Historia»Egungo aroa
Ekonomia Kontzertua
Ekonomia Hitzarmenak, 1878tik aurrera, foruak kendu izanaren kolpea
arintzeko balio izan zuen Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan, Espainiako
estatu liberalaren zentralizatze prozesua zertxobait biguntzeko, alegia.
Hitzarmena bera negoziazio luze eta korapilatsuen emaitza izan zen,
Cánovasen irudia nabarmendu zela saio horretan; izan ere, gaitasun
berezia zuen gizon honek, egoera zailei erantzun pragmatikoa
emateko. Edozein moduz ere, zerga presio txikiagoko errejimen bat
eratu zen, zergak kudeatu eta banatzeko orduan autonomia handia
zuena, eta, labur esanda, euskal diputazioei aginpide zabala ematen
ziena hala ekonomiaren nola administrazioaren arloan.Ekonomia Kontzertua Errestaurazioaren
teoriazko zentralizazioa, Araba, Gipuzkoa
eta Bizkaikoa, bigundu zuen tresna izan
zen. Hazienda Ministerioari zergak ordaindu
beharra eta gizonak ejerzitora bidali
beharra Karlistaldien ondorio izan ziren;
lehen behar hori betearazteko behin behineko
irtenbidea izan zen Ekonomia Kontzertua.Kontzertua, jatorriz, gobernu agindua
zen ?gehienetan, Errege Dekretua baino ez
zen izaten?; horren arabera, euskal Diputazio
bakoitzak urteko kopuru jakin bat
(kupoa) eman behar zion Hazienda Ministerioari
estatuak uko egin zien beste zenbait
zerga (zerga hitz hartu deituak) bilkinaren
ordainetan. Ordainketa horiek zerga
bilketa berezien bidez edo diputazioen zergen
bidez bildutako diruarekin egiten zituzten,
eta ez zuten, beraz, hitz hartutako
zergen bidez ordaindu behar nahita ez. Hitzarmen
orokorrak iraupen aldakorra zuen:
adibidez, 1878ko hitzarmenak zortzi urteko
epea ezartzen zuen, eta 1926koak, berriz,
hogeita bostekoa.
Kontuan hartzekoa da, bestalde, Diputazioek
ez zituztela hitz hartutako zergak
bildu behar, hau da, ez zirela Ministerioaren
ordeko hutsak; kupoaren ordainketa
beren diru sarreren bitartez egiten zuten.
Diputazioen esku zegoen, beraz, hitz hartutako
zergak biltzea ala ez biltzea, baita
bilduz gero zenbateko tarifa ezartzea ere.
Ez zegoen koordinazio edo arautegi orokorrik;
diputazioek zeinek bere finantza egitura
osatu zuten, ez bakarrik Hazienda
Ministeriotik, baita beste bi probintzietatik
ere bereizten zituena (betiere, estatuaren
egitura orokorraren barruan).
Zergatik sortu zen, ordea, Ekonomia
Kontzertua? Estatu zentralista batean (XIX.. endeko Espainia halakoa zen ?baita gaur
egungoa ere?), nola liteke Hego Euskal
Herriko zergadunak Hazienda Ministeriotik
at gelditzea, zerga gehienetan behintzat?
Galdera horiei erantzuteko Kontzertuaren
aurreko garaia hartu behar da kontuan.
Alde batetik, Nafarroan gertatutakoa aipatubehar da. Lehen karlistaldiaren aurretik,
Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiaren zerga
salbuespen berak zituen Nafarroak;
1841ean, ordea, hitzarmen bat izenpetu
zuen Nafarroak Hazienda Ministerioarekin:
kopuru jakin bat ordainduko zuen Nafarroak
zerga zuzenen ordez. Hitzarmen hori,
Ekonomia Hitzarmena esan zitzaiona,
hainbatetan berritu zen: 1876, 1927, 1941
eta 1969an. Araba, Gipuzkoa eta Bizkaian,
lehen karlistaldiaren amaieraren eta bigarren
karlistaldiaren hasieraren artean, saio
ugari egin zen Nafarroakoaren antzeko hitzarmen
bat lortzeko. Saio haiek, hala ere,
huts egin zuten; izan ere, batetik, Isabel
erreginaren garaian Espainiako egoera aldakorra
zen oso, eta, bestetik, Diputazioek
ez zuten borondaterik Foruen oinarria galtzeko
(zerga eta soldaduska salbuespena)
alegia, nahiz eta, 1841az gero foruaren zenbait
atal murriztuak ziren (aduanak, sistema
judiziala, etab.). Karlistaldiaren ondoren,
Cánovas del Castillok foruen arazoa
konpondu nahi izan zuenean, Nafarroako
irtenbidean zuen eredu bat.
