Historia»Egungo aroa
Antzinako Errejimenaren krisia eta iraultza liberala Euskal Herrian (1793-1878)
XIX. mendeko lehen hiru laurdenetan ahalegin handiak egin zituen
sistema liberalak Espainian finkatzeko. Ez zitzaion erraza gertatu,
etengabeko gatazka politikoez aparte, bi gerra zibil jasan behar izan
baitzituen, Euskal Herrian batik bat oso gogorrak izan zirenak. Euskal
probintzietako erakundeetatik egin zen liberalen aurkako
tradizionalismo politikoaren defentsak –baita arlo militarrean ere–,
indar ikaragarria eman zion karlismoari. Gerra karlistak, ideia eta
interes desberdinen arteko borroka izateaz gainera, euskaldunen arteko
gerra ere izan ziren. Halaxe gertatu zen lehenago ere, gizarte eta
ekonomia krisien eraginez, sektore batzuek gora eta beste batzuek
behera egin zutenean. Asaldura giro horretan –gerra artean, zehazki–,
euskal politikari talde bat sortu zen, foruzaleena. Foruak eta foruei
buruzko ideiak aldaraztea izan zen talde horren ahalegina, liberalismo
berdintzailearen presiopean biziarazteko. Horrela, itxuraz,
probintzietako erakundeen aginpide politikoak indarra galtzen zuen
bitartean, berorien administrazio ahalmenak gora egin zuen. Azkenean,
gerra berpiztu zen, eta haren amaierak, foruak ezabatzea eta Ekonomia
Kontzertuak ezartzea ekarri zuen. Horrela salbatu ahal izan ziren
«eskubide historikoen» zenbait oinarrizko alderdi.XVIII. mendearen bukaeran eta XIX.aren
lehen erdian, faktore sail baten (sozial, politiko,
ekonomiko, kultural…) eragin bateratuak
erabat hondatu zituen Europa mendebaleko
egitura zaharrak. Fenomeno horri
Antzinako Errejimenaren krisia esaten
diote historialariek. Hiritar guztien lege berdintasunetik
abiatuta, gizarte liberalaren oinarriak
ipini ziren; gizarte hura gizarte estamentalaren
oso bestelakoa zen, zeren gizarte
estamentalak pribilejioa hartzen baitzuen
gizartearen antolamendu eta sailkatze
oinarritzat. Iraultza liberalak –historialariek
asmaturiko beste esapide bat–, sistema
politiko berri bat sorrarazi zuen (gizabanakoa
eskubide zibil eta politikoen subjektu
gisa hartzea zuena ezaugarri nagusia),
sistema ekonomiko berri bat (jabetza pribatua,
enpresa irabaziak eta merkatua ezagutzen
zituenak), eta baita sistema ideologiko berri bat ere (gizarte irekiago baten
nahi eta asmoekin bat zetorrena, hierarkia
soziala banakoaren aberastasun eta talentuaren
arabera mailakatzen zuena). Aurreko
ikusmoldea teokratikoa zen, eta taldeari
ematen zion lehentasuna; gizarte liberal-burgesarentzat
berriz, zientzia eta gizabanakoaren
ekimena ziren aurreramendua eta
zuzenbide soziala iristeko bideak.
Aldaketen kronologia eta indarra ez ziren
leku guztietan berdinak izan, emaitzak,
berriz, oso antzekoak izan ziren; baita erresistentziak
ere, sarritan benetako gerra zibil
bihurtu zirenak. Hasieran talde txikia
osatzen zuten liberalek, kulturaz jantziak eta
urbanoak batez ere, eta sistema berria arrazoiaren
eta zuzenbide unibertsalaren izenean
justifikatzen zuten. Hirietatik kanpora
ordea ez zuen ia oihartzunik izan haien
diskurtsuak. Nobleek lotsagabetzat jotzenzituzten berdintasun ideiak, eta nekazariei
berriz susmagarria iruditzen zitzaien tradiziotik
ez zetorren gauza oro. Frantzian desagertu
ziren aurrenekoz Antzinako Errejimenaren
egiturak, feudalismoaren, monarkiaren
eta erlijioaren kontrako iraultza baten
bitartez. Oso gertaera berezia izan zen,
irakasgai bikaina gertatu baitzitzaion europar
aristokraziari; hala, aristokrazia konturatu
zenean estamentu gizarteak ez zuela
irtenbiderik, ahaleginak egin zituen liberalekin
moldatzeko. Jarrera aldaketa horrek
hain zorrotza eta nobleen kontrakoa ez zen
liberalismo baten garaipena erraztu zuen.
Pribilejio feudalen truke, aristokraziak osorik
gorde ahal izan zituen bere lur ondasun
izugarriak, eta baita lehengo eragin
sozialaren parte handi bat ere. Era horretan,
aristokraziaren bizimodua, estetika zaletasunak
eta arautegi moralak balio erabat
burgesekin batera gertatu ziren luzaroan.
Askoz okerrago atera zitzaizkion gauzak
Elizari: estatuaren aginpidearen mende egonik,
izugarri gutxitu zitzaizkion jendea nahiz
aberastasunak.
Estamentuzko organizazioa oso mantso
eta arazo askorekin desegin zen Espainian.
Prozesu zail hori nazioarteko egoerak baldintzatu
zuen, baina, batez ere, espainiar
gizartearen beraren barne dinamikak. Independentziaren
gerraren (1808-1814) eta lehen
karlistaldiaren artean (1833-1840) kokatu
izan da Antzinako Errejimenaren krisia.
Egitura tradizionalak batez ere elizaren eta
nekazarien interesen bizkar desegin ziren;
aristokrazia lurjabea berriz nahiko ondo irten
zen. Izan ere, talde berezitu bezala desagertu
bazen ere, ukitu gabeak gorde zituen
bere ondasun izugarriak, eta balio asko
kutsatu zizkion gizarte liberalari. Oso argia
izan zen hori, espainiar liberalismoaren talde
moderatuenari esker, 1840 ondoko hamarraldian
ezarri zen konstituzio ereduan.
Sistema politiko moderatuaren parte handi
bat oligarkikoa, autoritarioa eta baztertzailea izan zen, zuzenbidezko estatu baten
estilo demokratiko eta bateratzailearekin
ezin uztartuzkoa; eta deliberatuki egin zuen
jabetasunaren eta ordenaren alde, askatasuna
eta zuzenbidea baztertuta. Azken finean,
hiritarren eskubide zibilen eta politikoen
begirunea bermatzea baino areago,
aristokrazia lurjabearen eta finantza burgesiaren
interesak babestea zen haren helburua.
Sistema politiko moderatua demokraziaren
aldera eramateko egin zen lehen
saioa ezin okerrago atera zen (1868-
1874).
Ipar Euskal Herrian Antzinako Errejimenaren
krisia eta iraultza liberala Frantziako
gertaerei loturik egon ziren bezalaxe,
Espainiako gertaerek baldintzatu zuten
Hego Euskal Herrikoa. Nolanahi ere, espainiar
monarkiaren baitan nortasun berezia
baitzuen Hegoaldeak, Iparraldeak baino askoz
protagonismo handiagoa izan zuen aldi
honetan. Aski da karlistaldiak (1833-1839
eta 1872-1876) gogoratzea, esate baterako.
Horrekin ez da adierazi nahi karlistaldiak
huts-hutsik Hego Euskal Herriko gertaera
izan zirenik, eta are gutxiago euskaldunen
eta espainolen arteko gerra. Gauza da, besterik
gabe, aurrerago ikusiko ditugun arrazoiengatik,
gerra zibil horien gertaleku nagusia
eta Espainiako erregegaien gorte ibiltaria
bihurtu zela euskal lurraldea.
Hiru izan ziren Hego Euskal Herrian
aldaketaren ildo nagusiak. Lehenik, produkzio
baliabideen liberalizazioa eta euskal
ekonomia Espainiakoaren egitura orokorrean
txertatzea. Auzo lurren pribatizazioak
eremu landua zabaldu baldin bazuen –eta,
hala, ugaltzen ari zen biztanleriari jaten
eman ahal izan zitzaion–, aduanen behin
betiko lekualdaketak (1841) markatu zuen
euskal industrializazioaren hasiera. Bigarren,
hiriburuen (Iruñea, Gasteiz, Bilbo eta Donostia)
garrantzi gero eta handiagoa aipatu
behar da, politikan, ekonomian nahiz kulturan.
Euskaldun gehienak oraindik laborariak
ziren arren, izugarri hazi zen hiriek
gizartean zuten pisua, administrazio burokrazien
zabaltzeari, ikastetxe espezializatuei,
prentsaren zabalkundeari esker; hainbat
elkarte politiko-kultural ireki (ateneoak,
irakurketa zirkuluak…), eta hirietako klase
ertainak (legelariak, kazetariak, funtzionarioak,
irakasleak, etab.) asko hazi ziren.
Azkenik, politikari dagokionez, erakunde
foralak desagertu ziren, eta, azkenean, euskaldunek
ere gainerako espainiarrek zerga
eta soldaduska kontuetan zituzten eginkizun
konstituzionalak bere gain hartu beste
erremediorik ez zuten izan. Baina, Nafarroako
Foruaren konstituzionalizazioa oso
gogorra gertatu ez bazen ere (1841), errejimen
foralaren behin betiko ezeztatzearen
gainean egin zen (1876) Araba, Bizkaia eta
Gipuzkoakoa. Nolanahi ere, Hegoaldeko
hiru probintziak Nafarroarekin berdintzenzituen geroko ekonomia ituna abian jartzeak
(1878), euskaldunen berezitasuna izatez
(ez zuzenbidez) onartzea ekarri zuen Espainiako
estatuaren baitan. Izan ere, berezitasun
horren onespenean oinarritzen da
eskubide historikoen dotrina, hain zuzen
Euskal Autonomia Erkidegoaren gaurko
zuzenbidezko oinarri dena, eta Nafarroako
Foru Erkidegoarena.
Aipatu diren aldaketa horiek xehetasunez
aztertzen hasi aurretik, komenigarri
da esatea ez direla aldez aurretik antolaturiko
plan baten emaitza, aitzitik, dinamika
sozial oso konplexu baten ondorioa dira.
Era berean, ez dago pentsatzerik gatazka
etengabe bat zegoenik euskaldunen eta
espainolen artean, ez bata ez bestea ez baitziren
bloke trinkoak. Egia da foruen defentsa
bihurtu zela erreferentzia ideologiko
funtsezkoena Antzinako Errejimenaren krisian,
eta orobat konstituziozko estatuaren
ondorengo eraikuntzan. Baina, uste izan
denaz bestera, foruek ez zuten izan edukin
bakar eta aldaezinik. Aitzitik, foruen indar
handia historiako egoera oso desberdinetara
egokitzeko zuten malgutasunetik dator
neurri handi batean. Horregatik, baziren
errejimen foralaren interpretazio oso
desberdinak, askotan ezin adostuzkoak, eta
ez beti konstituziozko errejimenarekin bat
ez zetozenak.
Euskal gizartea XVIII. mende bukaeran
1787an Hego Euskal Herriko biztanleak
ozta-ozta iristen ziren milioi erdira (Nafarroa:
227.000; Gipuzkoa: 120.000; Bizkaia:
116.000; Araba: 71.000). Industria aurreko
gizarte oro bezala, laborari gizartea zen
batez ere. Ez zen orduan hamar mila biztanlebaino gehiagoko hiririk. Nolanahi ere,
bazen egitura ekonomiko aski zatikatu bat.
Aski jende aritzen zen lanean burdinoletan,
salerosketan eta arrantzan; hainbeste, non
Bizkaiak eta Gipuzkoak, Espainiako monarkiako
lurralde jendetsuenak izan arren,
defizita baitzuten laboreetan, eta beren beharkizunei
erantzuteko Arabako eta Nafarroako
soberakinetara jotzen zuten. Baina,
batez ere itsasoko ogi-ra jotzen zuten, hau
da, merkataritza librearen pribilejioak bermaturiko
itsasoko inportazioetara.
Lur langintza nekazari txikien esku zegoen;
seme-alaben laguntzarekin, batez
beste 5 edo 6 ha lantzen zituzten, eta familiaren
kontsumorako gordetzen zuten uztaren
parterik handiena. Denak ez ziren lantzen
zituzten lurren jabe, eta alde handiak
zeuden jabeen artean ere. Jabe txikiak gehiago
ziren artoaren eremuan (Bizkaia, Gipuzkoa,
Arabako iparraldea eta Nafarroako
Pirinio aldeko haranak, Iruñeko arroraino).
Arabako Lautadan eta Nafarroa erdialdean
maizter asko zegoen. Errioxan eta Erriberan
bakarrik, mahasti eskualdeetan alegia,
izaten ziren peoiak eta saripekoak. Euskal
nekazarien baldintza materialak ez ziren,
izan, beste lekuetan baino okerragoak. Atzerritar
bidaiari gehienen esanetan, Gaztelakoek
baino itxura hobea omen zuten euskal
hiriek, eta hobeto jantzia ibiltzen omen
zen euskaldun jendea.
