Historia»Egungo aroa
Gizarte auzia: langileriaren ezinegona
Euskal Herriaren industrializazioak gizarte auzia ekarri zuen, ugazaben
eta langileen arteko interes gatazkak. Langileria, bizi baldintza oso
gogorren pean, pixkana-pixkana, gizartean eta politikan nor izaten hasi
zen, sindikatu eta partiduetan antolaturik, batez ere sozialismoaren
inguruan, baina baita sindikatu katoliko, abertzale, anarkosindikalista,
eta ?geroago?, komunistetan ere. 1890eko meatzeetako lehen grebak
gerra zibileraino iraungo zuen gatazka aldi baten hasiera markatu zuen,
nahiz eta gatazka aldi horretan gorabehera handiak izan.XIX. mendearen erdialdean, Euskal
Herriko lurralde batzuen industrializazioa
hasi aurreko urteetan, Europako beste lurralde
batzuen antzeko gatazka giroa zuen
euskal gizarteak ere. Izan ere, estatu liberalaren
eta ekonomia jarduera gero eta liberalizatuagoen
sendotze zail luzeak tentsio
handia ekarri zuen gizartera, eta tentsio
sozial horrek hainbat altxamendu, matxinada
eta gerra sorrarazi zituen, karlistaldiak
besteak beste. Gatazka horietan agerian
gelditu zen jabetza eta behinolako produkzio
bideen kontrola galdu zuten gizataldeen
asaldura, nekazari eta eskulangileena
batez ere, beren tradizioei eta ohiturei
eraso egin eta berehalako etekin ukigarririk
eskaintzen ez zien estatu arrazionaltasunaren
kontra jarri baitziren. Era honetako
tentsioek eta liskarrek euskal lurraldeetan
ezaugarri bereizgarririk izan bazuten ere
?foru errealitatea mantendu izana adibidez?,
oro har ez ziren izan Europako gainerako
herrialdeetan garai hartan gertatutakoen oso
bestelakoak.
Baina asaldura etengabea zen arren,
Euskal Herriko langileriari dagokionez ez
zen gatazka larririk sortu euskal lurraldeen
erabateko industrializazioaren garaia arte.
Alegia, gizartean gatazka giroa nagusi zen
arren, 1890. urtea arte ez zen laneko gatazka
aipagarririk gertatu. Lan sistema berrien
eta meatzeak ustiatzeko teknologia berrien
kontrako zenbait matxinada izan zen 1843
eta 1856. urteetan, eta baita 1863an ere;
langile mistoek ?hau da tarteka meatzeetan
jarduten zuten nekazari autoktonoek?
bultzatu zituzten matxinada haiek, gero etagogorrago lan egitea eskatzen zitzaiela eta.
Era berean, izaera ludistako zenbait gertakizun
ere izan zen, meatze berrietan ezartzen
ziren berrikuntzen kontrakoak: Boluetako
Santa Ana fabrikari, adibidez, su eman
zioten langileek ia. Baina gatazka hauez eta
historiografiak industria aurreko aldia aintzat
hartu ez duelako ongi ezagutzen ez
diren beste zenbait liskarrez aparte, euskal
langileak oso langile otzan eta saiatutzat
hartuak ziren, oro har; ez ziren askonahikoak
eskakizunak egiteko orduan, eta ez
zuten antolamendu sindikal sendorik.
Sindikalismoari dagokionez, 1880ko
hamarraldian Bilbo aldean lehenengo talde
sozialistak agertu ziren arte, langile elkarte
mutualistak edo eliza katolikoak sustaturiko
esperientzia paternalistak bakarrik
eraman ziren aurrera. Elkarte mutualistak
1850 aurretxoan eta ondoko hamarraldian
zehar sortu ziren, botere publikoaren ekimenez,
eta are haren babesean ere. Elkarte
hauen helburua zen zoritxarraren aurrean
?eritasun, istripu, heriotza, langabeziaren?
aurrean? nolabaiteko gizarte asegurua ziurtatzea
langileei; gremioen sistemarekin batera
desagertu zen babes eta elkartasun
sozialaren eta estatuak artean eskaini ezin
zuen estatu babes berriaren ordezko gisa
aritzen ziren. Elkar laguntzarako elkarte
horien eskutik, langileek diru emate jarraitu
baten bidez egiten zioten aurre ekonomia
kapitalista berriak zekarkien segurtasun
faltari. Horrela, langileak bizibidea ateratzerik
ez zuenean, diru laguntza jasotzen zuen
elkartearen fondotik. Era honetako elkarte
asko eta asko eratu ziren, adibidez Gasteizkobiak, 1849an eta 1858an sortuak, Donostiakoa,
1857an eratua, edo urtebete geroago
Iruñean sortu zena, besteak beste.
Bestelakoak izan ziren eliza katolikoaren
babespean sorturiko taldeak. Langile
talde katolikoak, oro har, Elizak bere
gizarte politikari ekin zionean sortu ziren:
Zirkulu Katoliko deituen garaia zen. Zirkulu
aipagarrienetakoa Bilbon 1855ean sorturiko
Conferencia de San Vicente de Paul
izan zen. Haren helburu nagusia zen langileen
bizitza moralizatzea, hau da industrializazio
prozesuak langileei zekarkien balore
galerari aurre egitea. Konferentziak kristau
ikasbiderako igande eskola bat, lanbide
heziketarako lantegiak, aisialdirako ekitaldiak
eta onegitezkoak antolatu zituen.