Izan ere, 1876an Espainian bizi zen gerra
ondoko egoerak erabat estutu zuen
Cánovas. Kontuan hartu behar da, batetik,
gerra zibil odoltsu bat pasatu berria zela,
eta, bestetik, gerra haren erruduntzat euskal
Foruak hartzen zirela. Oso zaila zen
Diputazioek zuten egoera aldakorrak horretan
irautea. Cánovasek, euskal administrazioaren
ereduaren miresle, ez zituen Foruak
desagerrarazi nahi; sistema konstituzionalean
txertatu nahi zituen, eta ziurtatu nahi
zuen Foruek sistema hartan parte hartuko
zutela, gizonak bidaliz eta dirua emanez.
Dena dela, Diputazioetako agintarien zorroztasuna
zela-eta, Cánovasek politika gogorragoa
bideratu behar izan zuen, Bizkaian
batez ere; azkenik, 1877an Errege Dekretu
bidez desegin ziren Foru Diputazioak.
Horrek, ordea, arazo praktikoa sortu
zuen. Hazienda zentralak ez baitzuen zerga
sistema orokorra ezartzeko daturik, eta
zeuzkan datuak eskasak ziren, edo kalitate
gutxikoak bestela. Beraz, behin behineko
bidea aurkitu zuen: zerga sistema eztigarri
baten bidez zerga gehienak probintzietako
Diputazioek bilduko zituzten, kupo jakin
baten ordainetan. Hasieran uste izan zenzortzi urteko epea nahikoa izango zela
Hazienda zentralak Araban, Bizkaian eta
Gipuzkoan sartzeko bideak izan zitzan. Ez
zen, ordea, halakorik gertatu.
1876. urteko apirilean, Cánovas del Castillok
Foru Diputazioei deitu zien zerga eta
soldaduska salbuespena alde batera utzi eta
parte har zezaten, gainerako lurraldeek
bezala, eginahal ekonomiko eta militarrean.
Baina ez zen hitzarmenik izan, eta Cánovasek
lege bat aurkeztu zuen Gortean; euskal
Diputazioek lege horren kontrako botoak
eman bazituzten ere, legea onartu egin
zen. Lege haren arabera Gobernuak ahalmen
osoa zuen foruen inguruko arazoa
konpontzeko.
Dena dela, edozein izanda ere
konponbidea, diputazioek gizonak eta zergak
eman behar zituzten. 1876ko uztailaren
21eko Legea ez zen berez ezeztagarri,
ez behintzat erakundeen ezeztagarri. Uztailaren
21eko Legea onartu zenetik foruak
erabat deuseztatu ziren arte (1877), zenbait
ahalegin izan ziren foru erakundeek aldaketak
onar zitzaten. Hori dela eta, Cánovasek
Gipuzkoa, Bizkaia eta Araban Batzar Nagusiak
biltzeko baimena eman zuen hainbatetan.
Batzarrek, ordea, ez zuten inolaz ere
Legearen betetzeaz aritu nahi. Eztabaida
bakarra onartzen zuten: probintziek nola har
zezaketen parte, diruz edo gizonez, eginahal
orokorrean borondatezko diru emate
baten bidez. Cánovas, bestalde, prest zegoen
Batzar Nagusiei biltzen uzteko Legea
betetzeko moduaz jardun zitezen, baina oinarritzat
hartuz Legea bete behar zutela.
Uztailaren 21eko Legea betetzearen
kontrako jarrera gogorrena Bizkaian zabaldu
zen. Beraz, Bizkaiko Diputazioa izan zen
desegin zen lehena, eta 1877ko maiatzaren
5ean Behin Behineko Probintzia Diputazioa
jarri zuten haren ordez. Gipuzkoan eta Araban
konponbidea aurkitzeko saio gehiago
egin baziren ere, ez zen emaitzarik lortu.
1877ko abenduan, Gipuzkoako eta Arabako
diputazioak desegin eta Probintzia Diputazioak
ezarri ziren haien lekuan. Gobernadore
Zibilak izendatu zituen hiru probintzietako
diputatu nagusiak; pertsona liberalak
hautatu zituen, antzinako foru erakundeetan
aritutakoak.