Jabe txikiak asko samar baziren ere,
euskal gizartea oso mailakatua zegoen, eta
garrantzi handia zuen hierarkia sozialak.
Gizarte sarea ahaidegoan oinarritzen zen,
auzo harremanetan eta babesle-babestu
harremanetan. Uste orokorra zen gizadia
bere osotasunean familia handi bat zela,
zirkulu zentrokideetan egituratua (auzoa,
ibarra, probintzia, erreinua, kristandadea).
Gizon guztien aita Jainkoa baldin bazen,
Erregea zen bere mendeko guztiena. Aitaren
irudia, agintaritza moralaren gordelekua
zen agintaritza politikoarena baino areago,eta maila guztietan gauzatzen zen (familian,
udalean, probintzian…). Aita batek bere
seme-alabentzat hoberena bilatzen duen
bezalaxe, halaxe espero zen gobernariek
ere arazo publikoak taldearen onurari begira
kudeatzea. Bai aginpidea zertzeko formak,
bai ongi publikoaren eskaerak, tradizio
eta ohituretatik sortuak ziren, hau da,
Foruetatik. Beste hitzetan, gauza naturala
balitz bezala onartzen zen lurjabeen buruzagitza,
baldin eta haren jokabidea ondo
mugaturiko jarrera sozial baten ereduaren
araberakoa bazen, eta talde lotura estutzen
bazuen. Jainkoa, Erregea eta Foruak, ordena
horretantxe, horiek ziren gizarte patriarkalaren
ikurrak eta gizarte haren zimentarrien
laburpena. Horregatik, ez da harritzekoa
karlistek esapide hori hautatu izana
gizarte tradizionalaren alde egiteko.
Hierarkia soziala ez zen gizatalde baten
kide izateko sentimendu sendo batekin
ezin adostuzko gauza, eta sentimendu
hori bazuten bai goiko mailakoek, bai behekoek.
Azken finean, bakoitzak bere lekua
zeukan gizarte egituran, geruza guztiak
bilbe estu bat osatuz zeudela txertatuak,
elkarrekiko beharkizun multzo baten
bitartez. Maila teknologiko guztiz apala eta
ingurugiroa nekez menderatzen zuen gizarte
orotan bezala, arazoei aurre egin ahal
izateko beharrezko gauza zen elkartasuna,
bertute zibikoa baino areago. Gizarte harreman
paternalistak bestalde, nekazari giroetan
bezalaxe zeuden hirietan ere zabalduak.
Baina hiri handietan azkarrago ahuldu
ziren harreman haiek, lehenago lasaitu
baitzen gizarte kontrola, diru ekonomia,
arrazionalitate ekonomikoa eta indibidualismo
burgesa zabaltzearen ondorioz. Era
berean, ez zen ezin uztartuzkoa hierarkia
soziala Bizkaian eta Gipuzkoan Erdi
Aroaren bukaeratik zetorren kaparetasun
unibertsaletik sorturiko berdintasun sentimendu
nahasi batekin. Araban eta Nafarroan,
aitzitik, bere horretan iraun zuen
noblezia eta herriaren arteko (petxeroen)
berezitasunak.
Estatus soziala pertsonaren estamentuaren
eta aberastasunaren araberakoa izaten
zen. Noble tituludunak (duke, konde, markes
eta baroiak) zeuden laborari lurretan
maila gorenean. Handikiak ziren, aristokraziako
familia kopuru txikia; elkarren ahaide
izaten ziren, eta Erdi Aroko leinu handietatik
zetozen ondasun izugarrien jabe.
Sarritan gortean bizi baziren ere, etxea zabalik
eduki ohi zuten, eta oso lotura estuak
izaten zituzten sorlekuarekin. Haien azpitik
zeuden titulu gabeko kapareak (jauntxoak).
Ez zuten aristokratek bezain deitura
itzaltsurik, ezta hain errenta handirik ere,
baina batzuk oso aberatsak ziren, errotak,
olak, eta baserri bat baino gehiago, bakoitza
bere lurrekin, izaten baitzituzten. Gehienek
ordea bere lurrak lantzen jarduteabeste erremediorik ez zuten izaten. Nolanahi
dela ere, jauntxoek zuten garrantzia,
ekonomikoa baino areago, soziala eta ideologikoa
izaten zen, haien esku egoten baitziren
bai probintziako karguak, bai udalekoak.
Iraupen mailan, ozta-ozta, kapare ez
ziren maizter eta jabe txikien sail mugatu
bat zegoen; gehienera ere, erantzukizun
gutxiagoko udal karguetara jo zezaketen
haiek. Uzten ahultasunak kiebra jo ez jo
zeuzkan beti. Arazo txikienak lukurren esku
jartzen zituen: artaldea edo baserria galtzea
ekar zezakeen mailegua esandako epean ez
itzultzeak. Horregatik, izugarrizko garrantzia
zuten talde horrentzat auzo ondasunek.
Saripekoak, pobreak, alderraiak eta baztertuak
zeuden mailadi sozialaren azken lekuan.
Gutxi baziren ere, gero eta garrantzi
handiagoa hasi ziren hartzen laborari ez ziren
sektoreak. Barnealdean, indarrez handitzen
hasi ziren hiribildu batzuk (Otxandiano
eta Plasentzia). Gatzun eta eskabetxe
lantegiak oso famatuak ziren kostalde osoan,
Bermeotik Hondarribira. Administrazioko
lanen inguruan hazi ziren Gernika eta Tolosa,
hiriburu foralak baitziren biak. Oñati
harro zegoen bere unibertsitateaz, eta Bergara
Euskalerriko Adiskideen Elkarteak sorturiko
Errege Mintegiaz. Hantxe hezi ziren
XVIII. gizaldiaren bigarren erdiko euskal
eliteak. Merkataritza portuen inguruan (Bilbon
eta Donostian) eta aduana inguruetan
(Gasteiz, Urduña eta Balmaseda) sendotu
zen merkataritza. Lizarra, Tutera eta Iruñeak
administrazio funtzioak, erlijiozkoak eta komertziozkoak
bateratzen zituzten, eta horietxek
ziren biztanle gehieneko nafar hiriak.
Udal gobernua goi mailako talde urbano
baten esku zegoen; talde hori lekuanlekuko nobleziak, hirietan bizi ziren lurjabeek,
legegizonek, negozio gizonek eta eliz
karguek osatzen zuten (azken horiek ez
zuten kargu publikorik). Haien azpian jende
multzo mugikor bat izaten zen, txikizkako
salerosketan aritzen zena, eskulangintzatan
edota udal azoketan, enkantean. Gehiegitxotan
beren irabaziak lurrak erosteko
gordetzen zituzten, industria aurreko gizartean
errenten eta prestijio sozialaren iturri
baitziren lurrak. Haien inbertsio gogoak ordea
bazuen trabarik, alegia, higiezinen merkatuaren
mugimendu falta. Lurraren parte
handiena salerosketa sareetatik kanpo zegoen,
nobleen ondasunen loturagatik
(maiorazkoa), eta eliz eta udal ondasunen
amortizazioagatik. Nekazari apalak, artisauak,
dendari txikiak, saripekoak eta pobre-pobreak
zeuden gizarte urbanoaren
behengo mailetan.
Egitura sozial konplexu horrek ordea ez
zuen arazorik falta; baina baziren erakundeak
eta baziren usadioak arazo horiei irtenbidea
emateko. Lurralde bakoitzak lege
corpus zabal bat zeukan, ez beti idatzia (forua),
elkarrekiko beharkizun sail bat, ohiturak,
usadioak eta tradizioak jasotzen zituena.
Ikuspuntu soziologiko horretatik,
mundu tradizionalari egonkortasuna ematen
zioten elementuak ziren foruak; bat
zetozen mundu tradizional horrekin, eta
haren erreferentzia ziren. Ikuspuntu politikoago
batetik, lurralde forudunen Koroarekiko
harremanak egituratzen zituzten. Funtsean,
probintzia autogobernuko aski dosi
handiak, eta zerga eta soldadutza berezitasun
sail bat bermatzen zituzten; horren
ondorioz, euskal probintziak salbuetsiak
ziren. Baina, aldi berean, kargu publikoak
hartzeko prozedurak eta kargudunek betebeharreko baldintzak zehazten zituztenez
gero, probintziako aginpidearen jarduna ere
arautzen zuten foruek. Batzar Nagusiak eta
Diputazioak ziren erakunde egituraren giltzarriak.
Araban, Gipuzkoan eta Bizkaian
lurraldeko ordezkaritza sistema korporatibo
bat osatzen zuten (estamentala, Nafarroako
Gorteen kasuan), lurjabe familien
kopuru txiki baten esku uzten zuena probintziaren
gobernua.
Agerpen labur horrek ez du alabaina
behar bezala agertzen egoera historiko jakinetara
egokitzeko foru errejimenek zuten
malgutasuna; hortik, foruen bizitasuna eta
iraupen luzea. Ez baitzuten idatzizko oinarri
aski zabal eta egituraturik, Batzarren
aginpide libreak (edota errege legediak
berak) alda zitzakeen foruak. Demokratikoak
ez izan arren, ez ikusmoldez ez jardutez,
bazuten halere probintziako gobernuari
beste gizarte sektoreak eranstea. Halaxe
gertatu zen hirietako patrizioekin.
Horren adibide paradigmatikoa da Arabako
kasua. 1535ean, sei botoetatik hiru eman
zizkion Gasteizi Karlos V.ak Diputatu Nagusiaren
hautaketan; Diputatu Nagusiak,
gainera, gasteiztarra izan beharra zeukan.
Orduz geroztik, Gasteizko Hermandadeak
probintziako auzien kudeaketan berez zegokiona
baino askoz ahalmen zabalagoak
izan zituen. Antzeko mekanismoak sortu
ziren orduan Bizkaian, Gipuzkoan eta Nafarroan
ere. Gizarte tradizionalaren krisiaren
aurrenetako sintoma bat, hain zuzen
ere, hiri burgesiaren eta herri txikietako
jauntxoen arteko adostasunaren haustura.
Berriz ere, argigarria da Arabako kasua. Probintziaren
eskaeraz, hau da, jauntxoek
mendeko Batzar Nagusien galdez, Gaztelako
Kontseiluak hiriaren pribilejioak ezabatu
zituen 1804an. XVIII. mende bukaeran
sorturiko zailtasunak gainditzeko politika
ekonomikoa ezin adostuak ekarri zuen
haustura. Gainerako euskal lurraldeetan
bezala, lehen karlistaldia arte ez zituzten
bakeak egin hirietako nobleek eta probintziako
jauntxoek.
Ekonomia krisia
Ia aldi berean eta produkzio sektore
guztietan agertu ziren zailtasunak. Mendearen
lehen erdian izan zen hazkunde demografikoak
bigarren erdian prezioek gora
egitea eragin zuen. Produkzioaren eta kontsumoaren
arteko aldea eutsiezina gertatu
zenean, abian jarri ziren Malthuseren mekanismoak.
Uzta txarrek, bata bestearen
atzetik, izugarri areagotu zuten hilkortasuna,
eta geldiarazi hazkunde demografikoa. Sail
landuetan bestelako gaiak sartzea ezinezkoa
zela-eta, luberriak prestatu beste aukerarik
ez zegoen, kontzejuaren lur eremu zabalak
baliatuz, normalean abere bazka etabasoetarako erabiltzen zirenak. Legeak ordea
debekatu egiten zuen bai auzo lurrak
pribatu bihurtzea, bai horiek lantzea. Liskarra
liskarraren atzetik, udalaren diru guztiak
ahitu zirenean bakarrik, saldu zituzten
herriek beren kontzeju ondasunak. Herritar
pobreenen protesta gogorrak gorabehera,
guztiz ezinduta ikusten baitzuten nola
zihoazen aberatsenen eskuetara lehen guztienak
ziren ondasunak, auzo lurrak pribatu
bihurtu eta lantzen hasi zirenean, berriz
ere hasi ziren biztanleak ugaltzen, Independentziaren
gerraren ondoren (1808-1814).
Are luzeagoa izan zen burdingintzaren
krisia. Suediako eta Ingalaterrako burdinaren
lehia gero eta handiagoak, askoz ere
merkeagoa baitzen, lekua kendu zion euskal
burdinari nazioarteko merkatuetan. Teknologia
atzerapena zen huts-hutsik horren
arrazoia. XVIII. mendearen bigarren erditik
aurrera ingelesek kokea erabiltzen zuten
(harrikatza) zaina urtzeko, eta euskal olek
oraindik ere egur ikatza erabiltzen zuten.
Luberriak landu behar hark eta diru inflazioak
ezin eramanezkoa bihurtu zuten
egoera: 1770ean 3 erreal balio zituen egur
ikatzeko gurdi berak, 1880an 30 erreal balio
zituen. Ola gizonen lehen erreakzioa
erregeari Penintsulako eta kolonietako
merkatua gorde zezala eskatzea izan zen,
eta debeka zezala atzerriko burdina inportatzea.