Langile Zirkulu Katolikoen helburuekin bat
zetorren, era berean, Gasteizko Langileen
Elkarte Katolikoa ere, eta Zirkuluen zeregina
zein zen erakusten du elkarte horrek,
1888an egindako adierazpen batean:
?Sinesmen katoliko, apostoliko eta erromatarra
begiratzea, sendotzea, sustatzea
eta zabaltzea, eta baita langileriaren ohitura
onak eta ezaguera erlijioso, moral, literario
eta artistikoak ere, eta bazkideen edo
haien senitartekoen sorospenerako aurrezki
kutxa bat eratzea, eritasunari, errurik
gabeko eskubide galerari eta zahartzaroari
aurre egiteko?.
Zirkuluak paternalismo eta mutualismo
arteko nahasketa batean oinarrituak ziren,
eta ezezkako asmoa izan zuten beti, Elizari
langile bezeria ken ziezaioketen bestelako
dotrinei aurre egiteko asmoa, hain zuzen.
Oso berandu, edo eraginkortasun handirik
gabe behintzat, saiatu ziren langileen behar
materialei erantzuten, nahiz eta horixe
zen langileriaren benetako kezka nagusia.
1887an Conferencia de San Vicente de Paulek
langileen bizi baldintza materialak hobetzeko
ardura hartu zuen, besteren artean,
eta bederatzi urte geroago kontsumorako
kooperatiba bat sortu zuen Bilbon. Dena
dela, Zirkuluek ez zuten gaitasunik izan
garai hartako errealitate berria ulertzeko eta
erantzunak emateko. Ezintasun hori izanzen katolizismo sozialak Espainian eta Euskal
Herrian izango zuen hondamenaren
lehen zantzua.
Beste era bateko langile elkarte bat ere
sortu zen 1870 inguru horretan: Langileen
Internazionalaren edo Langileen Nazioarteko
Elkartearen (LNE) eskualdekako sekzioena
hain zuzen. Hegoaldeko lau euskal
hiriburuetan eta herri handi samar batzuetan
antolatu ziren LNEren taldeak, eta prentsa
propioa ere argitaratu zuten Bilbon eta
Donostian, baina esperientzia hura anekdota
hutsean gelditu zen ia, ez baitzuen jarraipenik
izan gerora eta ez baitzuen bat
egin XIX. mende amaierako langile elkarteen
mugimenduarekin. Esperientzia aipagarria
da hala ere, klase mailako lehenengo
elkartea izan zelako; organizazio orokor
batekin ?eta are nazioarteko organizazio
batekin? lotura zuelako; batez ere eskulangileez
osaturiko oinarri sozial baten laguntza
jaso zuelako, eta haren baitan anarkistek
indar handia izan zutelako. Baina Internazionala
desegin egin zen, batetik esetsia
izan zelako, eta bestetik, eta batez ere,
garai hartako eztabaidagai nagusia karlisten
eta liberalen arteko gorabeherak zirelako.
Berriro eratu zen 1882an eta 500 bazkidetik
gora bildu zituen Bilbon, baina berehala
desagertu zen atzera, eta handik lau
urtera sortu zen sindikalismo berriak ez
zuen haren esperientzia baliatu.
1890-1914 bitarteko urteak: langileria sozialista
Sindikalismoak eta langileriaren auziak
Bilbo eta Bilboko itsasadarraren inguruangertatu zen industrializazio prozesu bizkorrarekin
hartu zuen indarra Euskal Herrian.
Facundo Perezagua sozialista (1860-1935)
Bilbora etortzean, 1880ko hamarraldiaren
erdialdean, esan daiteke sortu zela euskal
langile mugimendua. Izan ere, Perezaguak
elkarte politiko sozialisten sare bat osatu
zuen, Carretero, Alonso, Guillermo Torrijos,
José Solano ?Perezagua Bizkaiko hiriburura
erakarri zuen zapataria?, Fermin
Zugazagoitia, Merodio, Eduardo Varela eta
beste propagandagile batzuen laguntzaz, eta
elkarte haiek izan ziren, urteetan zehar, gizarte
eta lan alorretako protesten gidari.
Bilboko Agrupación Socialista delakoa
1886ko uztailaren 11n sortu zenez gero,
beste hainbat talde eratu zen Bizkaiko meatzealdean
eta industrialdean: Urtuella, Zugaztieta,
Las Carreras, Sestao, Deustua, Gallarta,
Erandio, Begoña, Muskiz,? Eta prozesu
horren ondotik industrializazio maila
apalagoa zuten beste probintzietara zabaldu
zen sozialismoa. Gipuzkoan 1897 inguruan
hedatu zen (Donostia, Eibar, Tolosa
eta Irunen), eta urte berean edo hurrengoetan
sortu ziren Gasteizko eta Iruñeko elkarteak.
Garai hartatsuan agertu ziren erresistentzia
elkarteak ere; elkarte sozialistak ez
izan arren sozialisten gidaritzapean zeuden
ia erabat, baina beste joera batzuetako langileak
ere biltzen zituzten, ez bakarrik
UGTko bazkideak.