Behin Behineko Diputazioek, azkenean,
konponbide bat lortu zuten Bizkaia, Gipuzkoa
eta Araba ?Ekonomia Kontzertu
orokorrean? sartzeko; 1878ko otsailaren
28ko Errege Dekretuaren aurrekoa izan zen
akordio hura. Errege Dekretu haren bidez
euskal zergen errejimen berezia Ekonomia
Kontzertua bihurtu zen urte gutxitan.
Lehen Ekonomia Kontzertu haren arabera
(Hazienda zentralak zerga errejimen
orokorra ezartzeko datuak eta oinarriak
eduki arte behin behinekoa), hiru hilabetero
ordaindu behar zioten Gipuzkoa, Bizkaia
eta Arabako Diputazioek Hazienda
zentralari, Ministerioak ustez bilduko zuenarenordainetan. 1877-1878ko ekitaldirako
Errege Dekretuak diru kopuruak zehaztu
zituenean bezala, oraingoan ere beherapenak
onartu ziren Karlistaldiak eragin zituen
hondamenengatik. Beherapen horiek, hasieran,
udal liberalei egin zitzaizkien bakarrik,
baina kopuru osoa jaitsi gabe. Beraz,
udal karlistek beraiei zegokien zatiaz gainera
udal liberalei zegokiena ordaindu behar
zuten. Diputazioek ez zuten onartu udal
batzuek beste batzuek baino zerga gehiago
ordaintzea, gerrak eragin bera izan baitzuen
batzuetan zein besteetan. Eztabaida
luze baten ondoren onartu ziren beherapenak,
pertsonalak lehenbizi, eta probintzia
osoarentzat ondoren.
1877an beherapen horiek 9 urtetan egingo
zirela erabaki zenez gero, zerga hitzarmena
8 urtetan baliogabetuko zen. Urte
horiek igarota, Gipuzkoa, Bizkaia eta Araban
zerga errejimen orokorra ezarriko zela
uste osoa zegoen.
1878ko hitzarmenaren negoziazioa lasterra
izan bazen ere, prozesu zaila izan zen
hiru probintzientzat; Cánovasek, izan ere,tratuak bakarka egin zituen hiru diputazioekin.
Hau da, diputazio bakoitzeko ordezkariak
banaka-banaka aritu ziren Gobernuaren
negoziatzaileekin; hala, behin baino
gehiagotan, kontrakotasunari aurre egiteko
beste bi probintziek baldintza hura onartua
zutela esaten zuen gobernuak. Hori bera
gertatu zen, esaterako, tabako estankoarekin:
bizkaitarrek kontra egin zioten, gipuzkoarrek
eta arabarrek, berriz, alde. Lortu
zen hitzarmena ez zen inoren gustukoa
izan, Cánovasena izan ezik; ez zuen, ordea,
inor atsekabetu, kontrako sutsuenak izan
ezik.
Hitz hartutako kopuruak (ik. 1. taula)
gutxi jaitsi ziren aurreko ekitaldian (1877-
1878) ordaindutakoaren ondoan; izan ere,
zerga bilketari zegozkion beherapenaz gainera,
kontuan hartu ziren liberalentzat aurrikusitako
zerga salbuespenak eta beste
zenbait beherapen, Bizkaia eta Gipuzkoako
polizia mantentzeak zekarren kostua esaterako.
Bestalde, guztirako kopuruak txikiagoak
ziren elizgizonen mantenuaz Diputazioak
berak arduratzen zirenetan (Gurtza etaKleroa). Hala, Bizkaiak, esaterako, teorian
ordaindu behar zuen guztiaren ordez,
300.000 pezeta inguru ordaindu zuen 1881.. rtea arte.
Errejimen hitz hartua, hasieran behin
behinekoa bazen ere, sendotu egin zen ondorengo
akordioetan. Lehen akordioa
1882ko Lege probintziala izan zen; Ekonomia
Kontzertuak irauten zuen bitartean, hiru
Diputazioek zituzten administrazio eta ekonomia
eskubide bereziak errespetatu beharra
adierazten zen akordioaren atal batean.
Dena dela, eskubide berezi haiek zertan
ziren ez zen gauza garbia eta, errejimena
berritzeko abagunea egon zenean, eskubide
horiek agertu eta sendotzeko nolabaiteko
ahalegina egin zen, baina ez zen inoiz
horretarako une egokia iritsi.