Neurri haiek guztiz eskasak gertatu
ziren iruzurrari eta britainiar kontrabando
aktiboari kontra egiteko. Merkatuaren estutze
hura are larriagotu zuen gerra garaietako
burdinolen eta instalazioen suntsitzeak.
Krisitik irteteko nahitaezkoa zen, labe
garaien sistema erabiliz, produkzio prozesuaren
modernoagotzea. Aurreneko labe
garaia, Boluetako Santa Ana, 1849an jarri
zen martxan. Baina oraindik ere urte asko
pasako ziren euskal siderometalurgiak antzina
izan zuen oparotasuna berreskura
zezan.
Ez ziren askoz hobeak garai haiek
itsasoarekin zerikusia zuten sektoreentzat.
Ontzigintzak behera egin zuen frantses-espainiar
ontzidiari Trafalgarren gertatutakoaren
ondoren (1805), eta etenda geratu
zen Ameriketako kolonien independentziarekin
(1810). Nahiko larri ibili zebiltzan
gipuzkoar arrantzaleak ere. XVIII. mende
erdialdean guztiz agerikoa zen arrantzale
munduaren beherekada; antzina oso garrantzitsuak
izandako portuak laborari herriak
ari ziren bihurtzen, hala Zarautz, Zumaia
edo Deba. Bizkaitarrei, seguraski tradizio
gutxiago zutelako itsaso handitako arrantzan
(bakailaoa eta balea), errazago gertatu
zitzaien itsas bazterreko arrantzari egokitzea
(sardina eta bonitoa). Orduz geroztik,
Bermeo izan zen Hego Euskal Herriko
portu nagusia. Hango Kofradiak dirua erruz
gastatu zuen arrain freskoko garbitegiak eta
eskabetxeko lantegiak eraikitzen. Baina,mendearen azken herenean, Espainiako
Koroaren aginduz, marinel askok eta askok
soldadu joan behar zutela-eta Britainia Handiaren
kontrako itsas gerretara, sektoreak
ez zuen aurrera egiterik izan, eta 1840 ingurua
arte ez zen berriz sendotu.
Eta hori guztia gutxi balitz, distantzia
luzeko salerosketa ere etenda geratu zen.
Erdi Aroaz geroztik, euskal portuetatik bideratzen
zen Gaztelaren eta Europako iparraldearen
arteko merkataritza. Portu burgesia
itsas garraioan espezializatu zen azkenean.
Pixkana-pixkana, inportazio-esportazio
negozioak ere beretu zituen, bereziki
artilearen merkataritza eta inportaturiko
salgaien banaketa. Joera horren lagungarri
izan zen merkataritza askatasuna, barnealdeko
portu lehor-etako aduanek bermatzen
zutena. Alabaina, Borbondarrek kontrabandoa
desagertarazi nahi zutela-eta, kostaldera
eraman behar ziren aduanak. Euskal diputazioekin
ezin zutelarik akordio baketsu
batera iritsi, diputazioek ez baitzioten uko
egin nahi merkataritza librearen pribilejio
foralari, estrategiaz aldatu zuten Felipe
V.aren ondorengoek: Gaztelan sarturiko
euskal gai guztiei atzerritartasun eskubideen
zerga ezarriz, espero zuten agintari foralek
jarrera aldatuko zutela.
Hazienda ministroak, forua hautsi gabe,
aduana hesi bat jaso zuen euskal probintzien
inguruan. Santanderri laguntzeko asmoz,
1763an Errege Dekretu batek merketu
zituen, aski merketu ere, hango portuak
esportatzen zuen Gaztelako artilearen zergak.
Geroxeago, 1789an, Ameriketako salerosketa
harreman zuzenetatik at geratu
ziren Bilbo eta Donostia, aduanak barrualdean
zeuden artean. 1789ko muga zergak
jatorrian zamatzen zuen Espainiako itsasertzetik
euskal portuetara zetorren edozein
gai. Sarrerak zioenez, Gaztelako zerga sistema
bera balego indarrean Probintzia
Salbuetsietan, Errege haziendak bilduko
zuenaren parekoa zen zerga hura. Azken
finean, zerga salbuespenak zirela-eta, euskal
salerosleek zituzten abantailak ezabatu
nahi ziren. Merkatarien arazoak larritu egin
ziren Caracasko Errege Konpainia desagertu
zenean; garai batean, hark monopolizatu
zuen Venezuelako kakaoaren salerosketa
Donostiako portuan.
Neurri horiek ez zuten bakarrik ordu
arte oparo ibilitako merkatari burgesia haserrearazi,
agintarien elitea ere zatikatu
zuen. Hala, Penintsulako eta kolonietako
merkatuetan interesa zutenak foruen berriztapena,
aduanei zegokienez, eskatzen hasi
ziren azkenean. Nolanahi ere, beren iritzia
Batzarretan nagusitzerik ez zuten lortu. Auzi
honek gorabehera asko izan zituen. Larriena
1834an gertatu zen, Donostiak Gipuzkoako
Probintziatik alde egin zuenean,
Batzar Nagusiak ez zuelako salerosketa espainoltzeko
proposamena eztabaidatzeriknahi izan. Auzia 1841ean bukatu zen, Esparterok,
Donostiako merkatari burgesiak
hala eskatuta, aduanak behin betiko kostaldera
eramateko dekretua argitaratu zuenean.
Ekonomia arazoak areagotu egin ziren
Espainiako monarkiak 1775 eta 1814 artean
izan zituen etengabeko gerrekin. Ustez
oraindik ere Europako potentzia zelakoan,
munduko nagusitasuna lortu nahian zebiltzan
frantses-britainiar borrokan sartua gertatu
zen. Diplomazia harremanen egoera
etengabe aldatzen baitzen, behin eta berriz
borrokatu zen espainiar armada itsasoan
britainiarrarekin; lehorrean, bi bider (1793-
1795 eta 1808-1814) borrokatu zen, frantsesen
kontra. Zergak izugarri gehitu zirelarik,
gerra haiek, herriaren pobretzea areagotzeaz
gainera, erremediorik gabe hondatu
zituzten gizarte tradizionalaren egiturak
ere.
Frantzia iraultzailearen kontrako gerrak
Luis XVI.a hil zutenean (1793aren urtarrilak
23), Frantziako Errepublikaren aldi
errepublikar eta jakobinoa hasi zen. Erregearen
heriotzaren albistea zabaldu orduko,
europar monarkiek gerra adierazi zioten
Frantzia antiklerikal eta errege-hiltzale hari.
Deklarazio hura gurutzada berri bat balitz
bezala hartu zen kontinente osoan. Iraultza
bukarazi beharra predikatzen zuten elizgizonek,
eta gaizkiaren gorpuztearekin alderatzen
zuten. Armada monarkiazaleen
mobilizazio bizkorrak arazo handiak ekarri
zizkion Errepublikako Konbentzioari, dei
egin baitzien hiritar guztiei, arriskuan zegoen
aberria salbatzera joan zitezen. Erantzuna
izugarria izan zen. Frantsesak, mistika
iraultzaile batek hartuta, milaka eta
milaka joan ziren izena ematera. Ez zuten
lurraldearen osotasuna bakarrik defenditu
nahi, berdintasun, askatasun eta anaitasun
helburuen alde ere egin nahi zuten.
Espainiako gudarostea mugan kokatu
zen. Foruen xedapenen arabera, Diputazioek
boluntario konpainiak armatu zituzten,
eta parrokoek elizan sobran zuten zilarra
eman zuten. 1793ko kanpaina oso itxaropentsua
gertatu zen. Gipuzkoarren eta nafarren
laguntzarekin, Ventura Caroren oste
erregularrek Hendaia hartu zuten, eta Ricardos
jeneralak Frantziako Rosselló eskualdea
inbaditu zuen bere osteekin. Baina
hurrengo urtean, ez batak ez besteak ezin
izan zion frantses kontraerasoari eutsi. Mendebaleko
frontean, Erratzu eta Hondarribitik
gurutzatu zuten muga Monceyren osteek.
Tolosan elkartu ziren bi taldeak, eta 1794koabuztuaren 9an erori zen hiria. Ordurako
Gipuzkoa osoa zegoen frantsesen esku,
baita Donostia ere. 1794ko abuztuaren 14an
Getarian bildutako Batzar Nagusiak, donostiar
burgesiaren anexio eta iraultzaren aldeko
ideiei men eginez, eskaera formala
egin zuen probintzia Errepublika Frantsesari
foralki eransteko. Monceyk atzera bota
zuen proposamena, zentralismo jakobinoaren
kontrakoa zelakoan (ordurako ezeztuak
ziren Iparraldeko foruak), eta konkistatzaile
baten gogorkeriaz jokatu zuen.
Udazkenean hartutako lurrak sendotzen
jardun zen, aldi berean hornigai bideak segurtatzen
zituela. Hurrengo urtean aurrera
jarraitu zuen, garaile beti ere. Deba Garaiko
gainetatik igaro ondoren, Gasteiz konkistatu
zuen, eta Miranda de Ebroraino iritsi zen.
Bilbo ere frantsesen esku zegoen ordurako,
eta Iruñea eutsi ezinik zebilen. Katalunian
ere gauzak nahiko larri baitzebiltzan, Karlos
IV.ak Basileako bakea onartu zuen
(1795eko uztaila). Frantziak alde egingo
zuen okupaturiko Penintsulako lurretatik,
Santo Domingoko espainiar uhartearen
truke.
Luzeagoa eta odoltsuagoa izan zen Independentziaren
gerra (1808-1814). Portugalgo
erreinua suntsitzeko, britainiarren aliatu
tradizionala baitzen, Napoleonek penintsula
hartzea erabaki zuen, eta bere anaia,
José Bonaparte, jarri zuen Espainiako tronoan.
Europako jaun eta jabe zela, azpijokoak,
mehatxu ilunak eta agindu faltsuak
erabili zituen enperadoreak Espainiako errege
familia Baionan biltzeko. Hala, Gorteak
bildu zituen han, Baionan, presaka (1808ko
ekaina), liberal moldeko konstituzio bat idatzi,
eta dinastia aldaketa legeztatzeko. Amarru
hark ordea ez zuen arrakastarik izan.
José Bonaparte Madrila heldu zenean, larriagotu
egin zen maiatzaren 2an hasitakoherri matxinada. Haren posizioa eutsiezina
gertatu zen bere osteak bi bider garaitu zituztela
jakin zuenean. Espainiar gudarosteak
Dupont garaitu zuen Bailenen, eta Torres
Vedrasen, Lisboatik gertu, eta Junotek ezin
izan zion kontra egin Arthur Wellesleyk,
etorkizuneko Wellingtongo dukeak, gidaturiko
britainiar espedizioari. 1808ko uda
hartan bertan, Batzorde Nagusi batek beretu
zuen gobernua preso zegoen Fernando
VII.aren izenean, frantsesei gerra adierazi
zien formalki, eta usurpatzailetzat salatu
zituen Bonapartetarrak.
Gauzak ezin ziren okerrago hasi sasi
errege harentzat, eta Gasteizen hartu zuen
babesa, laguntza noiz etorriko zain. Enperadorea
bera, bere osteen buru, abiatu zen
Espainia aldera. Kanpaina militar guztiz
azkar batean, Napoleonek Madril konkistatu
zuen berriz bere anaiarentzat (1808ko
abendua). Baina, garaipen sonatu haiek
gorabehera, Junta zentralak ez zuen etsi.
Napoleonek –oker– denbora kontua besterik
ez zela pentsatu zuen. Frantziara itzuli
aurretik, hiri garrantzitsuenak beretzea gomendatu
zien bere jeneralei, eta, talde
mugikorrak erabiliz, komunikazio bide nagusiak
menderatzea. Baina hori ezinezkoa
gertatzen zitzaion baita 250.000 soldaduko
gudaroste bati ere. Eremua ez baitzuten
menderatzen, konboiak, eskolta gudarosteak
edota postak berak ere, oso erraz geratzen
ziren gerrillen esku. Nazkatuta gehiegi
luzatzen ari zen egoera harekin,
1810ean Frantziari erantsi zizkion enperadoreak
Ebro ibaiaren eta Pirinio mendien
arteko lurrak. Erabaki horrek Jose Bonaparteren
posizio politikoari kalte egin bazion,
Errusiako kanpaina zela-eta, are kaltetuagoa
geratu zen haren posizio militarra.
Wellingtonek, soldadu inperial milaka batzuen
lekualdaketaz baliatuz, lur zabaleraeraman zuen bataila. Behin baino gehiagotan
inguratuz, oso mugimendu bizkorretan,
Madril askatu zuen, eta frantsesak garaitu
zituen Gasteiz eta San Martzialgo borrokaldi
erabakiorretan (1813ko ekainaren 21ean
eta abuztuaren 31n, hurrenez hurren).