Sozialistek, 1891ko udal hauteskundeetan
Bilbon edo Zugaztietan lorturiko lehenengo
garaipenez gainera, berehala erdietsi
zuten Bizkaiko langileriaren ordezkaritza
politikoa. Kontuan hartu beharra dago
sozialistak oso garai aproposean iritsi zirela
gune sozial behartsu eta nahasi haietara;
beren diskurtsu obrerista gogorra eskualde
haietako langileen beharrizanei ongi egokituzitzaiela, eta lehenengo propagandagile
sozialistak kementsu eta trebe aritu izan
zirela. Baina, horrez gainera, sozialisten
organizazioak eta diskurtsuak duintasuna
eman zion langileriari, bai lan egoera hobetzea
eskatzen zuelako eta baita langile
multzo zabal hari aukera ematen ziolako
ordu arte arrotz izan zitzaion gizarte batean
?eta, aldi berean, langileria arrotz zitzaion
gizarte batean? txertatzeko. Ez da ahaztu
behar Bizkaiko langileek gizatalde deserrotu
bat osatzen zutela, emigranteak baitziren
gehienak. Hala, sozialisten ordezkaritza ez
zen ordezkaritza politikoa izan soilik; aitzitik,
alor sozio-sindikalera ere hedatu zen,
eta horrela, elkarri lotuta, nahastuta ia, gelditu
ziren politika eta alor sozio-sindikala.
Lehen Mundu Gerra hasi zen arte UGT sindikatuak
ez zuen bereizi bere jarraitzaileen
artean PSOErekiko atxikimendua eta sindikatua
berarekikoa.
Lehenengo lan gatazkak meatzeetako
greba handiaren garaian hasi ziren, 1890ean,
eta orduan gelditu zen agerian, era berean,
bizkaitar eta euskal errealitatean gizarte
auziak zuen garrantzia. Langileriaren esparru
soziala, beraz, greba hari eta 1891, 1892,
1903, 1906 eta 1910. urteetan izandakoei
esker hasi zen eratzen. Lehen garai haietako
ezaugarri aipagarriak izan ziren jabeen
eta langileen arteko istiluak, bat-bateko
bortxa eta grebetan sortu ohi zen zalaparta,
botere publikoen esku hartzea ekarri
zuena ?Loma (1890), Zappino (1903 eta
1906) eta Aguilar (1910) jeneralen epaiak,
besteak beste?, eta baita ideologiarekin
zerikusia zuten zenbait gertakari ere, adibidez
antiklerikalismoa eta antinazionalismoa
zabaldu izana La Lucha de Clases eta gisako
agerkarien bidez.
Baina Bizkaiko meatze eta industria inguruneen
bilakaera soziala eta politikoa
langileen bizi baldintzei lotua izan zen batez
ere. Euskal sozialismoaren lehenengo
oinarri sozialak eskulangileena eta meatzariena
izan ziren; lantegietako langileek geroago
hartu zuten garrantzia, XX. mendean
aurrera hain zuzen. Eskulangileen artean
elkartasun handia eta lotura kultural sendoa
zegoen, eta horrekin egin zioten aurre
proletario bihurtzeko prozesuari eta produkzio
bideen gainerako kontrol galerari.
Meatzariek ordea ez zuten talde kultura
sendorik, eta gizatalde deserrotu eta latzak
ziren. Beren bizi eta lan baldintza gogorrak
zirela-eta, sozialismora hurbildu ziren apurka-apurka.
Lanaldi luzea bete behar izaten
zuten ?1890eko greba arte ez zen hamar
orduko lanaldia finkatu?, eta ongi samar ordaintzen
bazieten ere, beren lan eta bizi baldintzak
oso gogorrak ziren: txaboletan bizi
ziren, pilaturik eta higiene eta garbitasun
baldintza oso kaskarretan; langilezainenmende zeuden, bai lanean bai lanetik
kanpora ere, cantina sistema zela eta (ugazabek
sorturiko denda sistema bat zen, dirutan
ordez salgaiz ordaintzeko, langilea
kontrolatzeko, langilezaina aberasteko eta
prezioak garestitzeko bidea ematen zuena);
destajuan aritzen ziren (lanak epe jakin
baten barruan amaitu beharrez); kontratazioan
gorabehera handiak izaten ziren eta,
gainera, gizarteak gutxietsi egiten zituen.
Bilboko itsasadarraren inguruan izugarrizko
gizarte zatiketa gertatu zen ?besteak
beste sozialismoaren bilakaerak agerian
utzia?, baina gainerako euskal probintzietan
ez zen halakorik gertatu. Bizkaiak iritsi
zuen industrializazio mailak, industrializazio
prozesuaren beraren ezaugarriek eta
prozesu horrek gizartean izan zuen eraginak
erabat aldarazi zuen probintzia hartako
errealitatea. Baina Bizkaiko industrializazio
bizkor eta nahasiaren aldean, gizartearen
oinarriak irauli zituen prozesu haren aldean,
Gipuzkoan ekonomia molde berria gorabehera
handirik gabe finkatu zen, apurkaapurka:
ez zen industrialde handi edo
bakarturik sortu; alderantziz, probintzia
guztian zehar hedatu zen, eta beraz, ez zen
langile multzo handien mugimendurik edo
pilaketarik ere izan; ez zen enpresa handihandirik
sortu, eta Bizkaian siderometalurgiarekin
ez bezala, ez zen soilik alor batera
mugatu. Gipuzkoak ere bizi izan zuen industrializazio
prozesu bat, baina ez zuen
hausturarik eragin gizarte antolamenduan,
politikan eta gainerako alorretan. Langile
mugimendua ere eratu zen ?hemen ere
sozialista izan zen nagusiki, Bizkaiko maila
iritsi gabe betiere?, baina Bizkaiko istiluen
aldean, Gipuzkoan ez zen gizarte gatazkarik
sortu. Gizarte eta lan alorrari dagokionez,
beraz, oso probintzia lasaia izan zen
Gipuzkoa berandu arte, Lehen Mundu Gerra
arte. Eta zer esanik ez Araba eta Nafarroa.