1885. urteaz gero Diputazioak lanean
hasi ziren Kontzertua berritu zedin, 1886.. rtearen erdialdean amaituko zela erabaki
baitzen aurretik. Dena dela, gobernuko
gorabeherak zirela-eta, sei hilabetez luzatu
zen Kontzertuaren berriztatzea. 1886aren
bukaeran Diputazioetako ordezkariak Hazienda
Ministeriokoekin bildu ziren sistema
berritzeko eta Diputazioek, administrazio
organo gisa, zuten egoera berezia eta
nahasia sendotzeko. Eztabaida gogorren
ondoren, sistema berritzea lortu zen; ordainez,
kopurua gehitu egin zen gutxi gorabeherako
kalkuluak egin ondoren. Dena
dela, hainbat beherapen hartu ziren kontuan,
baina ez Karlistaldiak eragindako kalteen
ordainetan, baizik Diputazioek beren
gain zituzten gastuak zirela-eta (errepideak,
probintzietako poliziak, etab.).
Administrazio eskubideei zegokionez,
ordea, ez zen berrikuntzarik lortu. Diputazioek
etsi egin behar izan zuten ?behin alderdi
ekonomikoa lortu zutenean?, beren
egoeran, arrazoinamendu soil bezain
praktiko bat erabiliz; onartzen zuten Probintzietako
Legean eta Kontzertuaren berrikuntzetan
adierazten zen beren ekonomia-administrazio
eskubide nahasienganako
errespetua. Zein zen arazoa? Administrazioko
eremuen artean zalantzak edo liskarrak
sortuz gero, ez zen arazoari erantzungo zion
legezko idazkirik egongo. Eta zein abantaila?
Aski izango zen edozein ahalmen
Diputazioaren edo Udalaren esku zegoela
antzinatik erakustea. Administrazioari eta
zerga sistemari buruzko gai horietan, Diputazioak
eta Gobernua ez zetozen bat inola
ere. Behin eta berriro gertatu ziren, beraz,
liskarrak zerga eta administrazio gaien
inguruan.
1878ko hitzarmena behin behinekoa
bazen, zein arrazoirengatik berritu zen? Jadanik
ez zegoen gerra ondoko girorik, beraz,
Gobernuak berezitasun egoera desagerrarazteko
zuen presio politikoa eta soziala
ez zen garai batean adinakoa. Bestalde,
eredu hark emaitza onak eman zituen:
batetik, foruek zekarten zorrozkeria desagertuazen ia erabat; bestetik, ikusi zen
euskal probintziak kezkatuko zituen zerga
sistema orokorra Bizkaia, Gipuzkoa eta
Arabako probintzietara zabaltzea bezalako
neurri higuingarririk ez zela komeni. Izan
ere, Diputazioetako agintariek isil-isilik bete
zituzten ordaintzeko erantzukizunak. Espainiako
hazienda, azkenik, ohartu zen etekin
hobeak ematen zituela kopuru ziurrak
biltzeak eta langileek sortzen zituzten gasturik
ez edukitzeak, bilketa bideak sortzeak
baino. Guztiak irteten ziren, beraz, garaile
eta inor ez galtzaile; ez zegoen, hortaz,
arrazoirik Ekonomia Kontzertua deusezteko.
Kontzertua berresteaz gainera, zenbait
aldaketa egin ziren 1894an, 1898an (kolonietako
gerra ordaintzeko diru ematea),
1900an (Fernández Villaverderen zerga
sistemaren berrikuntza onartzeko diru ematea),
1906an, 1925-1926 bitartean, eta abarretan(ik. 2. taula); gero eta epe luzeagoak
zehazten ziren, xedapen bereziak ezarri
ziren gorapenak automatikoak izan zitezen,
eta guztirako kopuruak gero eta garaiagoak
baziren ere, gero eta zerga gehiago sartzen
ziren haietan. 1925az gero, kopuru teorikoak
alde batera utzi, eta kopuru likidoak
negoziatzen hasi ziren.
Ekonomia Kontzertuaren inguruan adostasun
berezia lortu zen Gipuzkoa, Bizkaia
eta Araban; izan ere, lehen urteetako ziurtasun
eza gainditu zenean, oso gutxik egin
zuten Kontzertuaren kontra, eta kontra egin
zutenek ez zuten Kontzertua bera zalantzan
jarri, Diputazioek hura betetzeko modua
baizik.