Madrilen eta Parisen arteko igarobide
nahitaezkoa izanik, hasieratik egon zen
Hego Euskal Herria frantsesen mende. Batez
ere lau hiriburuak, Bilbo, behin baino
gehiagotan, abertzaleek berreskuratu zuten
arren. Baionako nagusien batzarrean egondako
euskal diputatu batzuk, hala nola
Mariano Luis de Urquijo eta José de Mazarredo
bizkaitarrak, edota José Miguel de
Azanza nafarra, José Bonaparteren ministro
izan ziren. Ilustratu ospetsuak ziren hirurak,
Borbondarren monarkiaren zerbitzura
luzaro jardunak. Erreforma sail bat goitik
(alegia, iraultza arriskurik gabe) ezartzeko
aukera ikusi zuten Napoleonengan, nahitaezko
gauza zena espainiar gizartearen
atzerapenari kontra egiteko. Gainerako
frantsestuek bezala, estatuko arrazoien
mende jarri zuten dinastia leialtasuna. Agintari
foralek oso desberdin jokatu zuten,
behartuta ezagutu baitzuten errege berria,
eta inongo berotasunik gabe: Arabako Batzar
Bereziak Merlin jeneralaren baioneten
mehatxupean onartu zuen errege frantsesa;
ezkutuan alde egin zuen Iruñeatik Nafarroako
Diputazioak, eta, Tuteratik, agindu
zien bere herkideei Jainkoaren, Foruen
eta errege presoaren alde borroka egitea
(1808ko urriak 28).
Baionako konstituzioaren 144. artikuluan
adierazitakoaren arabera –Juan José
María Yandiola bizkaitarrak proposatuta–,
1810eko otsaila arte indarrean jarraitu zuten
foru erakundeek. Hori bai, behar ziren
garbiketa guztiak eginda eta ahalmen hutshutsik
administratiboak zituela. Baina, Gobernu
Militarren sorrerarekin, erabat ezeztatu
zituzten azkenean. Dufour jeneralak
hartu zuen Nafarroaren ardura, eta Thouvenontek
Araba, Gipuzkoa eta Bizkaikoa.
Administrazioa arrazionalagoa egin eta aginpide
zibila militarraren mende jarri ondoren,
Gobernuko Kontseilu bat izendatu
zuen Thouvenontek. Kontseilu hori aholku
emailea zen, eta ordezkari bana zuen hiru
probintzietan: Yandiola Bizkaian, Alejandro
Duqué Gipuzkoan eta La Alamedako Markesa
Araban. Horrez gainera, Probintziako
Kontseilu bat ipini zuen lurralde bakoitzaren
buru, lau lagunez –bi lur jabe eta bi
merkatari– osatua. Udal Kontseiluak ziren,
aurrekoen ordezko izan zitezen, erakundeen
organigrama berriaren azken puntua.
Neurri horien guztien ondorioz, baztertuak
geratzen ziren nekazari giroko jauntxoak,
burgesia urbanoaren eta, oro har, Bonaparteren
erreformazaletasunarekin ados zeuden
biztanle sektoreen mesedetan. Horregatik,
haietxek jaso zituzten neurri liberalizatzaileen(eliz eta udal ondasunen desamortizazioa)
lehen etekinak, eta haiek sartu ziren
aurrena goardia zibikoan; hiritar talde armatuak
ziren horiek, politika antolamendu
berriaren aldekoak.
Goardia zibikoa nahikoa izan zen hirietan
legezkotasun berria ezartzeko, baina
oste erregularrek ezin izan zituzten probintziako
gainerako lurrak menderatu. 1812tik
aurrera, frantsesen eskumendetik urrun hasi
ziren biltzen Batzar Orokorrak. Ordurako,
lasai-lasai mugitzen zen gerrilla mendialdean,
nekazarien laguntzari esker; harrotasunez
kontatzen zituzten haiek Cruchaga,
Jáuregui –Artzaina–, eta Sebastián Fernández
de Lecetaren –”Dos pelos”. egitandiak.
Baina Francisco Espoz y Minaren adinako
osperik ez zuen inork lortu; Espoz y Mina,
talde txiki batetik hasita, milaka gizoneko
gudaroste bat osatzera iritsi zen. Zapalkuntzak
frantsesen kontrako sentimenduak areagotzeko
baino ez zuen balio izan. Gauza
bera gertatu zen gerrako zerga bereziekin;
izan ere, erasotuek ordaindu behar zituzten
erasotzaileen osteen gastuak. Alkateek
bizitza jarri behar zuten buruzagi militarrek
finkaturiko kopuruen eta epeen ordainketaren
berme. Larrialdietan, herritar aberatsenengana
jotzen zuten, eta haiek, berme
gisa, kontzejuko ondasunen hipoteka eskatzen
zuten. Azkenean, auzo lurrak saltzea
beste erremediorik ez zen izan. Auzo lurrak
galdu, eta azienden errekisa etorri zen gero,
zubien lehertzea, burdinola askoren suntsitzea
eta gerrak eragindako hondamenak.
Donostiakoa izan zen denetan gogorrena,
ingelesek, azken erasoan, dena ostu eta suntsitu
baitzuten (1813ko abuztuaren 31).
Gizarte eta politika krisia
Egonezina areagotu eta izugarrizko pobrezia
ekarri zuten gerra etengabe haiek.
Familia asko eta asko zorrak janda geratu
ziren. Produkzio egituren organizazio faltak
eta haren ondorengo nahasmenduak
krisi estrukturalaren ondorioak aregotu zituzten,
eta gerra ondorengo zerga gehitzeak
ere ez zituen arazoak gutxitu. Gizarte
krisi haren tamainaren erakusgarrietan, bidelapurren
agertzea da argiena. Jokabide
antisozialak zapaldu, eta “edonon eta edonoiz
gertatzen diren lapurreta, hilketa eta
zauriak” desagertarazteko, polizia forala
sortu zuten Diputazioek XVIII. mendearen
bukaeran. Mikelete eta miñoiek ez zituzten
gaizkileak mendi inguruetan-eta bakarrik
esesten. Herrietara ere joaten ziren, herritar
errebeldeenen kontra alkateen aginpidea
indartzeko.
Aldi berean ia, foruen eztabaida piztu
zen. Errejimen forala aldatu beharra zegoela
pentsatzen zen, leku askotan gainera.Kritikoen aldean merkatari burgesia zegoen,
Valentín de Foronda arabar ilustratu eta liberalzalea
zutela gidari; baita zentralismo
monarkikoaren defenditzaileak ere, erregearen
aginpidea zabaldu nahi baitzuten foru
lurraldeetan. Beste alde batetik, erakundeetan
zuten posizioaz baliatu ziren jauntxoak
beren pribilejio zaharrak berritu eta kritikoak
probintziaren gobernutik urrunarazteko.
Jauntxoen jarrerak hautsi egin zuen
euskal gizartearen barne batasuna. Alde
batetik, kapare ez zirenen haserrea sorrarazi
zuen; bestetik, burgesia urbanoarekiko
harremanak hondatu zituen, eta era horretan
apurtu egin zen talde aginteduna osatzen
zuten bi bandoak lotzen zituen adostasun
hauskorra.
Nobleen eta herri xehearen arteko liskarrak
ekonomia krisiaren zama lehenengoek
bigarrenari leporatu nahi izanetik sortu
ziren. Talde arauen arabera, tradizioak eta
usadioak ezarritako mugen barnean zertu
behar zuten agintariek beren aginpide paternala.
Horregatik, zaharkituak baitzeuden,
onartezina zen antzinako pribilejio estamentalak
berpiztu nahia. Probokazioa are handiagoa
zen, kontuan hartzen bada kapareen
estrategiaren barne petxeroak erakundeetatik
baztertzea zegoela. Erregearen baimenarekin,
mende bukaera aldean hogeikoak
sartzea lortu zuten Euskal Herriko udal askok;
herritar ahaltsuenen ordezkariak hautatu
ziren, ohiko kontzeju zabal irekien ordezkoak.
Erregearen onespena lortzeko
modua ez zen beti berbera izaten: herri
bilerak sarritan sekulako iskanbilekin amaitzen
ziren, zentzudunenei herritar suharrenak
gaineratzen zitzaizkien, erokeria hutsa
izaten ziren erabakiak, eta, gainera, herritarrak
elkarrengandik urruntzen zituzten.
Herri xehea baztertzeko asmo berberaz,
alkateen eta hermandadeko prokuradoreen
karguak kapareen esku geratu ziren Araban
1800etik aurrera. Araban behintzat,
Napoleonen inbasioaren ondoren ere jarraitu
zuten kapareen azpijokoek. 1818an, familiako
buru ziren bostehun arabarrek eskatu
zioten Fernando VII.ari, diru truke,
noble bihurtzea denak. Diputazioak beren
aurkako txostena egin zuela jakin zutenean,
berriz ere idatzi zioten erregeari “beharrezko
gertatzen zaigun errekurtso batean,
Probintziaren manupetik askatzeko eta erabat
aldentzeko, ez baitugu hor ordezkaritzarik
batere, legezko eskubide ororen kontra
loturik baikauzkate, eta, hala, lege berriak
eskatzen ditugu, Arabako forurik
gabe, gainetik kentzeko behingoz noble bezainbat
erregetxo diren horiek, arimak galarazten
baitizkigute, eta ondasunak agortzen.”
Zamakolada ere, 1804ko udan Bizkaiko
Jaurerria astindu zuen herri matxinada, zergak
zirela-eta sortu zen. Konbentzioko gerrak
sorrarazitako zor handiak ordaintzeko,Bizkaiko Batzar Nagusiak kontsumoaren
gaineko zerga plangintza bat onartu zuen,
“Bilboko merkatari handi eta txiki guztien”
ukoa ekarri zuena. Ez zen gauza berria Bilboko
burgesiaren eta herri txikietako jaunen
artean tirabirak izatea. Baina orduko hartan
inoiz baino urrutirago iritsi ziren liskarrak.
Batzarrak ez zuen atzera egiteko inolako
asmorik, aitzitik, erregearen baimena
lortu zuen Abandon portu berri bat egiteko,
Nerbioi ibaian bertan. Portu hura egin
izan balitz, desagertaraziko zuen Bilbok
merkataritzan zuen nagusitasuna. Simón
Bernardo de Zamacola, Arratiako merindadeko
foru alkatea eta Dimako eskribaua,
zen proiektuaren egilea, eta haretxek negoziatu
zuen proiektua, Jaurerriaren izenean,
Godoyrekin zuzenean. Baina, hastekotan
zirela eraikuntza lanak, herri matxinada
piztu zen. Arma biltegiak indarrez
hartu ondoren, Bilbora jo zuten Begoña,
Abando eta Deustuko nekazariek “danbor
hotsetan”. Atxilo hartu zituzten korrejidorea
eta Diputatu Nagusiak, baina Zamacolak
ihes egitea lortu zuen. Herriari traizioa
egin izana leporatzen zieten hirurei, eta
zubiaren truke Jaurerrian soldaduska jartzea
eskaini izana Godoyri. Aste batzuen buruan
etorri zen normaltasuna, eta Batzar Nagusi
berri batek Zamacolaren harrokeria kondenatu
eta proiektua ezeztu zuen. Laborariak
izan baziren ere protestaren buru, bilbotar
merkatariek bultzatu zutela zen herriaren
susmoa. Horregatik, erredun deklaratu eta
Bizkaitik deserriratu zituzten, geroago, Mariano
Luis de Urquijo eta José de Mazarredo;
harreman estua zuten biek hiriko merkatarien
interesekin, eta José Bonaparteren
ministro izango ziren gero.
Agintari urbanoen eta jauntxoen artekoa
ez zen Bizkaiko auzia bakarrik. Arabako Batzar
Nagusiak zamakoladaren urte berean
eman zuen errege epai batek kendu zizkion
Gasteizi, lehen esan den bezala, Diputatu
Nagusia aukeratzeko zituen pribilejioak.
Gipuzkoan ez zebiltzan gauzak hobeto.
Irun eta Hondarribiak 1805ean lortu
zuten Nafarroako Erreinuan (behin-behingoz)
sartzea. Baina Donostiaren eta Gipuzkoako
probintziaren arteko arazo handienak
1831tik aurrera hasi ziren, eta donostiar
ordezkariak biltzarretik erretiratu
zirenean jo zuen gorena, Batzar Nagusiek
haien nahiei ezezkoa eman zietenean. Bere
Memoria Zurigarrian “merkataritzaren
gaurko hutsaltasunaren, eta hiritar miserable
hauek banaka-banaka suntsitzen ari
den hondamendi izugarriaren” berri eman
ondoren, Donostiak merkataritza espainoltzearen
alde egiten zuen; alegia, espainiar
merkatuan ahalik eta baldintza onenetan
sartzearen alde, eta horretarako nahitaezkotzat
jotzen zuen aduanak uraren mihira
eramatea. Nafarroako Gorteetan ere izan
zen aduanei buruzko eztabaidarik (18281829). Han ere iritzi desberdinak ziren. Merkatzaritza
burgesia aduanak lekuz aldatzearen
alde zegoen; baina, batez ere, erosi
eta saldu zitezkeen nekazaritza soberakinak
zituzten lur jabe handiek defenditzen zuten
aduanen aldaketa, hala Bigüenzaleko
kondea eta Guendulaingo markesa. Gorteetan
gehienek behin-behineko aldaketaren
alde egin zuten, baina horrekin batera gobernuak
onartu ez zituen erreibindikazio
sail bat ere aurkeztuz (foru oparia kentzea,
kontrabandoko auzietan lege ahalmenak
gordetzea, etab.).
