaren oso zalea, euskaltzalea batez ere;
ideia politikoengatik da aipagarria, baina,
batez ere, bere garaikoekin bat ez zetorrelako.
Sabino Aranaren diskurtsu politikoak
erakarrita ?gutun bidezko harreman handia
izan zuten?, euskal nazionalismoaren
aitzindari izan zen Iparraldean. Oso gazte
hil zelarik, ezin izan zituen bere asmoak
bete ?alderdi eta egunkari abertzaleak sortu
nahi zituen?, ezta bere herriko lehen
mugimendu euskaltzalea ezagutu ere, eskualerriste
higikundearen eskutik sortu
zena.
Euskal kultura XX. mendean
Euskal kulturari dagokionez, itxaropentsua
izan zen XX. mendearen hasiera.
1901eko irailaren 16an Baskologia biltzar
bat egin zen Hendaian, euskal ortografiaren
batasunaren inguruan. 44 biltzarkidek
parte hartu zuten, haietarik 22 Hegoaldekoak.
Biltzarraren aurreneko emaitza batzorde
iraunkor bat antolatzea izan zen, Gratien
Adéma (Zalduby) elizgizona zela lehendakari,
Arturo Campión eta Sabino AranaGoiri lehendakariorde, Guilbeau idazkari
eta Hiriart diruzain. 1902an bildu zen berriz
Biltzarra, baina beste egoitza batean,
Hondarribian. Adostasun falta zela-eta, ez
zen iritsi ortografiaren batasunaren helburua,
baina, ondorio gisa, bi erakunde
antolatu ziren euskararen zaintza eta zabalkunderako:
Iparralderako bata, Eskualzaleen
Biltzarra, eta Hegoalderako bestea,
Euskal Esnalea. Lehena 1901eko irailaren
16an sortu zen, baina urte bete pasa arte
ez zen antolatu. 1902ko irailean onartu ziren
estatutuak, eta hautatu zen zuzendari
batzorde bat: Arana Goiri lehendakariorde
izendatu zuten ?handik gutxira hilko zen?,
Daranatz idazkari, eta Arbelbide, Azkue,
Broussain, Guerra, Legaz eta Mújica aholkulari.
Prentsak oso paper garrantzisua jokatu
du Iparraldean XX. mendeko euskal kulturaren
hazkundean. Lehenik, Eskualduna
aipatu behar da, mendearen lehen erdiko
egunkari garrantzitsuena. Baionan sortu
zuten 1887an, eta zuzendari izan zituen,
hurrenez hurren, II. Mundu Gerran desagertu
zen arte, Hiriart Urruty elizgizona,
Blaise Adema, Soubelet elizgizona eta Arozarena
abadea. Eskualduna-ren ideologia
hain zen kontserbadorea ?erlijioa eta euskal
izaeraren defentsa egin, eta gizarte arkaismoarekin
lotzen zituen?, non Francoren
alde egin baitzuen 1936an, eta Vichyko
errejimenaren alde 1940-1944 bitartean.
Baina garrantzitsua izan zen euskal literaturan,
frantsesez eta euskaraz idatzia baitzegoen:
poesia (Zalduby), kontakizunak
eta folklorea (Jean Barbier), zientzia gaiak
(Etxepare), politikoak (Hiriart Urruty), eta
abar argitaratu ziren. Era berean, garrantzitsua
izan zen Gure Herria aldizkariaren
ekarria (1921); gai nagusiak literatura eta
folklorea zituen, eta jende askok irakurtzen
zuen. Jean Saint-Pierreren zuzendaritzapean,
idazle asko bildu zituen: Moulier (Oxobi),Blazy, Elissalde (Zerbitari), Barbier,
Dassance, Dufau anaiak, Apesteguy, eta
abar. Almanakak ere sortu ziren, hala nola
Jean Etxepareren Euskaldun laborariaren
almanaka, Gazte, Echea, eta baita beste
aldizkari batzuk ere. Argitalpen horiek denek
bizirik jarraitzen lagundu zioten euskarari,
baina jendeak gero eta gutxiago erabiltzen
zuen.
Hirugarren Errepublikak erabat baztertu
zuen euskara irakaskuntzatik, eta eskolatik
kanpo ere eraso zion. XIX. mendearen
amaieran, Wentworth Websterren ustez,
140.000 lagun inguru mintzatzen zen euskaraz
Iparraldean; XX. mendean, eta biztanleria
ugaldu den arren, behera egin du
kopuru horrek. 1980ko hamarraldiaren hasieran
?G. Viersen arabera? biztanleria
osoaren %29 ziren euskaldun: ia 67.000 lagun,
228.000 biztanleetatik. XX. mendean,
frantsesezko katekesia zabaldu zenean
?erabakiorra zen katekesia tradizio katoliko
sendoko herri batean?, eta, geroago, telebista
etxeetara iritsi zenean, areagotu egin
zen frantses kulturaren zabalkundea Iparraldean.
Deixonne legea onartu zenean 1951n,
bazirudien aldatu egingo zela frantses estatuak
XIX. mendeaz geroztik euskara eta
beste hizkuntza gutxituei buruz zuen jarrera,
euskara, bretoiera, okzitaniera eta katalanaren
irakaskuntza zilegitzen baitzuen
lege hark. Baina Deixonne legea ez zen
inoiz aplikatu, hartan gogotik ahalegindu
arren legea axola zitzaien eskualdeetako
parlamentarioak. Euskal kulturaren erakunde
zaharrenak, Euskalzaleen Biltzarrak,
euskararen aldeko borrokan jarraitu behar
izan zuen. Hartara, Ikas elkartea sortu zuen
1959an, Conseil National de Défense des
Langues et Cultures Régionales erakundean
txertatua ?D.P.L.F. (Défense et Promotion des
Langues de France) izenaz ezagutuko zen
gero?, eta kultura erakunde paretsuak biltzen
zituena, bretoiak, okzitaniarrak, sardiniarrak,
katalanak, alsaziarrak eta euskaldunak.