Izan ere, industrializazioa gainerako
euskal probintzietara baino beranduago iritsi
zen bi lurralde hauetara, eta horrekin
batera beranduago iritsi ziren langile mugimenduaren
sorrera eta lan alorreko gatazkak.
Probintzia hauetan ere, Gipuzkoan
bezala, gizarte auzia ez zen Lehen Mundu
Gerra arte agerian gelditu, nahiz eta langileak
mende hasieraz geroztik ari ziren langile
elkarteetan biltzen.
Euskal langilerian sozialismoak hegemonia
lortu bazuen ere, ez zen hori izan Euskal
Herriko aukera sindikal bakarra. Katolizismoak
indar handia zuen gizartean, baita
langileen artean ere, eta 1905az gero sindikalismoan
ere nabarmendu zen indar hori,
aurreko urteetan Zirkuluek izandako esperientzia
gainditu zuela. Baina gizartean oso
erroturik egon arren, eta bere estrategian
hainbat berrikuntza egin arren, sindikalismokatolikoak ez zuen jakin bere bazkideen
antolamendua eta indarra behar bezala
bideratzen, ezta arazo sindikaletan
behar bezalako erantzunik ematen ere. Espainiako
sindikalismo katolikoa, eta euskalduna
horren barruan, eraginkortasun urriko
edo batere gabeko antolaketa egituren
mende egon zen ?1912 arte ez zen langileak
eta ugazabak bereizten zituen langile
organizazio espezifikorik eratu?, zalantza
zegoelako greba edo beste sindikatu batzuekiko
elkarlana egokia ote zen, lotura estua
zuelako ugazabekiko eta elizarekiko, eta
ez zuelako egin errealitateari egokituriko
ekintza sindikal autonomoaren aldeko aukera
garbirik. Dena dela, sindikalismo katoliko
horren baitan aipagarria izan zen sindikatu
?libreen? jarduera. ?Sindikatu libreak?
oso zabalduta zeuden Euskal Herri guztian,
Gipuzkoan batez ere (Azpeitia, Azkoitia,
Tolosa, Arrasate, Errenteria,?). Aita Rutten
domingotar belgiarraren edo Gafo eta Gerard
domingotar espainiarren tesiak zituzten
oinarri, eta antolamendu autonomo
baten eta beren jarduera unean uneko eskakizunei
egokitzearen alde egin zuen
1914az gero. Horrela, grebak antolatu zituzten
urrats hori ematea beharrezko ikusi
zutenero, diskurtsu sinesgarria erabili zuen,
eta erlijio jakin bateko izan arren, erabakiak
hartzeko autonomia izan zuten.
Aipamen berezia egin behar zaio, era
berean, 1911n sorturiko Solidaridad de
Obreros Vascos (SOV) sindikatuari. SOVek
lotura estua izan zuen ?sindikatu libreekin?,
baina haiek ez bezala nazionalisten ekimenez
sortu zen, bi helburu nagusi hauekin:
batetik, sozialistek Bizkaian zuten indarra
murriztea, eta bestetik, 1906 eta 1910. urteetako
greba handien ondoren Bilboko
itsasadarreko industrialdeak bizi zuen
egoera zaila konpontzeko dotrina bateratzaileak
erabiltzea eta adostasuna bilatzea.SOV Bilbotik Gipuzkoara hedatu zen lehenik,
eta askoz beranduago, II. Errepublikan,
Arabara eta Nafarroara. Sindikatu kristaua
zen izatez, baina katolikoen jardueratik aldendu
zen hasiera-hasieratik eta sozialistenaren
oso bestelako sindikalismo bat bultzatu
zuen, ez horregatik haiena baino autonomia
gutxiagokoa edo erreibindikazioetan
epelagoa. Jarduera eta eskaintza mutualistak
egin zituen, bere oinarri ideologikoei
jarraituz, eta zenbait ugazabek babesa
eskaini zioten une batzuetan. Horri
guztiari esker, Gipuzkoako lurralde batzuetan
eta Bizkaiko ekoizpen alor batzuetan
sozialisten hegemonia hautsi zuten denborarekin.
SOVek berak 1919an bere helburuez
eta jardunbideez eginiko definizio
batean zioenez:?Bere taktika sindikalismo integralarena
da, oinarri askotariko sindikalismoarena;
klase arteko harmonia du bandera. (?)
Asko dira, beraz, Solidaridaden lan tresnak:
jarduera kooperatibista (kontsumorako eta
ekoizpenerako kooperatibak sortu), jarduera
mutualista (eritasunari, heriotzari, nahitaezko
langabeziari aurre egiteko sorospena
antolatu), aurreikuspen jarduera (zahartzarorako
eta ezintasuna gertatzen denerako
erretiroak antolatu), kulturaren alorreko
jarduera (liburutegiak sortu; hitzaldiak,
eztabaidak antolatu; prentsan organo
bat eratu, etab.), eta jarduera sindikala
bera (lansari hobea edo lanaldi zentzuzkoa
lortzearen, lantegietako higienea hobetzearen?
aldeko lana, etab.)??.