Gipuzkoako, Bizkaiko eta Arabako Diputazioen
antolakuntza Espainiako gainerako
diputazioen antzekoa zen; baina Ekonomia
Kontzertuak, zuzenean edo zeharka,
probintziako bizitzan jarduteko ahalmenberezia ematen zien euskal Diputazioei,
Espainian parekorik gabe, Nafarroan izan
ezik. Zerga hitz hartuak biltzeko, edo ez
biltzeko, zeinek bere politika osatzea
zeukan, eta horrek aukera ematen zien
Diputazioei errejimen orokorreko zerbitzuak
baino hobeak antolatzeko. Probintzietan
gai horren inguruan sortu ziren sistemaren
kontrako kritika gogorrenak; hau da,
Diputazioek beren eskubideak erabiltzeko
moduaren ?batzuentzat okerra baitzen?
kontrakoak.
Kontuan hartu behar da Diputazioetako
diru iturri nagusiak, 1930eko hamarraldian
behintzat, kontsumorako gaiei (olioa, ardoa,
barazkiak, etab.) eransten zitzaizkien zeharkako
zergak zirela, nahiz eta guztiek ez izan
garrantzi bera. Sozialistek, komunistek eta
errepublikazaleek kritikatu zuten batez ere
zerga politika hura.
Kontzertuaren erabileraren inguruan,
beste kritika bat Diputazioek udalak kontrolatzeko
egiten zuten politikari zegokion.
Administrazio eskubideen egituraren barruan
sartzen ziren kontuen, aurrekontuen
eta udal langileen kontrola. Udaletxeetan
gutxiengo indartsuak, batzuetan gehiengo
ere bazirenak, sortu ziren Errestaurazioaren
sistemaren kontra (sozialistak, errepublikazaleak,
etab.).
Argi dago probintzietako agintariek Diputazioak
menderatu nahi zituztela. Izan
ere, behin Diputazioak kontrolatuz gero,
errazagoa izango zitzaien beren interesak
babesten zituen zerga politika ezartzea:
ondasunengatik edo enpresa irabaziengatik
zerga gutxi edo batere ez ordaintzea,
alegia. Buruzagien interes horiek nabarmen
agertzen ziren Madrila joan behar zenean,
Hazienda Ministerioaren esku hartzea eragoztera
edo kupoak berritzera. Halakoetan,
berehala jartzen ziren martxan Madrilgo
Gobernuko eta Gorteko agintari nagusiekin
zeuden harreman politikoen ?eta pertsonalen?
egiturak. Beraz, ohikoak ziren
Errege Etxearen onespena zuten hitzarmen
pribatuak unean uneko Hazienda Ministroaren
protestak isilarazteko; izan ere,
Haziendako ministroak, gehienetan, Diputazioen
eskakizunen kontra egin ohi zuen
argudio teknikoen bidez.
Ekonomia Kontzertuaren ondorioak
kanporako zein barrurako izan ziren. Alde
batetik, Kontzertuak ahalmen handia eman
zien Diputazioei ekonomian eta gizartean
esku hartzeko. Askatasun osoa zuten zergak
biltzeko ?kontzertuaren mendekoak,
noski?, eta zerga diru horrekin errepideak,
burdinbideak, hospitalak, erruki etxeak,
eskolak, polizia, eta abarrak ordaintzen zituzten,
eta ez zegoen kontu epaitegirik
haiek kontrolatzen zituenik. Diru bilketa
hori zenbat eta handiagoa izan, orduan eta
zerbitzu gehiago izaten zituzten probintziek,
Espainiako beste probintzietakoak baino
ugariagoak oro har. Horregatik, ingurukozenbait udalerrik Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiko
probintzien barruan sartzeko eskatu
zuten (1925ean Castro Urdiales, esaterako).
XIX. eta XX. mendeko Espainiako gobernuetan
Gobernadore Zibilaren kargua oso
garrantzitsua zen, Gipuzkoan, Bizkaian eta
Araban, ordea, Gobernadore Zibilaren betekizunak
ez zeuden argi; izan ere, Diputazioak
ziren nagusi probintzietan, eta hiriburuetako
Udalen gainetik zeuden, eta zenbaitetan,
baita Gobernadore Zibilaren beraren
gainetik ere. Foruetako antzinako
?onartzen da baino ez da betetzen? esapidea
Forua ezeztatu zenean erabiltzen zen
oraindik ere. Gobernadore Zibilak gobernatzeko
eta gizarte ordenari eusteko eginkizunak
bete zituen, baina administrazioari
zegozkion beste batzuk Espainiako gainerako
herrialdeetan bere egitekoa zirenak
?edo Gobernu Ministerioarenak?, Diputazioak
betetzen zituen zuzen-zuzenean.
Diputazioen nagusitasun horrek, Diputazioak
kudeatzaile ezin hobeak zirelako
irudia ematen zuen, eta hitz hartutako sistema
legeztatzera bultzatzen zuen aldi berean.