1971ko irailean, Guichard zirkularraren
bitartez, eskualdeetako hizkuntzen
irakaskuntza baimendu zen, astean hiru orduz,
batxilergoaren aurreko azken hiru ikasturteetan.
Ikas-ek plangintza haren alde egin
zuen, baina arazoak izan ziren eskolak antolatzeko,
irakasle falta zela-eta.
1969an fundatu zen Baionan Iparraldeko
lehen ikastola. Pixkana-pixkana beste
batzuk sortu ziren gero, itsasaldeko hiriguneetan
gehienak ?hau da, euskara galduen
zegoen lekuetan?, ikasleen gurasoek mantendutako
eskola pribatu modura, eta irakaskuntza
osorik euskaraz ematen zutenak.
Aldi berean, udalerri mailako elkarte asko
sortu zen, herriaren hizkuntzaren aldekoak,
batzuk erlijiosoak; hala, Fededunak taldean,
elizgizonak eta laikoak zeuden, eta haurrentzako
erlijio liburuak eta kristau ikasbideak
argitaratzen zituen.
?Eskualerriste? higikundea
Eskualerriste higikundearen bultzatzailea
?hura izan zen Iparraldeko lehen higikunde
abertzalea? Pierre Lafitte abadea
izan zen; Laffitek antolatu zituen lehen bilerak,
1932an, Eugene Goihenetxe, Pierre
Amoçain eta Jean Dubosquekin, besteren
artean. Bilerak Donibane Lohizunen egiten
ziren, eta higikundearen hatsapenak zehaztu
ziren haietan. Hurrengo urtean argitaratu
zituen Laffitek, frantsesez eta euskaraz,
bileren emaitzak liburuxka batean, mugimenduaren
ideia guztien manifestua: Eskual-Herriaren
alde. Court Commentaire
du programme eskual-herriste à l?usage des
militants. EAJren esapidea onartzen zuen
egitarauak, ?Jaungoikoa eta lege zarrak?, eta
agerian uzten zuen bere katolikotasuna.
Gizartea ?berreuskaldundu?, euskal kultura
bultzatu, eta estatuaren politika eta administrazioa
deszentralizatu beharra azpimarratzen
zituen; euskararen ezagutza ofiziala
eskatzen zuen administrazio eta lege
erakundeetan, eta eskolan. Oinarri-oinarrizkotzat
jotzen zuen euskal departamendu bat
osatzea, ohi baino ahalmen handiagokoa
gainera. Aldi berean, ondoretasunaren eta
dibortzioaren lege berrien kontra, euskal
familiaren eta etxearen babesaren alde egiten
zuen, eta hobekuntzak eskatzen nekazari
munduarentzat.
Higikundearen ideiak zabaltzeko,
egunkari euskaltzale bat argitaratzea erabaki
zuten, Aintzina. Lehen alea 1934ko urrian
argitaratu zen. 1937 arte bakarrik iraun zuen,
oso harpidedun gutxi baitzuen, eta jendea
oro har kontra zuelako, urte haietan asko
zabaldu baitzen nazionalismoaren kontrako
kontserbadurismoa. 1942an berriro hasi zen
argitaratzen, baina zuhurrago orduan, kultura
gaiak zirela nagusi.
Iparraldeko joera kontserbadoreak agerian
geratu ziren berriro ere, Espainiako
gerra zibila zela medio. Jendea, oro har,
prentsa gehiena bezala ?Courier de Bayonne,
La Gazette de Bayonne, La Presse du
Sud-Ouest egunkariak, Eskualduna astekaria?,
Franco jeneralaren alde eta Errepublikaren
kontra atera zen, eta Errepublikaren
aldekoen kontra bide batez, abertzaleen
kontra, beraz. Izan ziren, dena den, Errepublikaren
aldeko ahots kritiko batzuk Le
Sud-Ouest egunkarian, baina oso gutxi hala
ere. Eskasa izan zen halaber espainiar iheslariek
Iparraldean aurkitu zuten babesa,
ezkerreko zenbait udalen laguntza besterik
ez baitzuten izan: Baiona, Miarritze eta
Hendaia. Nolanahi ere, Euskaldunen Laguntzarako
Batzorde bat antolatu zen, baina oso
bizitza laburra izan zuen. Gizartean izugarrizko
eragina zuen apaizgo ultrakontserbazaile
hark eta Eskualduna-k bultzatuzuten frankismoaren aldeko iritzia. Astekari
katoliko horrek gerra hasieratik zabaldu
zuen euskal nazionalistak ?gorriak? eta kristau
ustelduak zirelako iritzia. Bigarren Mundu
Gerraren ondoren zentsuratu eta debekatu
egin zuten aldizkaria ?ordurako
egunkari zen Eskualduna?, politika kolaborazionista
zela-eta. Haren ordez, Herria
aldizkaria hasi zen kaleratzen, Lafite abadeak
sortua.