1914-1930 bitarteko urteak: euskal sindikalismoaren sendotzea eta zabaltzea
Espainiako gainerako lurraldeetan bezala,
euskal sindikalismoa ere Lehen Mundu
Gerra garaian zabaldu zen, sindikatuen
bazkide kopuruari, indarrari, eraginkortasunari
eta emaitzei dagokionez. Espainiak
gerran jarrera neutrala hartu izanaren ondorioz
ekonomiak gora egin zuen, enpresek
etekin gehiago lortu zuten eta kontsumorako
oinarrizko salgaien prezioa igo egin
zen. Baina horrek guztiak soldata errealaren
jaitsiera ekarri zuen, eta gizarte eta lan
alorretan liskar handiak sortu ziren 1916az
gero. Gainera, hurrengo urtean, 1917an,
espainiar sistema politikoan ere krisia sortu
zen ?Errestaurazioaren krisia? eta sindikatuek
eragin handiagoa izan zuten gizartean
eta politikan.
Grebak egin ziren eta langile elkarteak
osatzen hasi ziren, baita ordu arte halakorikia ezagutu ez zuten Euskal Herriko zenbait
tokitan ere. Sindikatuak, sindikatu guztiak,
indartu ziren, eta joera berriak agertu
ziren, adibidez CNTren anarkosindikalismoa,
edo, 1921az gero, komunismoa. CNTk,
1910ean sortua zen arren, ez zuen indar
handirik Euskal Herrian: talde batzuk edo
sindikalista ezagunen bat ?Galo Díez eibartarra
adibidez? besterik ez zuen. Baina
1920az gero, langileen eskakizunak gogortu
egin ziren eta UGT sindikatu moderatuak
ezin izan zien behar bezalako erantzunik
eman leku guztietan; horrek bidea
zabaldu zien anarkosindikalistei, eta ordu
arte sozialisten mende egondako zenbait
sail eta sindikatu erakarriz, indar handia
lortu zuten Euskal Herriko zenbait herritan:
Gasteizen, Bizkaiko zenbait eskualdetan eta
ekoizpen alorretan, Donostian, Errenterian
edo Pasaian, Nafarroako Erriberako azukre
lantegietan,?
Baina aldaketa esanguratsuena Bizkaian
gertatu zen, langileria sozialistaren beraren
baitan gertatu ere. Ordu arte Facundo Perezaguak
aurrera eramandako politika, klase
batzuk besteen kontra jarri zituena, oso
baliagarria izan zen hasieran, baina indarra
galtzen hasi zen XX. mendearen bigarren
hamarraldian. Hasieran eztabaida bultzatzen
zuten, eta ugazabek bertan behera utzi zituzten
sozialistekiko harremanak, baina,
gerora, negoziazioan eta adostasunean oinarrituriko
sindikalismoa egiten hasi ziren,
erreibindikazioak alde batera utzi gabe betiere.
Langileak sindikatuetan biltzearen alde
agertu ziren ugazabak, errazagoa baitzitzaien
erakunde sendoekiko negoziazioak aurrera
eramatea, eta ez aurreko urteetako
bortxari eta gizarte gatazkari aurre egitea.
Baina aldaketa horrez gainera, beste bat ere
gertatu zen sozialismoaren baitan: istilu askoren
ondoren, Indalecio Prietok hartu zuen
Perezaguaren lekua, eta zenbait alderdi
aurrerazaleekiko elkarlana bilatu zuen eta
lorpen demokratikoen aldeko borrokan oinarritu
zuen bere jarduna, klase arteko borrokan
baino areago. Estrategian izandako
aldaketen osagarri, sindikatuen egitura ere
aldatu egin zen: behinolako lanbidekako
elkarteen ordez sindikatu industrialen alde
egin zen, eraginkorragoak eta azken urteetan
enpresek bizi zuten indartze eta bertikalizazio
prozesuarekiko egokiagoak zirelakoan.
Horrela, sindikatuak helburu zehatzen
alde hasi ziren lanean, presioa eta
negoziazioa txandakatuz, eskaintza mutualista
propioak egin zituzten, bazkide gehiago
lortu zuten, eta PSOE alderdiarekiko
identifikazio edo militantzia politikoarekiko
lotura hautsi zuten, bazkide gehienak sozialista
ziren arren.
Primo de Riveraren diktadurak, ordea,
eten egin zuen Euskal Herriko sindikalismoaren
bilakaera. Lan gatazka gutxiago izanziren, bi arrazoi nagusi hauengatik: batetik,
sindikatu liskartienek ?anarkosindikalistek
eta komunistek? ezkutuan jardun
behar izan zuten, eta bestetik, eta batez ere,
ekonomia egoera hobetzearekin batera
hobera egin zuten langileen bizi baldintzek.
Bestalde, Diktadurak, ?gizarte auzia legeztatzearen?
aldeko politikarekin ?berdintasunezko
komiteak eratu zituen, Lanaren
Kodea (1916) sortzeko arau bilketa egin
zuen, ??, Espainia guztiko langileen ekimena
bateratu zuen, eta lekuan lekuko edo
eskualdekako esperientziak Espania osora
hedatu ziren. Gizartearen normaltasun
egoera hark diktadura guztian zehar iraun
zuen, diktaduraren krisi gaindiezina agerian
gelditu zen arte. Urte haietan zehar behin
bakarrik berpiztu zen langile elkarteen jarduera,
berdintasunezko komiteetarako hauteskunde
garaian hain zuzen. Izan eren,
UGTk, katolikoek eta SOVekoek lehian jardun
zuten hauteskunde haietan, langileen
ordezkaritza noren esku geldituko. UGTkoek
lortu zuten garaipena azkenik, baina
ez zen garaipen erabatekoa izan, gehiengoaren
legea aplikatu baitzen zenbait eskualdetan
eta Bloque de Unión Sindical
?1928an Bizkaian SOVek, katolikoek eta ?libreek?
eratu eta beste zenbait lurraldetara
hedaturiko elkartea? delakoaren zenbait
sailetan.