Espainiako estatu liberalak, formaz
hain zentralizatua zenak, ezin zuen probintzia
haietako zerga eta adiministrazio ohituren
?Foraltasunetik eratorriak edo harekin
harreman zuzena zutenak?, eraginkortasun
maila iritsi; horrez gainera, estatu liberalaren
dotrinaren arabera, estatuak ezeztatu
egin behar zituen ohitura haiek.
Ekonomia Kontzertuak ondorio argiak
izan zituen hiru probintzietatik kanpo ere.
Euskal Herria aberatsa, aurreratua, pribilejioduna
eta zergetatik salbuetsi, zelako irudia
zabaldu zen ?nahiz eta, izan, ez zen
horrela?, eta garai hartako dirudunek ere
probintziek zuten zerga salbuespenaren
kontra egin zuten lehiaz; izan ere, askoren
ustetan, salbuespen hari esker Karlistaldien
errudun ziren probintziek besteek bainozerga gutxiago ordaintzen zituzten (ik. 3.. aula). Kostaldeko probintzietan izan zen
industrializazio prozesuak sendotu egin
zuen probintzia haiek pribilejioak zituztelako
ustea; probintzia haien ustetan, bestalde,
sistema hark Arabari ez zion inolako
onurarik ekarri.
Kontzertuak gerra zibilaren ondoren
Gerra zibilaren garaian, eta Bizkaia eta
Gipuzkoako politikariek errepublikazaleen
aldera egin zutenean, zerga biltzen jarraitu
zuten Diputazioek; Eusko Jaurlaritza, berriz,
politika ekonomikoaren alorrean aritu zen
batez ere (dirua, prezioak, etab.).
1937ko ekainean, oste frankistak Bilbon
sartu eta berehala, deuseztatu zen Kontzertua.
Deusezte horretarako bi arrazoi eman
ziren: batetik, pribilejioen erabilpen txarra,
eta bestetik, Bizkaia eta Gipuzkoa Movimiento
Nacional-en kontra armetan altxa
izana ?eskuzabaltasun berebiziko hari traizio
eginez? (1937ko ekainaren 23ko Dekretu-Legea;
1937ko ekainaren 24ko BOE).
Arabak eta Nafarroak zeinek bere sistemarekin
jarraitu zuten, nahiz eta 1940. urtetik
aurrera gero eta gehiago hurbildu ziren
hazienda orokorraren arautegira.
Kontzertuaren deuseztearen ondorioz
erabat galdu zuten Diputazioek haziendan
zuten ahalmena, beren eskubide bereziak,
errepideak (Bizkaiko Diputazioak kudeatzen
zituen 1.182,23 km-tik 652 km galdu
zituen, esaterako), etab. Iparraldeko Gudarostearen
Buruak emandako beste agindu
batek Bizkiako Miñoiak eta Gipuzkoako
Mikeleteak ezeztu zituen, errepublikazaleen
alde egin izanagatik.Dena dela, berehala hasi ziren Kontzertua
berreskuratzeko lehen saioak, Kontzertuaren
deuseztea adierazten zuen dekretua
argitaratu eta hiru egunetara hain zuzen;
saio horiek ezkutukoak izan ziren noski.
Errejimen frankistaren barruan, ordea, gauza
zaila zen egoera aldatzea.
1960ko hamarraldiaren hasieran, autarkia
amaitu zenean, joera politikoak aldatzen
hasi ziren. Zenbait saio ahul eta eragin
gutxikoak egin ondoren, saio sendoagoak
egin ziren Diputazioetan eta haietatik
kanpo, 1937ko Dekretuaren zigorra indargabetzeko
eta, ahal zen neurrian, administrazio
errejimen berezi bat lortzeko.
1966ko udan Gobernuak hitz eman
zuen, sine die, 1937ko Dekretuaren hitzaurrea
kenduko zuela. Handik bi urtetara,
Javier de Ybarrak (Bizkaiko Diputazioko
Lehendakariak) gobernuaren inguruan egindako
urratsei esker ?Carrero Blancori ere
egin zion bisita?, deuseztu zen azkenean
hitzaurrea. 1968ko ekaineko BOEn argitaratu
zen lege Dekretu batek 1937ko ekainaren
23ko Dekretuaren sarrera aldatu
zuen. Dena dela, sarrera hartako hiru parrafo
besterik ez ziren kendu, nahiz eta,
aurretik esaten zen sarrera haren doinua ez
zetorrela bat ?delako probintziek, betidanik,
nazio batasunaren barruan erakutsi duten
lehia gogotsua?; Kontzertua ezeztatzeko
oinarrizko baldintzek, beraz, indarrean jarraitu
zuten.