Espainiako gerra zibilean, Eusko Jaurlaritzak
erbestera jo behar izan zuen, Bartzelonara
lehenbizi eta Belgika aldera gero,
1939ko otsailean. 1936. urteaz gero, Eusko
Jaurlaritzaren ordezkaritzak zabaldu ziren
Paris, Bordele eta Baionan ?baita Ingalaterra,
Belgika, AEB eta Latinameriketan ere?,
merkataritzako eta diplomaziako eginkizunekin.
Eusko Jaurlaritzak egunkariak argitaratu
zituen euskaldunen berri emanez
?Eusko Deya zuten gehienek izena?; Parisen
inprimatu zen aurrenekoa eta garrantzitsuena.
Baionan Consulado de Euzkadi
bat sortu zuen, ospitale bat Miarritzen eta
haurtzaindegiak eta udalekuak Donibane
Garazin. Era berean, Venezuela, Argentina
edo Mexiko aldera joan nahi zuten euskal
erbesteratuen ebakuazioaz ere arduratu zen.
1938ko abenduan Ligue Internationale des
Amis des Basques osatu zen, Eusko Jaurlaritzari
laguntzeko erbesteratuei babesa emateko
lanetan, eta haren posizio politikoaren
alde eginez bidenabar.
Bigarren Mundu Gerra
1939ko irailaren 3an, alemanak Polonian
sartu ondoren, Frantziak, Ingalaterrarekin
batera, gerra deklaratu zion Alemaniari.Mugimendu askorik gabeko aldi bat hasi
zen orduan, frantses armada lubakietan zain
geratu baitzen, bere kide britainiarrekin,
Maginot lerroaren gune gotortuetan. Alemanen
aurreratze geraezinak ordea, hautsi egin
zuen lerroa, eta Paris hartu zuten 1940ko
ekainaren 14an. Hegoaldera mugitu beste
aukerarik ez zuen izan frantses gobernuak,
Toursera lehenbizi eta Bordelera gero. Ekainaren
16an dimisioa aurkeztu zuen Reynaud
lehendakariak bere lehen ministro-orde
Pétain mariskalaren faboretan. Ekainaren
22an armistizio bat izenpetu zen Compiègnen
frantsesen eta alemanen artean, eta
Frantzia bi partetan banatua geratu zen:
parte okupatu bat ?iparraldeko erdia eta
Atlantikoko kostaldea?, alemanen administraziopean,
eta parte librea, Hirugarren Errepublikak
ospea galdu ondoren sortu zen
Vichyko Errejimenak gobernatzen zuena Pétain
mariskalaren gidaritzapean. Pétainek,
?Verdungo heroiak?, uztailaren 1ean osatu
zuen gobernua. Alemanen bultzadaren aurrean,
bere burua kolaborazionista gisa agertu
behar izan zuen Vichyk (1940ko urria)
bizirik iraun ahal izateko, gerora zuritu zuten
moduan; errejimenaren hasierako
arrakasta erabat hondatuko zuen azkenean
jarrera horrek.
Ipar Euskal Herrian, Bigarren Mundu
Gerrako borrokaldiak ez ziren sumatu ere
egin ia, baina 1940tik aurrera Frantzian sortu
zen egoerak oso eragin zuzena izan zuen.
Iparraldearen parte handi bat, Lapurdi eta
Nafarroa Beherea, alemanen mende geratu
zen, eta Zuberoa, berriz, eremu librean,
Frantzia zatibitu zuen ?demarkazio lerro?
famatuaren bestaldean. Lerro hori Arnegitik,
Pirinioetan, eta Donibane Garazitik
Orthezeraino iristen zen, eta Orthezetik Suitzako
mugaraino. Lerroaren alde bat, Iparraldeko
zati bat barne, aleman administrazioaren pean zegoen, eta bestea, berriz,
Pétain mariskalaren gobernu kolaborazionistaren
mende.
Eskuineko kazikeen indarraz ?haietako
batek, Jean Ybarnegarayk, 1914 ezkero etenik
gabe Mauleko diputatu izan ondoren,
Familia eta Gaztediaren ministro kargua
lortu zuen Pétain gobernuan?, eta Elizaren
eraginez, gizarte babes zabala lortu zuen
Pétainen dotrinak. Okupatu gabeko Frantziako
gainerako lekuetan bezala, bazen
jendearengan ?edo, hobeto esanda, bazirauen?
gobernu indartsu baten desira kontserbadorea,
Herri Fronteak iragartzen zuen
gizarte iraultzaren mehatxua urrun zezan.
Alkate askoren jarrera kolaborazionista
zela-eta, nolabaiteko bakea izan zen Iparraldean
gerra garaian, eta giro horretan izan
zen euskal kulturaren alde lan egiteko aukerarik.
1942an hasi zen berriz argitaratzen
Aintzina aldizkari moduan, bere aurrekari
zen egunkariak baino kultura gai gehiago
zekartzala, lehen esan den bezala. Urte bete
geroago, 1943an, Euskaldun Gazteen Batasuna
(EGB) sortu zen, hamabost bat euskaltzale
talde bilduta. Aintzina-ko talde
errejionalista Pétainen ?Revolution Nationale?-n
inplikatu zen ?haren ?Lana, Familia,
Aberria? esapideak gidatzen zuen egitarau
errejenerazionistan?, departamendua berregituratzea
eta euskal hizkuntzaren zabalkundea
bultzatuko zituelako itxaropenarekin,
nonbait; baina ez zen horrelakorik lortu.
Talde barneko liskar pertsonalak gainditu
ezinik,1943an desagertu zen Aintzina.