Gizarte auzia II.
Errepublika garaian
Diktadura 1930ean amaitu zen, Berenguer
eta Aznarren gobernualdien ondoren
sorturiko ezegonkortasun politikoaren eta
gizarte krisiaren ondorioz. Gizarte gatazka
gogortu eta langile erakundeen indarra hazi
egin zen, ustez berehala gertatzekoa zen
aldaketa politiko baten itxaropenean.
1927az gero tentsio politiko eta soziala gero
eta nabarmenagoa zen, eta 1930ean iritsi
zen bere goren mailara. Urte hartan 1921-
1923 bitartean baino greba gehiago izan
ziren: 39, datu ofizialen arabera, Bizkaian
?aitzitik, ?hiru urte gorrietan? (1921-1923)
23 greba egin ziren, batez beste, urtero?;
Gipuzkoan 21 egin ziren, bakar bat ere ez
aurreko urtean; eta Araba, euskal lurralde
baketsuena, greben rangkineko bederatzigarren
mailaraino igo zen, hamahiru greba
eta sei mila langile kalteturekin. Beste
hainbeste esan daiteke sindikatuen bazkide
kopuruari dagokionez, Diktadura aurreko
kopuruak iritsi baitzituzten atzera.
Errepublika aldarrikatu ondoren, errepublikazaleen-sozialisten
lehenengo bi urteko
agintaldian behinik behin, lan eta gizarte
alorretako gatazka eragile nagusiak
sindikatu bakoitzak errejimen berriaz zuenikuspegia eta sindikatuen arteko indar gorabehera
izan ziren. Oro har, aldaketarako
bide gisa ikusi zen Errepublika; gizarte egiturak
eraldatzeko itxaropena ernatu zuen
aldaketa politiko gisa. Errepublikarekin, hala
uste zuten langileek behintzat ?eta ez haiek
bakarrik?, beren betiko erreibindikazioak
lortu ahal izango zituzten. Baina Errepublikako
gobernuek, errepublikazale sutsuenek
eta ezkertiarrek bereziki, zailtasun handiak
izan zituzten langileen beharrei erantzun
eta, aldi berean, errejimenaren jarraipena
ziurtatzeko. Bi helburu horiek uztartzearren,
egoera aldatzeko ardura Errepublikarena
bazen aldaketa hori legedi berriaren
barruan egin behar zela zioen ideia
zabaldu zen. Eta ideia hori hobekien adierazten
zuen esapidea Largo Caballerok Lan
Ministerioan aurrera eramandako politika
sozialista ezaugarritu zuen esapidea izan
zen: ?iraultza juridikoa?.
Estrategia horrek aurrera egingo bazuen,
ordea, aldaketa prozesuan parte hartu behar
zuten indar sozialek, ugazabek zein
langileek (bereziki langileek), eta beren
oinarrien irrikak kontrolatzeko eta bideratzeko
ardura behar zuten hartu. Bizkaiko
UGT indartsuak bete zuen zeregin hori.
Azken batean, UGTk Aznarren gobernuaren
aldeko langileak biltzen zuen sindikatu
gisa definitzen zuen bere burua, eta horrela
definitzen zuten gainerako guztiek ere.
Garai hartan bazituen 50.000 bazkide inguru
(35.000 Bizkaian, 12.000 Gipuzkoan eta
1.500 inguru Araban zein Nafarroan), eta
euskal sindikatu nagusia zen.
SOV sindikatu nazionalistak ere adostasunaren
aldeko jarrera epela hartu zuen,
nahiz eta horretarako arrazoiak UGTkoenen
oso bestelakoak ziren. Bi arrazoi nagusik
bultzatu zuten SOV jarrera hori hartzera:
gizarte harmonia lortzeko nahiak, eta sortu
zenetik bertatik greba kasu jakinetan bakarrikerabiltzearen alde agertu izanak. Garai
hartan indar handia zuen SOVek; Gasteizko
Biltzarrean (1933) ?Biltzar hartan Solidaridad
de Trabajadores Vascos izena hartu
zuen? bazituen 40.032 bazkide (Eibarkoan,
1929an, 8.000 inguru), 135 taldetan banatuak
(63 talde Bizkaian, 52 Gipuzkoan, 12
Araban eta 8 Nafarroan). Handik bi urtera
37.000 bazkide zituen, horrela banatuak:
18.000 Bizkaian, 15.000 Gipuzkoan, 3.000
Araban eta 1.000 Nafarroan. UGT eta SO-
Vek ez bezala, CNT sindikatuak (2.300 bazkide
Bizkaian, 2.200 Gipuzkoan ?horietatik
1.140 Pasaiako arrantzale sindikatuan?,
1.000 Araban, eta 1.3000 Nafarroan) eta
komunistek Errepublikaren bilakaera sozial
eta politikoa erradikalizatzearen aldeko bidea
hartu zuten, eta aurrerantzean bi talde
horiek bideratu zuten langileriaren ondoeza.