Hala bada, krisiaren neurriak zatikatu
egin zituen politika ekonomiari buruzko
auzian jauntxoak eta merkataritza burgesia.
Bestalde, alternatibak ere hasi ziren mamitzen,
lehenik Ilustrazioak eta gero Frantziako
Iraultzak zabaldutako ideien ildotik.
Oro har, zailtasunak gainditzeko, Antzinako
Errejimenaren egiturak sendotu nahi zituzten
jauntxo txikiek, horretan sarturik, jakina,
pribilejio estamentalak eta lurraren jabego
feudala. Haiek ez bezala, salbamena
merkatu espainolean sartzean ikusten zutenek
produkzio baliabideen aldeko apustua
egiten zuten, eta aduanak kostaldera
eramatearen alde. Desberdinak ziren orobat
zerga ereduari eta hiriek probintziako
gobernuan behar zuten erabakimenari
buruzko iritziak ere. Erakundeetan askoz
ere ordezkari gehiago baitzuten, jauntxoek
ez zuten arazorik izan merkatari burgesia
gailentzeko. Azkenean, foru errejimena aldatu
beharraren gaineko eztabaida ekarri
zuten iritzi desberdin horiek guztiek.
Zentralizazio monarkikoaren aldekoek
ere bazuten foruei buruz beren ikusmolde
propioa. Donostiaren errenditzea baliatu
zuen 1794ko udan Godoyk, frantsesen kontra
borrokarik egin gabe, “foruen auzia”
garbi-garbi planteatzeko. Horretarako, ilustratu
talde ospetsu bati eskatu zion foruen
azterketa kritikoa. Errege Akademiako Hiztegia-n
agertu ziren Traggia, González eta
Llorenteren ondorioak (1802). Oro har, begikoaren
tesi erregalistak alde egiten zuten,
Gaztelako erregeek emandako pribilejio sail
baten gisara aurkezten baitzituzten foruak,
eta, horrexegatik, aldakorrak. Francisco
Aranguren y Sobradok eman zien erantzuna.
Jaurerriko kontsultore iraunkorrak argudiatu
zuen foruak itun errespetagarri
baten klausulak zirela, zeinen bidez Koroan
sartu baitziren euskal lurraldeak, eta, horregatik,
ezin zituen parte batek bakarrik
aldatu. Eztabaida teorikoa gorabehera, Godoyk
kontraforu batzuk dekretatu zituen.
1803an Gasteizen Aduanetako Ordezkariordearen
kontrako matxinada batez baliatu
zen Godoy Arabako Diputazioaren lege
esparrua kontrabando delituetan mugatzeko,
eta korrejidorea ipintzeko, Arabako
arautegi foralean arrotza gertatzen zen irudia
(ez zuen lortu). Aldi berean, aholkatzenzuen, esan den bezala, soldaduska sartzea
Bizkaian.
Independentziaren gerrak eten egin
zuen une batez foruen auzia; hasieran José
Bonaparteren monarkiak atzerarazi zuen,
eta Cadizko Konstituzioak isilarazi gero.
Monarkia absolutua berriz ipini zenean
(1814ko maiatza), berriro ere legezkotu zen
errejimen forala. Eta harekin batera, betiko
eztabaida. Ministerialistek, berdintasun zentralizatzailearen
aldeko baitziren, erregearen
ahalmenak zabaldu nahi zituzten, agintari
foralen aginpidea mugitze aldera. Inolako
lotsarik gabe, horixe adierazi zuen
Errege Haziendaren Gehiegikerien kontrako
Batzordeak. Gauza berbera adierazi zuen
1817ko urriaren 21eko Errege Aginduak,
Euskal Diputazioei gogorarazi zienean “nazioaren
interes orokorrei, aginpide nagusi
beregainaren batasun sistemari, ordena eta
ahalmenei kalterik egin gabe” gertatu zela
foru errejimenaren berrezartzea. Esapide
horrek, “nazioaren interes orokorrei kalterik
egin gabe”, foruen eztabaidan nagusituko
zen berak, azpimarratzen zuen absolutismoaren
asmoa. Ez da harritzekoa, beraz,
liskar ugari gertatu izana agintari foralen
eta Koroako ministroen artean, ezta
kontraforuak sortu izana ere, hala foru oparia
nahitaezko izan zedin eskaera, edota
1818ko soldaduska aldirako mutilak nahitaez
bidali beharra.
Errejimen foralaren kontrako erasoak
zirela-eta, Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako
Diputazioek estrategia bera hartu zuten
azkenean. 1800ean erregearen baimena lortu
zuten konferentzian interes komuneko
auziez aritzeko. Orduz geroztik, gero eta
sarriago hasi ziren biltzen. Aski zen hiruetako
batek besteei bildu beharra adieraztea,
eta zegokion deialdia egitea. Hasieran,batez ere ekonomiazkoak izaten ziren gaiak
(probintzia arteko bideen plangintza, probintzia
bateko zergak beste bateko produktuen
gainekoak izatea, etab.), baina, denborarekin,
gobernu zentralari buruzko politika
komun bat diseinatu eta egiteko erabiltzen
ziren konferentziak. Horrek, hiru
diputazioak Euskalerriko Adiskideen Elkarteak
markaturiko norabidean elkartzeaz
gainera (Irurac bat), izugarri sendotu zuen
beren posizioa absolutisten eta liberalen
eraso zentralisten aurrez aurre.
Absolutistak eta liberalak
Ortodoxoen eta errebisionisten arteko
eztabaida forala are gogortu zen 1812ko
konstituzioarekin hasitako liberal/absolutista
dialektikarekin. Cadizko testuaren sarreran,
erregeen ahalmen absolutuari kontra egiten
ziotela-eta, goretsi egiten ziren foruak,
baina gero, xedapenetan, aitatu ere ez ziren
egiten. Adierazi gabeko ezeztatze bat
bezala uler zitekeen isiltasun hura, hiritarren
lege berdintasunaren aldera. Horregatik,
Batzarrek arazoak izan zituzten konstituzioaren
testua zin egiterakoan, eta berriz
ere eztabaida sortu zuen euskaldunen artean.
Testu hartan bere itxaropen politikoak
eta ekonomikoak gauzatuak, eta, aldi berean,
jauntxoen nagusitasunari kontra egiteko
modua ikusi zuen burgesiak. Horregatik
egin zen liberala. Kontrako arrazoiek
eraman zituzten jauntxoak beste alderdira,
eta horregatik egin zuten oso-osorik Fernando
VII.aren eskubide absolutuen alde,
eta eskaini zioten foru opari bat errejimen
forala onetsi zuen unean bertan. Sinetsita
zeuden guztiz adostu ezinezkoa zirela konstituzioa
eta foruak.
Hiru urteko liberalak (1820-1823), berretsi
egin zituen jauntxoen beldurrak.
1820ko udaberrian, Cadizko konstituzioa
aldarrikatu zenean, ezeztu egin zen errejimen
forala. Gorte beregainek hartu zuten
aginpipide politikoa, gizonezkoen sufragio
(ia) unibertsalaren bidez; horrelaxe hautatu
ziren probintzia diputazio berriak eta
konstituzio udalak, arestiko jokabide oligarkikoak
baztertuta. Buruzagi politikoen eta
probintziako diputazioen ardura izatera igaro
ziren Batzar eta diputazio foralen eginkizunak.
Estamentuen arteko aldeak ere
desagertu ziren, eta zerga sistema berria
ipini zen, zergaren unibertsaltasunean eta
zergak banakoaren aberastasunari buruz
zuen proportzioan oinarritua. Aduanak kostaldera
eramanda, produkzio baliabideen
liberalizazioa hasi zen, nobleen ondasunen
batasun loturak etetearen eta nekazari errentak
finkatzeko askatasunaren bidez. Bestalde,
eliz ondasunen desamortizazioak, hamarrenaerdira jaisteak eta prentsa askatasunak
Elizaren nagusitasun ideologikoaren
kontra egiten zuten (eta, oro har, Antzinako
Errejimenaren aldekoen kontra).
Konstituzioak euskal probintziak besteen
maila berean jarri zituen. Nafarroako
Erreinuari izena aldatu eta Iruñeko Probintzia
jarri zioten, eta Foru diputazioak probintzialak
bihurtu ziren. Aldaketa haiek ez
zitzaizkien gustatu ez elizari, ez jauntxoei
eta ezta herri xeheari ere. Laborarien hasierako
liberalismo epela berehala hoztu
zuten maiztertza askatasunak, zergen gehitzeak
eta nahitaezko soldaduskak. Konstituzioaren
legedia ez zen eraso ekonomikoa
bakarrik. Horrez gainera, eta horixe zen
batez ere, usadiozko gizartearen ikur, balio
eta sineste multzoaren kontrako eraso zuzena.
Hortik zetorren eragin zuen erreakzio
sutsua. Erreakzioak protesta armatuaren
forma hartu zuen. 1821eko apirilean altxamenduak
izan ziren Andoain, Durango eta
Agurainen, Ostegun Santuaren egunean hasi
zirenak. Paskinek matxinadara deitzen zuten
elizen ateetatik, Jainkoaren, Foruen eta
Erregearen izenean matxinatzera (errege
absolutuaren, ez errege konstituzionalaren
izenean). Hain zuzen ere, “Jainkoa, Foruak
eta Erregea” zen Nafarroako Errege Gudarostearen
banderan idatzitako esapidea.
Militar erretiratuek, elizgizonek eta jauntxoek
gidatzen zuten indar erregezale eta
antiliberal hark hamaika arazo sortu zion
gobernuaren armadari. Hego Euskal Herri
osoan, baina batez ere Nafarroan, gerra zibileko
psikosia zabaldu zen hiru urte konstituzionalaren
azken hilabeteetan. Orduko
errege absolutuaren aldeko buruzagi asko,
hamar urteren buruan, matxinada karlistaren
buru izango ziren: hala adibidez, Francisco
Benito de Eraso eta Santos Ladrón de
Cegama nafarra, edota Valentín de Verástegui
arabarra. Azken horrek, “bigarrengo
bandalo horiek, hiru urtez baino gehiagoz
gure Erlijio santua sakrilejioz zanpatu, gure
errege preso eduki, eta gure foruak eta gure
askatasunak ezeztatu dituzten horiek”, gogorarazi
zituen bere herrikideak matxinadara
eramateko 1833ko urriaren 7an.
Ez ditzagun gertaerak aurreratu ordea.
1823ko urriaren 1ean erori zen gobernu
konstituzionala. Ez zuten erorarazi errege
absolutuaren aldekoek, San Luisen ehun
mila semeek baizik, Espainian absolutismoa
berrezartzeko Aliantza Santuak bidalita zuen
armadak. Apirilean muga gurutzatu zuten
Angulemako dukearen osteek. Haiekin batera
zetorren erreinuaren gobernu batzorde
behin-behineko bat, absolutista famatuek
osatua; foru errejimena berrezarri zuen dekretuz,
eta errealistak okupazio osteen abangoardian
txertatu zituen. Bazuten harrotzeko
arrazoirik errealista eusko-nafarrek, berak
izan baitziren Fernando VII.aren eskubide
absolutuen alde mobilizatu ziren lehenak.
Gerra zibilerantz
1823tik aurrera Espainia osoan piztu zen
gurutzada antiliberalak izan zuen eraginik
euskal probintzietan ere. Baina ez zuten
monarkiazaleak zapalkuntza antolatu eta
gidatu, agintari foralek baizik. Monarkia
absolutuaren ahultasunak, eta horrekin batera
errejimen aldaketa zertu ahal izateko
probintziako oligarkiekiko zuten mendekotasunak,
izugarri handitu zituen diputazio
foralen gobernu eta eragite ahalmenak.
Hasiera-hasieratik talde atzerakoienen esku
egon ziren diputazioak, hiru urteko liberalean
zehar konstituzioaren kontrako mugimendua
bultzatu zuten eta errealista taldeen
buruzagi izandako berberen esku. Bai hirietako
burgesia, liberalzalea, bai aristokrazia
lur jabe moderatuagoa, gobernu konstituzionalaren
lankide izan zena, bazterturik
geratu ziren politikan. Diputatu Nagusi
izandako zenbaitek Probintziako Guraso
titulua galdu zuten, eta haien izenak ohorezko
koadroetatik ezabatu ziren. Gipuzkoan,
Agustín Iturriaga, Santiago Unceta
eta Villafrancako Kondea ziren gizon indartsuenak;
Bizkaian, Javier Bátiz, Zabala
brigadierra eta Valdespinako Markesa, errealistak
denak, Independentziaren gerraren
garaiak ezkeroztik azpijokoan ondo trebatuak;
eta Araban, Nicasio José de Velasco,
1814ko zapalkuntza antiliberalaren antolatzailea,
eta Valentín de Verástegui, errejimen
kostituzionala kondenatzen zuen Pertsiarren
Manifestua izenpetu zuten parlamentarioetako
baten semea. Talde horren ideologia,
Ilustrazioaren eta liberalismoaren
kontrakoa, eta estamentuen aldekoa, foruen
auziari buruzko lan mardul batean gauzatu
zen, gerora karlisten buruzagi izango zen
Pedro Novia de Salcedo bizkaitarrak idatzia.