Iparraldeko talde eragile nagusien jarrera
kolaborazionista gorabehera ?horretan,
kasu ezagunenetako bat Eugene Goihenetxerena
izan zen; liberazioaren ondoren
betiko kartzelara kondenatu zuten?, kontuada euskal lurren kokaleku geoestrategikoak,
Britainia Handira eta Afrika alderako
ihesbide modura, interes berezia zuela
Erresistentziarentzat. Hala, pertsona eta
arma joan-etorri handia sortu zen mugako
pasabidean: alemanek eraitsitako piloto aliatuen
ebakuazioa, Ingalaterrara ihes egin
zezaten ??Comète? belgikar sarearen bitartez?,
dokumentuen salerosketa, eta abar.
Liberazioa baino lehentxeago, Erresistentzia
indartu egin zen Iparraldean, eta ?maquis?
txiki bat ere osatu zen Maule aldean, erretiratzen
ari ziren oste naziekin borrokaldi
batzuk izan zituena. Hegoaldetik joandako
euskal abertzale askok ?EAJk berak animatuta?,
alemanen etorrerak edo gerturatzeak
klandestinitatera behartuta, parte hartu
zuten erresistentzian. Izan ere, abertzale
asko deportatu egin zituzten 1940tik aurrera,
Eusko Jaurlaritzaren lokalak itxiarazi zituzten
?aliatuen alde azaldu baitzen?, eta
Deya egunkaria debekatu zuten. Aipagarria
da orobat Euskal Brigada bat sortu zela
frantses armadaren barruan, eta parte hartu
zuela Frantziako liberazioan.
Gerra bukatu zenean ?armada aliatuak
1944ko ekainaren eta abuztuaren artean askatu
zuen Frantzia?, Iparraldeko politika
joerak ez ziren aldatu, eta kontserbadore
jarraitu zuten. Lehengo eskuinak, Miarritzeko
legegizon bat ?Guy Petit? zuela orain
buru, harreman estuak izan zituen Pirinioen
bestaldeko gobernu frankistekin. Abertzaletasunak
ez zuen orduan ere erantzun
handirik izan, Pierre Broussin bezalako gizonak
edota Aintzina-ren ingurukoak kenduta;
1960 ingurua arte ez ziren gauzak aldatu,
hau da, Enbata higikundea sortu zen
arte. Nolanahi ere, askapenaren ondorengo
kantonamendu hauteskundeetan, Aintzina-kojendea ?Marc Légasse, Darmendrail,
Ospital eta Landaburu? ?euskal abertzale?
moduan aurkeztu zen, bere estatutu
berezia izango zuen euskal departamendu
bat osatzeko egitarauarekin. Emaitzak ordea
ez ziren onak izan: Darmendrailek
bakarrik lortu zituen 549 boto Baiona NEko
kantonamenduan. Herria aldizkariak, Eskualdunaren
ondorengoak alegia, hartu
zuen orduan euskalduntasunaren defentsa;
haren bitartez, Laffitek, Larzabalek, Sallaberryk
eta bestek, euskal berezitasuna, euskara,
kristautasuna, Europa federala eta abar
defenditu zituzten. Algeriako gerra piztu
zenean, Herria-k kolonialismoaren kontra
egin zuen, eta Larzabal esetsi ere egin zuten,
artikulu antikolonialistak idazteagatik.
1945eko martxoan Parisa aldatu zen
erbesteko Eusko Jaurlaritza, Europan mamitzen
ari zen mapa berriak Francoren errejimena
eraitsi eta Errepublikari, eta Autonomia
Estatutuari beraz, galdutako legezkotasuna
emango ziolakoan. Martxoaren 17an
Baionako Hitzarmena izenpetu zuten euskal
alderdiek, Eusko Jaurlaritzaren legezkotasuna
baiesteko; hitz eman zuten Jaurlaritzari
lagunduko ziotela, eta Francoren errejimenaren
aurka borrokatuko zirela. 1947tik
aurrera, ordea, bestelako jarrerak hartu zituzten
aliatuek Espainiako errejimenari
buruz, errusiarren eta amerikarren arteko
gerra hotzak Franco jeneralaren nazioarteko
ezagutza ekarri baitzuen azken ondorio
gisa. Era horretan, AEBek ordu arte emandako
babes baliotsua galdu zuen Eusko
Jaurlaritzak. Kontrako haizeak orekatu nahian,
prestijiozko politika bat abiatu zuen
Jaurlaritzak; bide hori 1956an bukatu zen,
Parisen egin zen Munduko Lehen Euskal
Biltzarrarekin. Agirreren gobernuaren eta
Baionako Hitzarmenaren defentsa berretsi
zuen Biltzarrak, baina ez zen lortu nazioarteko
diplomaziaren jarrera aldatzerik. Lau
urte geroago, 1960ko martxoaren 26an, hil
zen Jose Antonio Agirre, Parisen, eta Leizaolak
hartu zuen haren lekua.
Enbata higikundea
1960. urtetik aurrera abertzaletasunak
gora egin zuen Iparraldean. 1953an, Bordelen,
Embata, Association des Étudiants
Basques sortu zen, hogeiren bat lagunen
artean, Michel Burucoaren lehendakaritzapean.
1956an Baionako Euskal Museora
eraman zuten elkartearen egoitza. Denborarekin
hazi egin zen kideen kopurua, baina
taldekideen hasierako jatorri herritarra
galdu gabe betiere. Embata kultura higikunde
euskaltzale moduan jaio zen, baina laster
hartu zuen eduki politikoa. 1960ko uztailaren
23an taldearen sortzaileek (Burucoa,
Abeberry, Davant, Eppherre, Haran,
Labéguerie, Larzabal), Ezpeletan bilduta,jarrera abertzale agerikoa hartzea erabaki
zuten. Higikundearen izeneko m-a, modu
esanguratsuan, n bihurtu zen, Enbata.