Garai hartan garrantzi handiko gertaera
izan zen, halaber, New Yorkeko burtsak
1929an izandako crackarekin hasi zen mundu
krisia eta krisi hark euskal ekonomian
izandako eragina. Euskal Herrian berehala
nabaritu zen krisiaren eragina. Nazioarteko
ekonomiaren beheraldiaz gainera, Errepublikako
gobernuak gastu publikoa murrizteko
neurriak hartu zituen, Diktaduraren
amaieran Argüelles ministro erregezaleak
hartutako bideari jarraituz. Bizkaiko ekoizpen
ekonomiaren ezaugarriak zirela-eta
?ekipo ondasunen ekoizpenari loturiko industria
astuna?, politika horrek lantegietako
jarduera murriztu zuen, eta %20tik gorako
langabezia sortu zen. Izan ere, Diktadura
aurreko politika, kapital sozial finkoan inbertsioak
(errepide, burdinbide, eta lan hidraulikoetan)
egitera bideratua, oso onuragarria
izan zen bizkaitar eta, oro har, euskal
industriarentzat, baina defizit publiko
handia ekarri zuen, eta defizit horri aurre
egin behar izan zioten Indalecio Prietoren
ondorengo Hazienda ministroek. Baina langabetu
kopuru garai horrek gizarte egoera
kaskartu zuen, El Liberalek aditzera eman
zuen bezala:
?Gure herrian sekula ez da azaldu
azken hilabeteetan dugunaren pareko ikuskizunik.
Nabarmena da miseria, eta handinahia
ez da, oro har, grina hutsa, baizik
eta hainbat eta hainbat familia langilek bizi
duten egoera ekonomiko zailaren ondorioa?.
Ekonomia krisia eta haren ondorioak
gertakari objektiboak ziren, baina langileek
etorkizunean hartuko zuten jarreran berebiziko
garrantzia izan zuen langileek berek
egoera horretaz zuten ikuspegiak. Hasieran
ugazaben jarrera eragozleari egotzi zioten
krisiaren errua, ugazabak ez baitzeuden II.
Errepublikaren alde. Geroago, ordea, mundu
guztiko ekonomia krisiari eta hari aurre
egiteko ezintasuna erakutsi zuten era guztietakogobernuei leporatu zitzaien errua.
Ikuspegi aldaketa horretan zerikusi handia
izan zuten agintari errepublikarrek. Izan ere,
zenbait bisitaldi egin zituzten Bizkaia pobretu
hartara eta ugazabek langile kopurua
murrizteko ezinbesteko beharra zutela sinetsarazi
zieten langileei. Aldi berean, krisiak
gizartean zuen eragina murrizteko
mekanismo pribatu zein publikoak martxan
jartzeko ahaleginak egin ziren: langabetuentzako
laguntzak (azkenean ez ziren aurrera
atera), industriei eskaera handiagoak
egiteko neurriak, langabetuen aldeko diru
emateak. Baina artean lanean ziharduten
langileen soldata erreala ez zen igo, aitzitik
baizik, jaitsi egin zen 1932. urtea bitartean,
nahiz eta hurrengo urtearen amaieran igotzen
hasi zen berriro. Hori guztia kontuan
harturik, ez da harritzekoa Bizkaian, krisiak
gogorren jo zuen probintzian, lan gatazkak
Gipuzkoakoak eta Arabakoak baino urriagoak
izatea, nahiz eta aurreko urteetan Bizkaia
izan zen probintzia gatazkatsuena. Sindikatu
bakoitzak probintzia bakoitzean zuen
eragina zen horren arrazoia. Bizkaian ?UGT
sindikatua zen han nagusi, eta SOV zen
bigarrena? gero eta gatazka gutxiago izan
zen 1930 eta 1933. urteen artean (39, 39,
32, eta 15 greba urtean, hurrenez hurren),
eta beste bi probintziek, berriz, kontrako
prozesua bizi izan zuten: 1932. urtean izan
zen lan gatazka gehien. Bi probintzia hauetan
CNT edo sindikatu komunistek hegemoniarik
lortu ez bazuten ere, bazen desberdintasun
bat Bizkaiarekiko, eta desberdintasun
hori zen UGT eta SOVen gisako
sindikatuek ez zutela langileen gainean
halako kontrolik, eta horrek indarra ematen
ziela sindikatu liskartienei. Denborarekin, ordea, anarkosindikalistek eta komunistek
behera egin zuten. Alde batetik, gatazkak
elkarrizketaren bidez gainditzeko
tresnak eta organismoak ?epaimahai mistoak
esaterako? asmatu zituen Errepublikak,
eta alde batera utzi ziren ekintza zuzenean
edo gatazkan oinarrituriko jarduerak. Bestetik,
langileak nekatuta zeuden gizarte tentsioan
oinarrituriko politikaz, sindikatu liskartienen
kontrako zapalkuntzaz, gatazkak
zekarkien onura urriaz, eta frustrazioa eta
etsipena nagusitu ziren langile masa errepublikazale
sutsuenean ere. Horrek guztiak
asko mugatu zuen anarkosindikalisten eta
komunisten ahalmena, eta 1933. urtean
hondoa jo zuten. Errepublikak, bestalde, ez
zuen sineskortasunik galdu langileen artean,
baina lehenengo bi urteko agintaldian zehar
errepublika eta alderdi sozialista asko
aldendu ziren beren gizarte oinarrietatik. Aldentze
horren isla izan zen 1933ko azaroko
hauteskundeetan izan zuten hondamena.