Soziologikoki, denak ziren lurjabeen
nobleziako kide, eta denek zituzten ideia
absolutista sendoak.
Zuzen-zuzenean joan zen propagandarik
atzerakoiena liberalen kontra, herriaren
hondamendia, materiala eta morala, ekarri
izana leporatzen zietela. Desgobernu instituzional
sakrilejiozko eta dongea izatearen
kondenaz, beren mendeko klaseekin adiskidetzen
saiatu ziren jauntxo absolutista zorrotzenak,
eta gizarte tradizionalaren balioetan
haiek txertatzen. Asmo bikoitz batekin,
hau da, etsaiari aurrera egiten ez utzi
eta herri xehearen frustrazioa sublimatu,
liberalen kontrako esetsaldi errukigabe bati
ekin zioten. Nahikoa zen inor konstituziozale
zelako susmo hutsa, aldare eta tronuaren
kontrakoen zerrenda beltzean sartua
izateko. Anatema atzerakoiek bideratu zuten
aberatsen kontrako herriaren haserrea.
Ondasun desamortizatuen erosleak, prestamo
emaileak eta espekulatzaileak oro har,
Batzar Nagusietan salatu zituzten gizarteharmoniaren kontrako zirelakoan. Maila
barregarrietaraino iritsi zen bazterketa:
1820ko hamarraldiaren bukaeran, hogeita
hamar bat familiak bakarrik zuten Gasteizko
udalean karguak izateko gaitasuna.
Euskal diputazioek, kontrairaultzaren
zerbitzura jarritako tresna gisa aurkeztuta,
polizia eta boluntario errealisten kontrola
lortu zuten, zeinek bere probintzian; Fernando
VII.aren lehia antiliberal eta zapaltzaileak
sortuak ziren bi talde haiek. Alkateen
izendapen zuzena ere lortu zuten, eta,
bide horretatik, udalen mendekotasuna.
Ahalmen horiekin, euskal gizartea militarizatu
egin zuten, boluntario errealisten euskal
bertsioa ziren natural armatu-etatik
abiatuta. 1823ko udaberrian sortu zituzten,
alderdi errealistak erakunde bihurtuz, estatu
osoan indar paramilitar bat, kapitain jeneralen
mendekoa, osatzeko helburuaz. Nolanahi
ere, autonomia foralaren babesean,
natural armatuen aginpidea gorde ahal izan
zuten diputazio foralek, eta azkenean, benetako
probintzia gudarosteak antolatu zituzten.
Estamentuen aldeko aurriritziak
ahaztuta behingoz, bultzatu zuten “era guztietako
pertsonek (gudarostean izena ematea),
edozein delarik haien nolakotasuna
eta egoera, nobleak zein herri xehea izan,
beti ere merezi baldin badute, beren ohitura
txukun eta Aldareari eta Tronuari dioten
atxikimenduagatik, onartuak izatea”.
Era horretan, herria hamar urtez mobilizatu,
antolatu, armatu eta dotrinatu ahal izan
zuten. Izan ere, tertzioak izenez boluntarioek
osatuak baziren ere, gero, izatez, susmagarri
gertatzen ziren soldadu joan ez zirenak,
eta halakoak oso estutik jarraitzen
zituen poliziak.
Erreten, erronda eta gaueko zaindarien
bitartez, hirien barnean ordena publikoa begiratzeaz
ere arduratzen ziren natural armatuak.
Heziketa militarra ere hartzen zuten
ordea, ofizial errealista erretiratuen eskutik.
Behin baino gehiagotan frogatu zen natural
armatuen eraginkortasun militarra.
1827an katalan malcontents-en matxinada
(ultra) piztu zenean, euskal lurretan antzeko
beste bat ez piztea lortu zuten tertzioek,
Lausagarretak gidaturiko taldea preso
hartuz. Hiru urte geroago, muga ixteko
mobilizatu ziren, eta Francisco Espoz y Mina
gerrillari ohiaren gidaritzapean Frantziatik
zetozen erbesteratu liberalen gudarostea sakabanatzeko.
Bi aldietan, Fernando VII.ak
domina ipini zien natural armatuen buruzagiei.
“Nire euskal probintzien leialtasun
aratza” goraipatu zuen Madrilgo Gazetan
Erregeak.
Nolanahi ere, izan zen arazorik Diputazio
absolutisten eta erregearen arteko harremanetan.
Aski larria izan zen ministro
erregalistenekin izan zituzten harremanak.
Ministro haiek, foruak monarkiaren beharkizunen
mende jartzeko ahaleginetan, gogorjardun ziren foru oparia nahitaezko
zerga bihurtu, soldaduzka aldirako mutil
kopuru finkoa euskal lurretara zabaldu eta
tertzioak Gipuzkoako kapitain jeneralaren
agintepean ipintzeko ahaleginetan. Baina
diputazioek, erregearen aginpideari erronkarik
egin gabe ministroei kontra egiten oso
arduratsuak baziren ere, ez zuten horrelakorik
onartu. Gehienera ere, foru opari bat
emango zuten, kalte zaharrak ordainduko
zizkietelako baldintzapean gainera: erregeak
foru opariaren nolakotasuna borondatezkoa
eta graziazkoa zela onartzea, atzerritartasun
eskubideak ezabatzea, Europako burdingaiei
mugak ixtea, Ebro ibaiaren bi aldeetan
dirua libre mugitzea, deialdi militarra
kentzea eta euskal eliz barruti bat sortzea.
López Ballesterosek, Haziendako ministro
eta joera erreformistaren ordezkari nagusiak,
diputazioen harrokeria manu militari zigortzea
proposatu zuenean, eskaera bateratu
bat egin zioten haiek erregeari. Erregearen
eskubide absolutuen alde mobilizatu ziren
aurrenekoak euskaldunak izan zirela adierazi
ondoren, berdintzailetzat salatzen zuten
(ezkutuko liberala izateaz beraz), eta
bide batez, gogorarazten zioten Fernando
VII.ari ez dela “ probintzia eta klase pribilejiodunik
gabe, inoiz izan monarkia huts
eta absoluturik, eta horietxek izaten dira
ideia demokratikoen kontrako oztopo gaindiezinenak.
Probintzia eta klase pribilejiodunak
pobretzera iristen direnean, ez da
denbora askorik joaten zalantzan jartzen
den arte erregeren beregaintasunari dagozkien
eskubideen kalitatea eta kopurua, eta
Tronua bera ere hasten da orduan balantzaka”.
Dudarik gabe, erregea gehiago zegoen
ministroaren alde diputazioen alde baino.Baina monarkia dirugabetu baten ahultasun
politikoak, liberalen matxinada saioek eta
Don Karlosen inguruko ultren azpijokoek
erasotzen zutelarik gainera, zuhur jokatzea
eta adiskidetzea gomendatzen zuten. Horrelaxe
ulertu zuten diputazioek, eta 1828ko
udan, Kataluniako kanpainaren ondoren,
sekulako harrera egin zioten erregeari. Natural
armatuak, galaz jantziak, zituela jarraigo
gisa, eta txaloen artean beti, Hego Euskal
Herri osoan ibili zen Fernado VII.a,
Tuteratik Gasteiza, Iruñea, Donostia, Tolosa,
Gernika eta Bilbotik igaroz. Harrera
hura, ministro erregalistenei jaramonik ez
egin izangatik, hain beroa eta jendetsua, aldi
berean izan zen agintari foralen indar
erakustea eta monarkiaren onespena. Bestalde,
ezin da ahaztu babesle ahaltsuak zituela
gortean eusko-nafar oligarkiak, batez
ere talde atzerakoienetan, eta han ez zutela
Ballesteros oso begi onez ikusten. Haietako
batzuk ziren Eguía jenerala, bizkaitarra
jaiotzaz eta erregearen aholkulari militar
nagusietako bat, edota Infantadoko
Dukea, Araban jabetza izugarriak zituena,
Fernando VII.aren adiskide pertsonala eta
konfiantzazko gizona.
Dinastiaren auzia plazaratu zenean, bai
Isabelen aldekoek, bai Don Karlosenek,
zeinek bere hautagaien artean bilatu zuten
babesa. Ondo asko zekiten ez zegoela Koroa
bakarrik jokoan, aitzitik, gizarte eta
politika sistema baten jarraitasuna, eta batez
ere, hori, jokatzen zutela. Don Karlosek,
erregearen anaiak, usadio eta egitura
zaharren jarraitasuna adierazten zuen, eta
Isabel infanta berriz, Fernando VII.aren alaba
nagusia, haren laugarren ezkontzatik
1830ean jaioa, erreforma eta aldaketaren
ikur zen. Eusko-nafar errealistengana jo
zuten gorteko talde atzerakoienek. Natural
armatuen beharra zuten, kontrako talde
gisa, Fernando VII.ak Isabelen aldeko hautua
egin eta boluntario errealisten (fanatismo
zorrotzenaren beso armatuaren) desagertzea
agindu zuenez geroztik. Valdespina,
Novia de Salcedo, Verástegui eta gainerakoek
lotura estuegiak zituzten haiekin
Isabelen garaipena lasaitasunez hartu ahal
izateko. Liberalismoa bezain susmakorra
gertatzen zitzaien López Ballesterosen erreformismoa,
batak zein besteak, bide desberdinetatik,
atzera gabeko berdintzea baitzekarten
(lurrena eta pertsonena). Hala
bada, matxinadara jo zuten haiek ere, sinetsita
baitzeuden Don Karlosen monarkia
garbi eta absolutua zela antolamendu zaharraren
jarraitzearen bermea, foruena beraz,
eta haiekin batera, beren nagusitasun
politiko eta sozialarena.
Isabelinoek ere bilatu zuten elite eusko-nafarren
laguntza. Saiatu ziren berrindartzen
eta diputazioen buruzagitzan patrizio
errespetagarriak jartzen, absolutismo atzerakoienean
sartu gabeak. Baina eskumenhandirik ez zuten. Ez Iñigo Ortés de Velasco
arabarrak, ez Pedro Pascual de Uhagón
bizkaitarrak, bi adibide jartzeagatik, ezin
izan zuten 1833ko altxamenduaren kontra
ezer egin. Iritsi berriek ez zuten ez beren
aurrekoen ospea, ez haien eragin soziala.
Probintziako indar armatuen kontrolik ere
ez zuten. Verásteguik, adibidez, arabar natural
armatuen komandante iraunkor izendatu
zuen bere burua, Diputatu Nagusiaren
kargua utzi ondoren. Baina, hasia zela
gerra, gobernuaren aldean jarri zituzten diputazioak,
loturak estutu zituzten liberalismo
kontserbadoreenarekin, eta, luzarora,
foru errejimena konstituzioaren mugetara
egokitzea ere lortu zuten.
Lehen karlistaldia, gerra forala?
Lehen karlistaldia (1833-1840) Antzinako
Errejimenaren krisiak Espainian izan zuen
azkeneko pasartea, eta dramatikoena, izan
zen. Dinastiaren auziak –zentzurik gabea
Nafarroan, hango legediak ez baitzituen
emakumeak tronutik baztertzen–, ozta-ozta
ezkutatzen zituen auziaren benetako arrazoiak.
Hasieratik bertatik, indarrean zegoen
gizarte antolamenduaren defentsa moduan
aurkeztu zuten karlistek matxinada. Matxinadaren
aldeko berbaldi guzti-guztiek jasotzen
dituzte xehetasunez eta modu apokaliptikoan
iraultzaileen ustezko planak. Baina
ez dago Verásteguik 1833aren urriaren
7an izenpetu zuenak bezain argi eta garbi
erakusten duenik. “Jainkoaren zerga kobratzea
(sic); jainkozko apaizgoaren debekatzea;
ospakizun santuen ezeztatzea;
pentsamoldearen askatasuna; lizunkeria;
grina guztien lasaikeria; mendekua; lapurerria;
hilketak; lege hausteen zigorrik eza,
nolabait ere gizartearen antolamendua
hankazgoratzeko balio baitezakete; gure
foruen eta pribilejioen ezereztea, eta gure
herriaren askatasunen bahitzea; hitz batean,
aldareen suntsizea eta Egile Gorenak
gizadiaren onerako ezarriak dituen tronuen
hondamendia: horietxek dira ezbairik
gabe iraultzaileen benetako asmoak, eta
egoera dohakabe eta leize horretantxe nahi
dute galdu gizatxar doilor horiek gure aberri
maitea”.