Abenduan desagertu zen betiko Bordeleko
elkarte apolitiko hura, eta talde nazionalista
bihurtu zen, alderdi politiko bat, euskal
eremuari berezitasun galduak itzultzeko
xedeaz. Enbatak euskal departamendu bat
eskatu zuen, Lapurdi, Nafarroa Beherea eta
Zuberoa hartuko zituena, gainerako probintzia
eta eskualdeetatik berezitua eta desberdindua,
eta hizkuntza ofiziala euskara izango
zuena. Epe luzeko proiektu politiko gisa,
zazpi euskal probintziek osatutako eskualde
bat sortzea proposatzen zuen, Europa
federal baten baitan. Enbata izan zen, euskal
herriaren izenean, frantses estatu sistema
zentralista eta uniformeari uko egin zion
lehen politika higikundea.
1963ko apirilaren 15ean, lehen nazio biltzarra
ospatu zuen Enbatak Itsasun. Aberri
eguna zelako hautatu zen egun hura. 500
lagun baino gehiago bildu ziren, haien artean
taldeko aholkulari nagusiak, Jean Etcheverry-Ainchart,
Ospital, Salagoity, Pochelu,
eta abar. Gonbidatu zituzten, eta bertaratu
ziren, beste nazioetako ordezkariak ere:
bretoiak, katalanak, flandriarrak, waloiak,
frantses-kanadarrak, okzitaniarrak? Bilera
hartan euskararen defentsa egin zen ?galtzekotan
jo zuten?, Iparraldearen atzeramendu
ekonomikoa salatu zuten, eta Iparraldeko
eta Hegoaldeko euskal herriaren
batasuna aldarrikatu zuten, euskal legeak
eta hizkuntza defendatu ahal izateko. Zuzendaritza
Batzordeko 21 kide hautatuz ?S.
Haran, J.L. Davant, M. Burucoa, Cl. Noblia,
J. Etcheverry-Ainchart, J.D. Aramendi eta
Abéberry besteak beste? eta Itsasuko Ageria
onetsiz, itxi zen Biltzarra.
Agiria hatsapen aitorpen batekin hasten
zen: ?Nous Basques, sommes: Un peuple par
la terre, la race, la langue, les institutions.
Une nation par notre volonté passée et présente.
Une Démocratie par notre nature et
notre histoire. Comme Peuple, Nation, Démocratie,
affirmons: Notre Droit à l?Unité,
à la libre Disposition Individuelle et Collective??.
(Euskaraz, Itsasuko Harrian ikus
daiteke agiria egun: ?Guk Euskaldunek zer
giren: lurraren, arrazaren, mintzairaren,
ohiduren aldetik herri bat eta bakar bat
gira. Iragan denborako eta egungo nahiaz
nazione bat gira. Naturaz eta historioaz
demokrazia bat gira. Herri, nazione, demokrazia
gisa zer diogun: batasunaren
obratzeko eskubidea, gure buruaren jabetasun
osoa nahi ditugu??). Adierazi ondoren
ez estatuaren politika, ekonomia eta
kultura antolamenduak ez osatzen ari zen
Europa berriak ez zituztela kontuan hartzen
Euskal Herriaren interesak, proposamen
batez amaitzen zen agiria: lehen epe batean,
eta Frantziako Errepublikako legeak
eta Konstituzioa errespetatuz, euskal departamendubat sortzea, Zuberoa, Nafarroa
Beherea eta Lapurdi bilduko zituena, eta
euskal hizkuntzaren gaineko estatutu bat
izango zuena. Bigarren aldi batean, eta
Europa bateratu baten baitan, eskualde
politiko bat osatzea proposatzen zuen, zazpi
euskal probintziak hartuko zituena, autonomoa
politikan, administrazioan eta kulturan,
eta Europako beste eskualdeekin federazioz
lotua. Aitorpen hori izenpetu ondoren,
meza esan zen, eta Gernikako arbolaren
kimu bat aldatu zuten Simon Haranek,
Enbatako aldizkari orokorrak, eta
Madariagak, ETAko buruzagiak.
ETAko buruzagi erbesteratuek ?1959ko
uztailean sorturiko organizazio armatu abertzale
eta iraultzailearenak?, Madariagak eta
Txillardegik, oso harrera ona izan zuten
Enbatan, eta gero eta eragin handiagoa izan
zuten higikundearen bilakaeran. Erradikalago
bihurtu zelarik, buruzagi nagusietako
batzuek alde egin zuten Enbatatik: hala,
Kanboko sendagile eta alkate Michel Labégueriek,
joeraz demokrata-kristaua zelarik,
utzi egin zuen taldea, gero eta gehiago egiten
zuelakoan ETAren ideologia eta praktikaren
alde. Bestalde, gazteen erradikalismoaren
eta hauteskundeetan emaitza onak
lortu beharraren arteko zalantzan ibili ohi
zen Enbata bera. 1967ko martxoan, Legebiltzarrerako
hauteskundeetara aurkeztu
zen, eta emandako botoen ia %5 lortu zuen.
Burgosko prozesuak (1970) protesta agerraldi
ugari egitera bultzatu zuen Enbata.