Eskuina atera zen garaile, eta eskuinaren
garaipenak, Europako parte batzuetako
gertakarien eta ikuspegien eraginak ?faxismoaren
zenbait adierazpenen indar hartzeak?,
eta ordu arte saiaturiko aldaketa progresibo
eta erreformista bertan behera gelditu
izanak jarrera aldaketa erradikala ekarri
zuen. Langile sozialistek eta beren organizazioek
iraultza prozesu bat eraman zuten
aurrera; prozesu horren ondorio izan
zen 1934ko urriko mugimendua. Prozesu
hartan aintzat hartu ziren lehenengo bi urteetan
finkaturiko irizpideak, eta, hala, irizpide
haiek nagusi ziren guneetan hartu zuen
indarra batez ere: Bilbon eta Bilboko itsasadarrean,
eta Donostian, Eibarren eta Arrasaten.Mugimenduak eragin handia izan
zuen herri horietan, Asturiasko maila lortu
ez bazuen ere, eta hondoa jo zuenean, hura
aurrera ateratzeko egindako saioen mailako
hondamena bizi izan zuten. 1934ko urria
ezkero, euskal langile indarrak, eta ezkertiarrak
oro har ?nazionalistak barne, nahiz
eta SOVek ez zuen ofizialki mugimenduan
parte hartu?, erabat lurjota gelitu ziren, zapalkuntza
latza jasan behar izan zuten eta
etsi egin zuten. Garai oparoa hasi zen, aldiz,
sindikatu katolikoentzat: 1935ean Langile
Sindikatuen Espainiako Konfederazioa
(CESO) eratu zuten, eta konfederazioko
kide egin ziren Nafarroako eta Euskal Herriko
Lanbidekako Sindikatuen Elkarteko
bazkide asko eta asko (antzina katoliko ?libre?
izandakoak).
1935az gero hasi zen berriro egoera aldatzen,
mantso hasieran, bizkorrago 1936.. rtean, hauteskunde deialdiarekin batera.
Oraingoan Frente Popularraren inguruan
bildu ziren ezkerreko indar guztiak. Koalizioak
lortu zuen garaipena, eta horri esker
gauzak aldatuko ziren itxaropena piztu zen,
bost urte lehenago gertatu bezala. Koalizioaren
garaipenak suhartasuna piztu zuen
?alor erradikalenak ere apal samar zebiltzan
azkenaldian?, eta langileen asoziazionismoak
lehengo maila hartu zuen: langile
gehiago bildu ziren sindikatuetara, eta batez
ere, biziagotu egin zen sindikatuen jarduera.
1936. urte hasieran gizarte auziaren
inguruan zatiketa handia zen euskal gizartean,
lan gatazkek erakusten zutenez, baina
egia da, bestalde, langileen eskakizunak,
gehiegikeria erretorikoez haraindi, ez zirela
askonahiak; 1933. urtean etendako aldaketa
prozesuaren ildoa berreskuratu nahi
zuten, besterik ez. Greba handiak egin ziren
Nekazaritza Erreforma aplikatzearen
alde, Nafarroako landa ingurunean garrantzi
handia izan baitzuen erreforma horrek
?1934an nekazari greba nazionalean parte
hartu zuten?, edo langabezia tasa murriztera
bideraturiko hitzarmenen alde, Iruñean
eta Gasteizen apirilaren erdialdean eta ekainaren
hasieran izandakoak, besteak beste.Dena dela, ezin esan daiteke 1936ko udaberrian
Euskal Herriko gizarte gatazka kontrolaezina
zenik. Baztertu egin dira hori zioten
zenbait tesi zaharkitu, ?badaezpadako
estatu kolpe? bat izan zela ziotenak adibidez,
ez baitute inolako sinesgarritasun historikorik.
Aitzitik, sindikatuek langileen
gainean zuten kontrola areagotu zen, eta
gizarte mugimendu baketsua eta eraginkortasunaren
aldekoa zen garai hartakoa.
Uztaileko militarren estatu kolpeak beste
etenaldi bat ekarri zion euskal sindikalismoari,
sindikatuek ez baitzuten izan udaberrian
agerturiko joerak berreskuratzeko
ahalmenik. Matxinatuen esku gelditu zen
eremuan ?Nafarroa eta Arabako lurralde
gehienak? legez kanpo utzi zituzten sindikatuak,
eta bazkideak zapaldu, xahutu, espetxeratu
eta, kasurik larrienetan, hil egin zituzten.
CESOko katolikoak bakarrik onartu
zituzten, eta haiek ere bat egin behar izan
zuten CONS falangistarekin (Euskal Herrian
ez zuen indar handirik). 1937ko udan elkartu
ziren, hain zuzen, eta horrela eratu zen
gerora errejimen frankista izango zenaren
lehenengo oinarri sindikala: Sindicatos
Obreros Nacional Sindicalistas. Errepublikari
leial iraun zuten Espainiako beste zenbait
lurraldetan ez bezala, euskal probintzia
errepublikazaleetako sindikatuek ez zuten
lortu Estatuaren krisiaz baliatu eta errealitate
iraultzailerik sortzerik ?horretarako
aukerarik, ahalmenik edo egokierarik izan
ez zutelako?. Sindikatuen ezintasuna izan
zen, hain zuzen ere, euskal lurralde horien
ezaugarri nagusia. Dena dela, gerrako lehen
egunetan Gipuzkoako hiriburuan ?Donostiako
komuna? eratu zen, anarkisten eta
komunisten lanari esker batez ere. Gainerakoan,
ordea, kontrol handia zuten nazionalista,
sozialista eta errepublikazaleek ?are
gehiago 1936ko urrian Eusko Jaurlaritza
sortu zenez gero?, eta formulazio alternatiboak
eragotzi zituzten. Sindikatuek, beraz,
ez zuten izan Katalunia, Levante, Asturias
eta Gaztelako zenbait lurraldetan adinako
gaitasunik aldaketa eta iraultza bideratzeko.