Don Karlos –Karlos V.a bere aldezleentzat–,
Espainiako errege izendatzeaz natural
armatuak arduratu ziren. Zaila da haien
kopuru zehatza jakitea. Hori bai, Francis
Baconek –britainiar merkataria, liberalzalea,
Bilbon bizi zena matxinada piztu zenean–,
esandako 57.000 gizonen erdira ez ziren
heltzen. Baina, baita koordinaziorik gabe
ere, eta prestakuntza militar nahikoa ez
zuten arren, kontuan hartzeko moduko indarra
zuten. Batez ere, kontuan hartzenbadira zeinen gudaroste gutxi zeuden Euskal
Herrian kokatuak, gudaroste eregularrak
etengabe pairatutako garbiketa eta baztertzeak,
eta kiebraren eta krisi politikoaren
artean mugitzen zen gobernu baten eraginkortasun
falta.
Eztabaida erruz izan da foruek matxinada
karlistan jokatu zuten paperaz. Egile
batzuek diotenez, foruek ez zuten aparteko
garrantzirik izan, matxinatuek Aldarearen
eta Tronuaren defentsa baino ez baitzuten
aipatzen egile horien aburuz. Baina
antropologoek diotenez, ura da arrainek
ikusten duten azkeneko gauza. XVIII. mende
bukaera aldetik aurrera, Jainkoa, Erregea
eta Foruak hirukotea erabili zen herria
kanpoko erasotzaileen eta barneko erreformatzaileen
aurka mugiarazteko. Azken finean,
gizarte politikoaren aurreko nekazari
mundu baten balioen ikurra zen trilogia
hori, tradizioak zilegiztatua eta usadioak
onetsia. Baina karlismoarekin lotutako gizarte
maila desberdinentzat oso bestelako
gauza ziren foruak. Nolanahi ere, foruak
babestu nahia ez zen bakarrik karlisten
gauza. Euskal diputazioak, azkenean gobernuari
leial geratu zirenak, legezkotasun foralaren
babesle bezala aurkeztu ziren beti,
eta legegabetzat salatu zituzten karlisten
gerrarako diputazioak. Konstituzio testu
berriaren onespenak (1837ko uda), formaz,
foruen ezeztapena ekarri bazuen ere, probintzia
diputazio berriek foru diputazio zaharren
ahalmenak eskatu zituzten; 1838an
gobernuak bakea eta foruak kanpaina babestu
zuen, Muñagorrik bultzatu zuena,
foruen auzia eta Don Karlosena bereizteko;
eta foruen etorkizuna, berriz ere, Bergarako
hitzarmenera eraman zuten elkarrizketetan
ere agertu zen (1839ko abuztua).
Ordurako foruzaleak ziren euskal liberal
gehienak. Haien ustez, monarkia absolutuaren
baitan lekurik izan bazuten, izango
zuten beste horrenbeste konstituzio errejimenean
ere, nahiz eta ukitu batzuk erantsi
behar. Horixe zen hain zuzen ere 1839ko
urriaren 25ean Gorteetan onetsi zen legearen
izpiritua.
Gatazka hasi zenetik bertatik, Euskal
Herria izan zen karlismoaren gune nagusia,
Don Karlosen gortearen egoitza ibiltaria
eta gerraren gertaleku nagusia. Ez da
ulertzen zaila zergatik egin zuten biztanle
gehienek tradizioaren alde. Hamarraldi batez,
dinastiazaleen dotrina besterik ez zuten
entzun, eta ikaratuak zeuden jendilaje
liberal doilor haren irudiarekin. Horrez gainera,
izututa gogoratzen zituzten konstituzioaren
hiru urteen bizikizun tristeak. Liberalek
beti leporatu izan zieten elizgizonei
nekazarien kontzientzia erabili izana
Don Karlosen aldera egin zezaten. Ez zen
ordea egia osoa; liberalek ez zituzten nekazariak
ulertzen, eta ez zuten haien erreibindikazioak
entzuteko asmorik. Maiztertza
askatasunak, auzo lurrak pribatu bihurtzeakedota nekazari lurretan indibidualismo
ekonomikoa sartzeak usadiozko auzo harremanen
kontrako erasoak ziren.
Gizartearen ikuspuntutik, askotariko
higikundea zen euskal karlismoa. Nekazariek,
behe mailako hiritarrek, militar zigortuek,
jauntxoek eta elizgizonek osatzen
zuten. Tipologia hori, seguraski, ez zen oso
bestelakoa izango beste lurralde karlismozaleetan,
baina jauntxoen antolamendu
ahalmenak, eta herria gidatzen eta lurrak
administratzen zuten eskarmentuak, sendotasun
eta estilo oso bereziak eman zizkion
eusko-nafar karlismoari. Segituan lortu zuten
talde karlistek benetako gudaroste bihurtzea,
eta oso azkar eskuratu zituzten
gerra zibil luze eta odoltsu bati eusteko
beharrezko baliabideak. Aurreramendua
hain izan zen handia eta lasterra, non
1834ko uztailaren 9an sartu baitzen Don
Karlos Nafarroan, Zugarramurditik, eta Euskal
Herrian ipini zuen bere koartel nagusia.
Ordurako ia Euskal Herri osoan ziren
nagusi haren aldekoak. Hiriburuek eta hiri
jendetsuenek bakarrik aurka egiten zioten
oraindik karlismoari. Haiek ziren isabelino
taldearen –aristokrazia lur-jabeak eta merkatari
burgesia urbanoak osatua–, babesleku
ziur bakarra. Izan, ez ziren ez liberalak
ez foruen kontrako, ez bete-betean behintzat.
Bazekiten zeintzuk ziren autogobernu
foralaren abantailak, eta eutsi nahi zieten
zerga eta soldaduska salbuespenei, baina
ez zuten inolako asmorik jauntxoen nagusitasun
politikoari men egiten jarraitzeko,
ezta espainiar merkatuaren batasunari uko
egiteko ere. Jauntxoak baino gutxiago izanagatik,
eragin handia zuten gizartean eta
ekonomian. Diputazioetatik, borondatezko
osteen antolamendua ordaindu zuten gudaroste
gobernuzaleari laguntzeko, eta milizia
nazionala osatu zuten karlistetatik defenditzeko.
Hiru aldi izan zituen gerrak gatazken
ikuspuntutik: benetako armada karlista baten
sorrera (1833-1835), Madril hartzeko
helburua zuten espedizio militarrak (1835-
1837), eta karlisten helburuaren lur jotzea,
errenditze itundu batera eraman zituena,
Bergarako Hitzarmenarekin (1837-1839).
Nolanahi ere, gatazkak ez ziren eten, harik
eta, 1840. urtearen erdialdera, Cabreraren
indarrak Maestrazgotik (Teruelgo probintzian)
aterarazi zituzten arte.
Gerraren lehen aldian Zumalakarregiren
trebetasun militarra nagusitu zen guztiz, eta
euskal lurretan egin zen oso-osorik gerra.
Zumalakarregi gipuzkoarra zen jaiotzez;
zigortu egin zuten eta, erretiratuta, Iruñean
bizi zen matxinada piztu zenean. Don Karlosek
komandante buru izendatu zuen, eta
boluntarioen osteak eta talde sakabanatuak
hartuta, gudaroste trinko eta erregular bat,
beldurgarria, sortu zuen. Osteak bateratu eta
arautzeaz gainera, estrategia militarra eman
zien, eta garaipenezko morala kutsatu.Nekazari ikaratuak soldadu bipilak bihurtzea
izan zen Zumalakarregiren meriturik
handiena, eta, beharretik etekina atereaz,
gerrillaren taktikak erabili zituen bere etsaiak
nahastu eta garaitzeko. Hemeretzi hilabete
eskasetan Euskal Herriko herri txiki
guztiak beretu zituen, ia bakartuta utzi zituen
hiriburuak, eta Ebroren eskuineko ertzera
erretiratzera behartu zituen gobernuaren
osteak. Gobernuaren nahasmenaz baliatuz,
30.000 gizon prest zituenean Madrili
eraso egiteko, arrazoi diplomatikoak zirela-eta
estrategikoengatik baino areago, Bilbo
hartzea proposatu zion Don Karlosek.
Gorte gizonak irrikitan zeuden plaza garrantzitsu
bat lortu eta era horretan nazioarteko
ezagutza lortzeko. Okerreko erabakia
izan zen ordea, bi aldetatik gainera. Lur jota
geratu ziren karlistak Bilboko hesien kontra,
eta Zumalakarregi bera ere zauritu zuten.
Egun gutxiren buruan hil zen, 1835eko
ekainaren 24an; heriotza harekin bere jeneralik
onena galdu zuen Don Karlosek, eta
garaipen laster baten aukera.
Huts militar etengabeek muturrera eraman
zuten iraultza prozesua Espainiako
beste lekuetan. Gobernuaren egonkortasun
faltak eta liberalismo zorrotzenaren presioak
behartu zuten Maria Kristina, erregina
errejentea, Mendizabali deitzera. Errege
Estatutuaren muga estuetatik irten gabe
(xedapenezko agiri moduko bat zen,
1834an onartua), Londresen bizi zen bankari
hark, ibilbide progresista txukun-txukunekoak,
egitarau benetan iraultzaile bat jarri
zuen martxan. Eliz ondasunen desamortizazioarekin,
errejimen berriaren aldezleak
ugaritu nahi zituen, finantza oreka lortu eta
ehun mila gizoneko soldadu talde bat armatzeko
beharrezko baliabideak bildu.
Antzinako Errejimenaren egiturak desagertaraziko
zituen lehen neurria izan zen desamortizazioa.
Mendizabal bere postutik kentzeak,
gatazkak ez gutxitzeaz gainera, jendearen
egonezina larriagotu eta konstituzio
testu berri bat onetsi beharra ekarri zuen
1837ko udan. Hala ere, karlistek ez zuten
asmatu beren etsaien ahultasun politikoaz
baliatzen. Zumalakarregiren desagertzeak
estrategia aldaketa bat ekarri zuen, baina
espero ziren ondoriorik gabe. Ez Gómez
jeneralaren espedizioak –1836ko ekainean,
Urduñatik abiatuta, Andaluziaraino jaitsi
zen–, ez errege espedizioak, hurrengo urtearen
maiatzan Lizarratik irten eta Madrilgo
ateetaraino iritsita, ez zuten aldatu gerraren
aurrerabidea. Ez batak ez besteak ez
zuten lortu liberalak zelai zabalean garaitzerik,
ezta erresistentzia gune berriak sortzerik
ere. Donostia hartu ere ez zuten egin,
eta Esparterok, iparraldeko armada liberalaren
komandante buru zelarik ordurako,
Bilboko hirugarren setioa altxatzera behartu
zituen (1837ko abenduaren 25a).
Denborak karlisten kontra egiten zuen.
Mendizabalek hartutako neurriak fruituakematen hasi ziren: soldadu gehiago eta
hobeto hornituak, konfiantza handiagoa
beren buruzagietan, Esparteroren gidaritza
ezin eztabaidatuzkoa, Frantziaren eta Britainia
Handiaren nazioarteko babesa. Azken
garaipenaren itxaropena urrundu ahala, nekatzen
hasi ziren matxinatuak. Gerrak eragindako
odolustea, mobilizazio etengabea,
amaigabeko zergak, eta osteen akidurak,
lehen garaietako sugar hura desagertarazi
zuten, eta karlismoaren barne haustura eragin.
Jeneral batzuk hasiak ziren pentsatzen
hobe izango zutela ohorezko bake batera
iristea, hainbeste alferreko sakrifizio alde
batera utzita; beste batzuek –Don Karlosen
gertukoak gehienak eta borroka lekuetatik
urrun zeudenak–, bukaera arte jarraitu nahi
zuten gerra. Marotok ipini zuen itun baterako
bidea, Lizarrako fusilamenduekin. Auzi
edo prozesurik batere egin gabe, Guergué,
García eta Sanz fusilatu zituzten Puyko elizako
hesiaren kontra. Handik gutxira, Esparterorekin
negoziatzen hasi zen Maroto,
Don Karlosen baimenik gabe. Itun baten
idazketa izan zen elkarrizketa haien emaitza,
Bergarako zelaietan buruzagi militarren
besarkadarekin berretsi zena, abuztuaren
31n.
Bergarako itunak erabat baztertzen zituen
Don Karlosen eskubideak. Oro har,
armak eman, beren gizonak lizentziatu eta
Isabeli leialtasunezko zina egin zieten buruzagi
eta ofizialei, iritsitako gradua ezagutzen
zien, eta onartzen zituen gobernuaren
gudarostean. Bizkaitar, gipuzkoar eta gaztelar
batailoi gehienek izenpetu zuten ituna;
ez ordea arabar eta nafarrek. Hala ere,
karlismoak ez zuen etorkizunik. Irailean
bukatu zen erabat erresistentzia. Ituna onartzen
ez zutenek Don Karlosekin joan ziren
erbestera. Iparraldeko frontea baketu zenean,
Aragoiko Maestrazgora bidali zituen
gobernuak oste gehienak; hilabete gutxitan
betiko sakabanatu zituzten Cabreraren osteak.
Errejimen foralaren definizio berria
Bergarako hitzarmena ez zen huts-hutsik
militarra. Esparteroren agindua ere jasotzen
zuen, gobernuari “foruak ematea
edota aldaraztea” aholkatuko zion hura.