Baina, nolanahi ere, agerikoa zen higikundearen
beherakada, barne liskar ideologikoek
eta pertsonalek eragina. Frantses
agintariek ondo asmatu zuten une hura baliatzen:
1974ko urtarrilean, Barne ministro
Raymond Marcelinek desegin egin zuen
higikundea, beste higikunde bretoi eta sardiniar
batzuekin batera. Nolanahi ere, organizazioaren
egunkaria, izen berekoa,
1957an agertu zen berriro.
Politika joerak XX. mendeko azken hamarraldietan
Enbata desagertu zenean, hautsi egin
zen mugimendu abertzalea. Taldekide ohi
batzuk ezker muturreko talde txikietan sartu
ziren, kultura organizazioetan besteak
(Amaia-n, adibidez), eta beste batzuek,
berriz, alderdi berri bat sortu zuten, abertzalea
eta sozialista, Herriko Alderdi Sozialista
(1974ko apirila). Hegoaldeko alderdi
sozialista batekin elkartu ondoren, EHAS
bihurtu zen (Euskal Herriko Alderdi Sozialista).
Era berean, bere adierazpidea ere
sortu zuen, Euskaldunak hilabeterokoa.
Baina herrian ez zuen eraginik handirikizan: 1978ko Legebiltzarrerako hauteskundeetan
botoen %3,6 besterik ez zuen lortu,
eta 1981ean desegin zen. EHASen sorreraren
aurretik ere antzematen zen Iparraldean
joera sozialistaren eragina: Enbataren beraren
baitan, talde sozialista bat izan zen,
Etorkizuna izenekoa, bere buletina ere bazuena;
Bernard Laxagueren Herriko Batasuna,
berriz, kibutzak eredu hartuta, gizartearen
antolamendu kolektibista bat defendatzeko
jaio zen.
Enbatatik sortutako kultura organizazioei
dagokienez, nabarmendu beharra dago
gorago aipatutako Amaia. 1968 inguruan
jaio zen, Enbatak huts egin zuela ikusita,
kultura elkarte euskaltzale bat fundatzea
erabaki zuen Bordeleko ikasle talde baten
ekimenez. Baina Amaia oso talde itxia gertatu
zen, herritik eta politikagintzatik bereizia
eta kultura elitismoan sartua, eta horretxek
desagerrarazi zuen (1971). Amaiaren
elitismoaren kontrako erreakzio modura,
Mende Berri organizazioa sortu zen; euskal
kultura zabaltzeko eta ezagutarazteko helburua
zeukan: Ikastaldiak antolatu zituen
(euskarako uda ikastaroak), ikastolak bultzatu,
Euskal Herriko klubak sortu zituen
lizeoetan, eta abar. Mende Berri eta Amaia
taldeetatik beste talde batzuk ere sortu ziren,
hala nola Euskal Gogoa (1972) eta
Herriaren Alde (1972-1975).
Iparraldeko organizazio abertzaleak
gero eta erradikalago egin ziren; Iparretarrak
organizazio terroristaren atentatuetan
parte hartu zuten haien kide batzuek.
1985ean EMA sortu zen (Ezkerreko Mugimendu
Abertzalea), gehienbat ezker iraultzaileko
alderdia, barnealdeko gazte jendeaz
osatua. Legebiltzar eta eskualde hauteskundeetara aurkeztu zen, eta botoen ia %4 lortu
zituen. 1986an beste bi alderdi abertzale
sortu ziren: EB (Euskal Batasuna), ezkerreko
alderdia, Hegoaldeko Herri Batasunaren
ideia abertzale erradikaletatik oso gertu
zegoen ezkerreko alderdia, eta EA (Eusko
Alkartasuna), alderdi sozial-demokrata,
Hegoaldean den izen berekoaren kide.
1988 ezkeroztik koalizio abertzale baten
modura aurkeztu dira EMA, EB eta EA
hauteskundeetara (1992ko eskualdekoetara
eta 1993ko Legebiltzarrekoetara izan ezik,
haietara alde batetik EMA-EB eta EA bestetik
joan baitziren). Baina boto abertzalea oso
eskasa da oraindik ere Iparraldean. Gizartean
duen sarrera ordea, hori bai, areagotu
egin da: badira hiru irrati abertzale, pribatuak,
euskaraz emititzen dutenak; hainbat
aldizkari argitaratzen dute (Ager, Enbata eta
Eskaintza), eta astekari bat (Herria), era
guztietako elkarteak zabaldu dira euskal hizkuntzaren
eta kulturaren aldekoak, halanola Seaska ?ikastolen federazioa (1969)?
eta Uztaritzeko Institut Culturel Basque;
plataforma politikoak osatu eta unean uneko
ekimenak bultzatu dira Iparralderako
administrazio barruti berezi bat lortzeko
?hala adibidez, Biltzar bakar batera bildu
dira Laburdi, Zuberoa eta Nafarroa Beherekoak
(1994)?; nekazaritza sindikalismoan
parte hartzen dute ELB (Euskal Herriko Laborarien
Batasuna) sindikatuaren bitartez,
eta abar.
Nolanahi dela ere, gaur egun, lehen
bezala, kontserbatzailea da oro har Iparraldea,
salbuespenak salbu: aipatu berri den
higikunde abertzaleen eragina, eta zentroko
joera politiko baten sorrera geldoa. Joera
horrek, laborarien arazoez arduraturik, barnealdearen
eta kostaldearen arteko oreka
galdua berreskuratzea erreibindikatzen du.
Izan ere, biztanleen %80 baino gehiago itsasertzeko
udalerrietan bizi da gaur egun,
turismoaren hazkundea dela-eta, itsasaldeanbaitago lanpostu eskaintzarik handiena.