Behin desagertu zenean Kontzertua
deusezteko argudio nagusia, ez zegoen
hartarako arrazoirik. Hala ere, Francoren
Gobernuak bereari eutsi zion, eta uko egin
zion Ekonomia Kontzertua berreskuratzeko
edozein aukerari. Estatuak garai hartan
zuen egitura kontuan hartuz gero, logikoa
zen Kontzertuaren ezeztatzea. Izan ere, estatuaren
egitura zentralizatua zen, gizarte
mailaketa nabarmena zen, eta herri erakundeak
estatuko boterearen babespean zeuden;
egoera horretan, beraz, ezin zitekeen
onartu, inondik ere, errejimen berezi bat.
Gobernua, hala ere, administrazio autonomia
motaren bat emateko prest zegoen,
baina gehiagorik ez.
1974. urtearen erdialdetik 1975. urteko
bukaera arte lanean aritu ziren Diputazioak
1937ko Dekretua erabat deusezta zedin.
Hala ere, lan hark bi oztopo nagusi gainditu
behar zituen: batetik, gobernuaren barruan
nagusi zen aurreko eskubideetara
itzultzearen kontrako jarrera, eta, bestetik,
Francok berak gai hura Ministroen Kontseiluan
eztabaidatzeko jarri zituen eragozpenak.
Gobernu Ministerioan hainbat lege
osatu ziren aldaketa prestatzeko, baina Francoren
eritasunak gaia horretan uztea ekarri
zuen (1975eko urrian eta azaroan). Franco
hil baino bi aste lehenago, 1975eko urriaren
7an hain zuzen, Ministro Kontseiluak
(Joan Karlos printzearen zuzendaritzapean)
Dekretu bat onartu zuen; dekretu harenarabera, erabat deusezten ez bazen ere
1937ko Dekretua, Batzorde Berezi bat osatuko
zen administrazio errejimen berezia
ezar zedin Bizkaian eta Gipuzkoan. Ez zen
Dekretuaren deuseztea lortu, are gutxiago
Kontzertuaren berreskuratzea, baina hutsa
baino gehiago zen. Neurri hura, bestalde,
Euskal Herriko egoera politiko larria baretzeko
erabili zuen Gobernuak; beste hainbatekin
batera (adibidez, Bizkaiko Garraio Partzuergoa
eratzea Trenbide Metropolitanoaren
proiektua kudeatzeko helburuarekin), lurraldea
antolatzeko ahalegina izateaz gainera,
gizartea baketzeko politika ere bazen.
1975eko urriaren 7an Gobernu Ministerioaren
Dekretuak Batzorde bat osatu
zuen, Udal Administrazioaren Ikerketa Institutuaren
barruan, administrazio errejimen
berezia ezartzeko Bizkaian eta Gipuzkoan,
eta sei hilabeteko epea jarri zitzaion haren
inguruko txostena Gobernu Ministerioaren
eta Gobernuaren aurrean aurkezteko. Batzorde
horren lanaren eta idatzi zuen txostenaren
lehen emaitza 1977ko martxoaren
4ko Errege Dekretu Legea izan zen (17ko
BOE). Errege Dekretu hark Batzar Nagusiak
berrezarri zituen Bizkaian eta Gipuzkoan
?ez zuten 1979ko lehen udal hauteskundeen
ondoren zuten forma bera?.
Arabako Batzarrak, horiek ere 1877an deseginak,
1977an berregin ziren (ekainaren
2ko Errege Dekretua ?uztailaren 7ko BOE?).
Foru erakundeak berreskuratzeko neurri
haiez gainera, 1976ko urriaren 30ean beste
Errege Dekretu Lege bat ezarri zen (azaroaren
6ko BOE), 1937ko ekainaren 23ko
Dekretua baliogabetzen zuena. Hala ere,
Dekretu hark ez zekarren Kontzertuaren
itzulera; bi probintzietan legedi orokorrak
jarraituko zuen, harik eta ikertzen ari ziren
errejimen bereziak behin betiko onartzen
ziren arte. Batzorde ikertzailearen ondorioetan
?Haziendari zegokionez?, ez zen errejimen
hitz hartuaren inguruan ezer esaten
?ezta arabar errejimena eredu hartuta ere?,
zergen transferentzien bidezko gastuaren
eta diru sarreraren desentralizazioa aipatzen
zen ?aduanak izan ezik?; dena dela, zerga
batasunaren eta estatuaren zerga gaineko
nagusitasunaren barruan izan behar zuen
horrek guztiak.