Hazkunde hori 1960-1970 urteetan hasi zen,
gobernuaren eta MIACA (Akitaniako Kostaldeko
Ministerio arteko Batzordea) bezalako
erakundeen bitartez, turismoa bultzatu
zenean Iparraldeko ekonomia jardun
nagusi modura; eta gaur egun horixe da,
turismoa, Iparraldeko ekonomia sektore
dinamikoena.
Iparraldeko ekonomia XX.. endean
Bigarren Mundu Gerraren ondoren, gora
egin zuen ekonomiak Ipar Euskal Herrian,
arrantza berrindartu baitzen ?batez ere Donibane
Lohizunen, sardinaren arrantzarako
portua izatetik atunaren arrantzarako portua
izatera igaro baitzen?, eta esnetarako
behi azienda bultzatu. Nekazari mundua
ikaragarri aldatu zen orduan, baserrien
bakardadea hautsita, ekonomia autarkia
bukatu zelako. Esnearen industria 1902an
hasi zen Iparraldean, lehen gaztandegia
zabaldu zenean, Atharratzen, baina Lehen
Mundu Gerra amaitu arte ez zuen garrantzi
handirik izan. Roquefort gazta industrialaren
eskaerak, eta horrekin batera esne produkzkioak
Massif Centralen hegoaldean eta
Lodévoisen izan zuen beherakadak, esnearen
industria bultzatu zuen Iparraldean.
Gaztandegiak ugaritu ziren Atharratzen, Donazaharren,
Larzabalen, Donapaleun, Lekuinen,
Luhuson eta Uztaritzen. 1966an Iparraldekoa
zen Roquefort gaztaren produkzio
osoaren %12a.
Industria horren garrantzia zela-eta, behi
aziendak hartu zuen nagusitasuna. Zerri
aziendak ?askoz ere murritzagoa zen berez;
hala, kanpotik ekartzen da Baionako
urdaiazpikoa egiteko lehengaiaren bederatzi
hamarren? eta pottokarenak garrantzia
galdu zuten. Ardi aziendari dagokionez,
mendearen bigarren herenean hazi bazen
ere, ez da inoiz behiarena baino garrantzitsuagoa
izan, eta Lapurdiko mendebalean
bildua egon da beti, kostaldetik gertu, belardi
onak baitaude han, eta haragi nahiz
esnearen eskaerak ?hiriguneetatik etorrita?
ez du gorabehera handirik.
Abeltzaintzaren hazkundeak murriztu
egin zuen landutako lur sailen eremua XIX.. endearen bigarren herenaz geroztik. 1980
urte inguruan, hau zen egoera: zeuden
117.000 ha sorotik %68 (ia 89.000 ha) larre
bihurtuta zeuden, %30 laboreetarako zen,
eta gainerakoa laborantza mota espezializatuetarako,
mahastietarako bereziki ?Donapaleuko
sakonunean, eta Donibane Garazi
eta Baigorriko arroen arteko eremuangehienak?. Landutako lur sailetan era askotako
gaiak egiten ziren, artoa batez ere.
Artoaren produkzioaren errendimenduak
gora egin du mende erditik aurrera ?laborantza
sistemek hobera egin zutelako, eta
mota hibridoak erabili zirelako, lekuan lekuko
baldintzei egokituak?, eta baita artoa
lantzeko lur sailak ere. Mauleren iparraldean,
Ezpeize-Undüreiñen, arto sailen eremua
51 ha izatetik 196 ha izatera pasa zen
1951-1966 bitartean, eta zabalkunde handi
horrek ia labore bakarreko paisajea sortu
zuen. Maulek eta Donapaleuk Ipar Euskal
Herrian saltzen den artoaren erdia baino
gehiago ematen dute.
1960-1970 urteetan Lur Berri kooperatiba
ahaltsuaren eraginez hasi zen berritzen
euskal nekazaritza lur sail hoberenak zeuden
lekuan, Donapaleuko sakonunean.
Kooperatiba 1936an sortu zuen Jean Errecartek,
Coopérative agricole des Céréales de
Saint-Palais, Lur Berri izenarekin; Donapaleuko
kantonamenduko eta Uhaitzandiko
zabaldiko laboreak biltzeko sortu zen. 1960
ezkeroztik Lur Berri izan zen Iparraldeko
nekazaritzaren eragile nagusia, Frantziako
eskualde nagusietako bat bihurtu baitzuen
Iparraldea artogintzan.
Baina, hala ere, gauza zaharkitu asko
geratu zen Iparraldeko nekazaritzan: mekanizazio
kaskarra, soro landuen tamaina
txikia ?barnealdeko haranetan batez ere?,
lurra lantzeko teknika atzeratuak, eta abar.
Hori dena zela-eta, emigrazioa ez zen eten.
Atzerapen demografikoa areagotu egin zen
1940ko hamarraldiaren bukaeran ?Lehen
Mundu Gerraren amaiera geroztik jada, negatiboa
zen migrazio saldoa?; kostaldea,
Paris eta Bordele oso erakargarri bihurtu
ziren nekazarientzat. Nafarroa Beherea
42.000 biztanle izatetik 29.000 izatera pasa
zen 1876-1968 bitartean, eta Zuberoa, epe
berean, 22.000tik 17.000ra; Lapurdik berriz
gora egin zuen, 102.000tik 1720.000ra. Datu
horietan ageri den migrazio saldoak bere
horretan jarraitzen du gaur egun. Emigratzaile
horiek, prestakuntza profesional handirik
gabeak izanik gehienak, oso bizimodu
gogorra izan zuten. Elkarri lagundu nahian,
elkarteak antolatu zituzten; horrela
sortu zen Parisko Eskual Etxea eta Eskualduna,
Guernika, Eskualzaleen Biltzarra eta
Biga elkarteak. Bi aldizkari ere sortu zituen
Parisko euskal koloniak, Elgar eta Biga.