Nolanahi ere, errejimen berezirako prozesu
hori guztia eta Batzordearen proiektua
ez ziren eraginkorrak izan: batetik,
1977ko ekainaren 15eko hauteskundeen
ondoren alderdi politikoek erakunde bihurtzeko
prozesuan parte hartu zuten, eta,
bestetik, autonomiaren aurreko errejimena
ekarri zuen bideari ekin zitzaion. Bestalde,
prozesu politikoak beste bide bat hartu
zuten, erreforma politikorako bidea hain
zuen; Konstituzio berri baten gaineko eztabaida
sortu zen, eta, horren barruan, Autonomia
Estatutuak onartzeko eztabaida.
1976an, gainera, Arabako Kontzertua
berritu zen (ezinbesteko erreferentzia puntuazena egoera konpontzeko). Arabak
Ekonomia Kontzertuarekin jarraitu zuen,
nahiz eta Gerra Zibilaz gero jarraitzeko erabakirik
ez zen izan; 1952an berritu egin zen
hala ere, eta zenbait aldaketa egin zitzaizkion
gerra ondoko zerga berrikuntzak barneratzeko
(1942an, esaterako, Larrazen zerga
erreforma). 1906ko Kontzertuaren berrikuntzekin
aurretik erabakitako igoerak ezartzen
hasi ziren, eta 1952an erabaki zen bost
urtez behin kupoa estatuaren aurrekontuaren
arabera zuzentzea. 1976ko berrikuntzak,
alderdi askotatik 1981eko hitzarmenaren
eredu izan zenak, kupoaren urteroko aldaketa
ezarri zuen, bost urtez behin berritutako
formula baten araberakoa.
1978ko Konstituzioak ?foru lurraldeen
eskubide historikoak babestu zituenak?,
estatuaren antolakuntza berri bat aurrikusi
zuen (?Autonomien Estatua?), eta, Euskal
Herriko 1979ko Autonomia Estatutuaren
baitan, Ekonomia Kontzertua berritu zen
(1981); berrikuntza hartan Gipuzkoa eta
Bizkaia sartu ziren.
Hiru Lurralde Historikoak Euskal Autonomia
Erkidegoan sartzeak berrikuntzak
eragin zituen Ekonomia Kontzertuan: Eusko
Jaurlaritza Gobernuaren ?Hazienda Ministerioa?
eta Foru Diputazioaren arteko
bitarteko zen; horren ondorioz, Kontzertuan
?antzinako Kontzertuan? agertzen ez
ziren erakundeak osatu ziren (Euskal Finantza
Kontseilua). Erakunde berri horietan
Ministerioaren eta Diputazioen arteko harremana
zuzena zen. Negoziazioak, beraz,
ez ziren jadanik biren artekoak izaten (Diputazioak-Hazienda),
lauren artekoak baizik
(Diputazio bakoitza-Eusko Jaurlaritzarekin/-ren
kontra) edo, zenbaitetan, bosten
artean (Diputazioak-Eusko Jaurlaritza-Hazienda).
Horrek guztiak asko zaildu zituen
negoziazioak eta zergen bateratzea; gainera,
kupoak antzina baino era estatistiko eta
automatikoagoan kalkulatu ziren, azaletik
behintzat.
Erankundeen antolaketa konplexua zela
eta, mekanismo berriak, instantziak (Eusko
Finantza Kontseilua, kupoaren Batzorde
Mistoa, etab.), edo arauak (Zerga Harmonizazioaren
Legea, Antzinako Lurraldeen
Legea) sortu behar izan ziren. Berekin dakar
horrek, aldi berean, Ekonomia Kontzertua
eta Kontzertuaren betetzea konplexuagoa
izatea gaur egun gerra zibilaren garaian
baino.
Autonomia Estatutuaren 41. artikuluan
aipatzen zen estatuarekiko zerga harremanerako
?Ekonomia Kontzertuan edo hitzarmenean
oinarritutako ohiko foru sistema?
zela bide egokia. Beraz, argi dago Ekonomia
Kontzertua, hasiera batean berdintasun
fiskala lortzeko behin-behineko neurria,
?foru abolizioaren? emaitza izan zena, foraltasunaren
?usadiozko? sistema gisa geratu
zela etorkizunerako, Antzinako Eskubideak
esaten zaienetan txertaturik.