Bordelen Eskual Etxea sortu zen eta bi
elkarte, Lagun Onak eta Eskualzaleen Biltzarra,
bakoitza bere buletinarekin. Pauen,
Lagunt eta Maita elkarteetan zegoen bildua
euskal kolonia.
Ameriketarako euskal emigrazioa garrantzitsua
izan da halaber XX. mendean,
amerikar herrietan sortu ziren emigratzaile
elkarte berriek eta klubek adierazten dutenez,
baina XIX. mendeko kopuruetara iritsigabe. Mende hasieratik zabaldu ziren
abertzaletasuna eta Aranaren ideiak etorkin
haien artean, eta era horretan folklorea eta
euskal ikasketak berpiztu ziren. Berrindartu
egin ziren halaber jatorrizko herriekiko
harremanak: Buenos Airesko Euskal-Frantses
Zentroak laguntza bidali zion Baionako
alkateari 1913an uholdeak izan zirela-eta,
eta berriz ere Lehen Mundu Gerraren ondoren;
1925ean 100.000 peso bildu zituen
Uztaritzeko apaizgaitegia eraikitzeko, Iparraldeko
intelektualen hezleku izandako
Larresorokoaren ondorengoa. Eusko Ikaskuntzen
Biltzarra ere, 1948an, eta Euskal
Mundu Biltzarra, 1956an, emigratzaileen
diru emaitzekin antolatu ziren.
Industriaren eta hirugarren sektoreko
lanen zabalkundearekin, galdu egin da
pixkana-pixkana Iparraldean nekazarien eta
artzainen nagusitasuna. 1975ean, 79.300
langileetatik %32 (25.500 inguru) industrian
ari zen lanean, eta %54,5 (43.000) hirugarren
sektorean; lehen sektorean gainerako
%13,5ak ziharduen (10.500). Industria lanetan
zebilen jende gehiena, hori bai, hiru eremutara
biltzen zen: Bokalen ?langileen
%41ak bigarren sektorean ziharduela?,
Hazparnen ?%42,7?, eta Maule-Lextarren
?%48,5?. Nafarroa Beherean ordea nekazaritzak
jarraitzen zuen nagusi; 1970eko hamarraldiaren
erdialdean lehen sektorean ari
zen lanean langileen %50 inguru.
Meatze eta burdingintzak oso behera
egin zuten XX. mendearen hasieran, itzulerarik
gabe gainera. Hego-mendebaleko
burdinbideak amaitzeak eta Lorrenako eta
Frantziako iparraldeko burdingintzaren konkurrentziak
indarra kendu zioten Bokaleko
burdingintzari. Inguru horretako hainbat
elkarte siderurugikok bat egin zuten 1963an
Compagnie des Forges et Aciéries de la Loire
sortzeko, baina hala ere ez zen sektoreak
gora egiterik lortu. Industria berrindartu
ahal izateko birmoldatu beharra zegoen,industria berriak sortuz: aeronautikoa, zementuak
eta ongarriak. Bestalde, zapatagintza
?espartingintza batez ere? asko indartu
zen mendearen hasieran, eta hirigune batzuk,
Hazparne eta Maule-Lextarre batez
ere, industriagune bihurtu ziren. Nolanahi
ere, mendearen erdialdera arazoak sortzen
hasi ziren alor horretan ?besteak beste,
Espainiako konkurrentziagatik?, eta lantegi
asko itxi behar izan ziren. Zapatagintza
berrindartu nahi horretan, ez zuen balio izan
Biarritz Shoes sortu izana (1956); 1971n
kiebra jo baitzuen. Turismoaren hazkundeak,
arrantzarenak ?Bigarren Mundu Gerratik
aurrera?, eta behi azienda eta gaztagintzarenak,
lehen esan den bezala, orekatu
zituzten arazo horiek.
Gainbehera ari den Akitania batean txertatua
dago gaur egun Iparraldea; hori delaeta,
mugaz bi aldeetako lankidetza bilatu
nahiaz, Hegoaldera begiratzen du, eta lege
barruti berezi bat eskatu dio frantses estatuari,
bere interesak hobeto defenditzearren.
Izan ere, oraindik ere Pirinio Atlantikoetako
departamenduan dago Iparraldea, eremu
berean nahasturik daudela espazio euskalduna
eta biarnesa. Departamendua, bestalde,
3 barruti eta 52 kantonamendutan dago
banatua: Paueko barrutia, 21 kantonamendurekin,
biarnesak denak; Oloroeko barrutia,
10 kantonamendu biarnes eta 2 euskaldun
dituena; eta Baionakoa, 19 kantonamendu
dituena, euskaldunak denak. Bestalde,
Akitaniako eskualdean dago sartua
Pirinio Atlantikoetako departamendua, bost
departamendu direla Akitanian: Dordogne,
Lot-et-Garonne, Gironde, Landak eta Pirinio
Atlantikoak. Akitaniak, beraz, ekonomia,
gizarte eta kultura aldetik oso desberdinak
diren herriak biltzen ditu bere baitan.
Eta, eskualde horiek indartu eta beren
nortasun berezia gorde dezaten, ez dira aski
frantses gobernua azken urteotan aplikatzen
ari den neurri deszentralizatzaile apalak.