Adierazmoldearen zehaztasun falta eta
mugak gorabehera, horixe izan zen errejimen
forala konstituzioan sartzeko abiapuntua.
1839ko urriaren 25eko legean mamitu
zen Esparteroren agindua. Eztabaida askoren
ondoren, moderatuek eta progresistek
–Gorteetan lekua zuten espainiar liberalismoaren
bi adarrak–, testu guztiz labur bat
idatzi zuten, bi artikulu besterik ez zuena.
Lehenean, “Euskal Probintzietako eta NafarroakoForuak berresten dira, batasun
konstituzionalari kalterik egin gabe”; bigarrenak
ordea zegokien lurraldeekin harremanetan
jartzera behartzen zuen gobernua,
Gorteei foruak eta konstituzioa adostu ahal
izateko beharrezko erreformak proposatu
aurretik, bien bitartean sor zitezkeen zalantzei
irtenbidea emateko baimena zuela.
Gauza funtsezkoena beraz batasun konstituzionala
definitzea zen. Horretan ez zetozen
bat moderatuak eta progresistak. Progresistek
susmakor begiratzen zituzten eskualdeen
arteko desberdintasunak, nahiz
eta ondo asko jakin bai gerraren bukaera
itunduak, bai liberal foruzale eusko-nafarren
leialtasunak, foruen auziaren trataera
berezi bat eskatzen zutela, berdintasun jakobinoa
ez bezalakoa. Lorenzo Arrázola moderatuaren
interpretazioa nagusitu zen luzarora.
Orduan Justizia ministro zenak oso
mugatua ikusten zuen batasun konstituzionala,
era honetan: “errege konstituzional
bakarra, aginpide legegile bakarra eta nazio
ordezkaritza bateratua”.
Foruak konstituzioari egokitzea ez zen
teorien emaitza izan, egoera politikoarena
eta foruzale euskaldunen pragmatismoarena
baizik. Gerra zibilaren amaieran agerikoa
zen espainiar liberalismoak kontserbadoreen
aldera egindako aldaketa, frantses
doktrinarismoaren eta ingeles utilitarismoaren
eraginpean. Cadizko konstituzioak
aginpide politikoaren oinarri gisa erreibindikatzen
zuen nazio beregaintasunetik, “gorteek
erregearekin” banaturiko beregaintasuna
onartzera igaro ziren, halako eran non,
konstituzioan, jakobinoen estiloko zuzeneko
demokrazia zaletasunaren balio bera hartzen
baitzuten usadioak eta historiak.
1837ko konstituzioan ageri zen jada horrelako
zerbait, baina 1845ean konstituzio
osoan sumatzen zen aldaketa kontserbadore
hori, erabat moderatua baitzen, eta haren
gainean eraikiko zen Espainiako estatu
konstituzionala. Lege berdintasuna edo eskubide
zibil eta politikoak lortzeko asmo
handirik gabe, estatuaren egiturak gizarte
talde jakin baten euskarri gisa erabili zituzten
moderatuek, alegia, gerra zibiletik sorturiko
oligarkia lur jabearen euskarri gisa.
Zilegitasun demokratikoan zuen akats hori
izan zen Isabelen erreinaldiaren egonkortasun
faltaren arrazoia. Baina kontuan hartu
behar da bestalde foruzaleen tesiak onartzearen
aldeko zirela moderatuak; izan ere,
foruzaleek trataera berezia eskatzen zioten
konstituzioari Euskal Herria eta Nafarroarentzat,
hau da, iragan hurbileko foruak
kontuan hartzea.
Moderatuak eta foruzaleak Cadizko erradikalismoaren
ondorengo zen eta klase ertain
urbanoek babesten zuten dotrina progresisten
guztiz aurkako ziren. Liberalismoaren
eta kontrairaultzaren sintesia zen
moderatuen dotrina, eta haren euskal bertsioa
zen foruzaletasuna. Lurraren jabe handiak izanik, moderatuak eta foruzaleak
dotrinazaleak ziren politikan, gizartean
kontserbadoreak, eta, beti ere, katoliko
sutsuak. Progresisten nazio beregaintasun,
sufragio unibertsal eta eliza-estatu banatzearen
aurrez aurre, historia jartzen zuten
moderatuek legezkotasun politikoaren oinarrian,
sufragioa lurjabeen klasera mugatzen
zuten, paternalismoa jartzen zuten gizarte
harremanen jokabide arautzat, eta
estatu konfesionala defenditzen. Karlismoa
garaituta, ez zuten ia oztoporik batere izan
prozesu politikoa menderatzeko. Koroaren
laguntza zuten, eta konstituzioak koroari
ematen zizkion ahalmen izugarri zabalak
erabili zituzten progresistak aginpidetik
urrun edukitzeko; gudaroste gero eta konserbadoreago
baten leialtasuna ere bazuten.
Gizartean oinarri handirik ez zutela-eta, probintziako
oligarkien babesa bilatu zuten
moderatuek beren eredu politikoa sendotzeko.
Prozesu iraultzailea eten nahi zuten.
Ordena eta lasaitasuna agintzen zuten hazkunde
kapitalistako prozesu bat abian jartzeko,
estatu zentralizatu baten baitan eta
klase kontserbadoreen zerbitzura.
Euskal agintarien pragmatismoak ere
lagundu zuen errejimen foralaren jarraitasunean.
Agintari nafarrek gobernu progresistarekin
lehenbailehen moldatzearen aldeko
hautua egin zuten, 1841eko abuztuaren
16an izenpeturiko legearekin burutu
zena –desegoki baina “Ley Paccionada”
deitu zenarekin–. Nafar forua konstituzional
egiteak erreinuko erakundeen sarea
desegitea eskatzen zuen (Estamentu Gorteak,
Errege Kontseilua, Gorte Nagusia,
etab.), eta ahalmen legegileei, judizialei eta
politikoei uko egitea, baita foru baimenari
ere. Baina gainerako ahalmenak probintziako
diputazio berriaren esku geratu ziren,
zeina indarrean zegoen ohiko prozeduraren
bidez hautatzen baitzen. Egia da Nafarroak
ordu arteko salbuespenak galtzen zituela.
Handik aurrera, soldaduska aldira
joan beharko zuen, eta estatuko gastu
orokorretan parte hartu, urteko milioi t’erdi
erreal ordainduz. Baina diputazioak probintziako
administrazioaren zuzendaritza eskuratu
zuen, udalen kontrola, soldaduskara
joan beharrekoen banaketa, eta zergen finkatzea
eta kobratzea; azken hori funtsezkoa
zen bai administrazio beregaintasuna bermatzeko,
bai zor publikoaren edukitzaileak
lasaitzeko. Nafar askoren ikusmoldeari
erantzunez, 41eko legeak haien eskubide
pribatu zaharra (zibila) ezagutzen zuen, eta
aduanak Pirinioetara eramatea finkatu zuen.
Negoziazioaren egile nagusiaren iritziz
–Yanguas y Miranda tuteratar legegizona,
liberala izana–, ez zen gehiegizkoa izan foruak
konstituzional bihurtzeko ordaindu zen
prezioa. Erreinu izatea galdu zuen Nafarroak,
eta mugatu egin zizkioten lehengo
salbuespenak; baina, gainerako espainiar
probintziak ez bezala, zapalduta baitzeuzkanestatuaren zentralismoak, administrazio
eta zerga autonomia guztiz zabal bat eskuratu
zuen, bere nolakotasun berezia sendotzen
lagundu ziona.
Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak –haien
foru diputazioek 1839ko legeak ezarri zituzten
berriro–, hirurak batera, zuhurrago
jokatu zuten. Nahiago izan zuten foruak
konpontzeko Gobernuarekiko negoziazioak
atzeratu. Baina, Esparteroren kontrako
matxinada moderatu huts egindakoan parte
hartu izanagatik (1841eko urrian), Erreinuko
Errejenteak zigortu egin zuen agintari
foralen leialtasun falta, konstituzioaren
legea hiru probintzietan salbuespenik gabe
aplikatuz, eta mikelete eta miñoi taldeak
desegin zituen. 1841eko urriaren 29ko Dekretuaren
sarreran errejimen foralaren kritika
politikoa egiten zen, ikusmolde progresistak
oinarri hartuta. Hasteko, foru baimena
kondenatzen zuen, ez baitzetorren bat
“estatuaren aginpideen zatiketa harmonikoarekin,
eta gobernuaren ahalmenen
kontrakoa” zelako. Ordezkaritzaren aldetik
oso mugatua zela zioen foruen bozketa sistema;
izan ere, “aukeratzeko eskubidea
gutxi batzuen esku geratzen baita, eta horiek
ez dira herriaren ordezkari, kargu
publikoak leinu eta kastekin lotuak baitira”.
Epaiketa sistemaren kontra ere egiten zuen,
justiziaren jarduna nahasten baitzuen, eta,
hala, Bizkaian, (justizia) “erosten da eta
ematen da… partikularren jabego balitz
bezala”. Horren ondorioz, foru baimena
ezabatu zuen Esparterok; antzinako korrejidoreen
ordez, buruzagi politikoaren irudia
ezarri zuen, gobernari zibilaren aurrekari
izan zena: Batzarrak eta foru diputazioak
desegin zitezen agindu zuen, sufragio
liberalez hautaturiko probintziako diputazioak
ezarriz haien ordez; sufragio hori
erabiltzen zen orobat udal bozketetan, zorro
sistema usadiozkoaren ordez; Espainiako
beste lekuetan indarrean zegoen sistema
judiziala ezarri zuen, eta, azkenik,
aduanak behin betiko kostaldera eramanarazi
zituen. Dekretuak salbuespen fiskalak
eta militarrak aipatzen ez zituen arren, pentsatzekoa
zen ez zutela luze iraungo.
Baina ez zen horrelakorik gertatu. Beste
matxinada batek kendu zion Esparterori
aginpidea, 1843ko udazkenean, eta moderatuei
itzuli; haien esku egon zen, ia etenik
gabe, 1868 arte. Moderatuek, ez baitzuten
ahaztu foruzaleek “octubrada”-ren garaian
emandako laguntza, errejimen forala berrezarri
zuten Errege Dekretu bidez 1844ko
uztailaren 4an. Batzar Nagusiak berrantolatzeaz
gainera, autonomia administratibo
guztiz zabala eman zieten foru diputazioei,
usadiozko salbuespenak murriztu gabe.
1845eko zerga erreformak –zergei zegokienez,
iraultza liberalaren erakusgarri zen–,
ez zuen eraginik izan hiru euskal probintzietan,
eta foru oparia-ri eutsi zioten hirurek
estatuko gastu orokorrei laguntza ematekosistema gisa. Gudarostearen deialdian
ere ez ziren sartu, berrezarritako foru poliziak
eskainitako zerbitzuen truke (mikeleteak
eta miñoiak). Egia da, hala ere, partekako
aldaketa batzuk onartu behar izan
zituztela foruzaleek. Hala, justizia sistema
(legearen aurreko berdintasunaren hatsapena
formaz behintzat gordetzeko nahitaezkoa),
aduanak kostaldera eramatea (beharrezkoa
espainiar merkatua bateratu ahal
izateko), edota estatu liberalaren erakunde
organigrama (buruzagi politikoak, diputazio
probintzialak, goardia zibila) eta haren
lege corpusa (hauteskunde legedia, eliz
desamortizazioa, etab.). Bestela balitz, foru
errejimena ezin onartuzkoa izango zen baita
moderatuentzat berentzat ere.
Baina neurri horiek ere aski mugatuak
izan ziren; izan ere, zentralista eta berdintzailea
izan arren gobernu moderatuen erretorika,
ezkutatu egin zion parlamentuari
euskaldunen auzia, eta sine die atzeratu
haren konponbidea. 1839ko legearen II.. rtikuluak ematen zieten aginpide mugagabeak
babesturik, eta errege agindu soilen
bitartez, ez baitziren adierazi behar Gorteetan,
ez Gazeta Ofizialean argitaratu behar,
ezeztatu zuen lege xedapen askoren aplikazioa
hiru probintzietan. Estatuko funtzionarioek
ere ez zuten lortu agintari foralak gailentzerik.
1847an, horretaz harrotzen ziren
Bizkaiko aholkulariak, eta diputazio probintzialak
“gorputz sorgorrak, hilotzak funtsean
(zirela zioten), ahalmen txikiena ere
ez baitiete utzi”. Bere ordezkariek jokatu
behar zuten paper mixerable haren berri
jakinda, gobernari zibilen izendatzea foru
diputazioekin negoziatzea erabaki zuen
aginpide zentralak. Zenbaitetan, gainera,
foruzale nabarmenak izendatu zituen kargu
horretarako. Halaxe gertatu zen Benito
María Vivanco arabar Diputatu Nagusi ohiaren
kasuan.
Foru diputazioak hartuta estatuaren eta
euskal biztanleriaren arteko solaskide politiko
bakartzat, baita parlamentuko ordezkarien
gainetik ere, foru diputazioen papera
biziki sendotu zuen gobernu zentralaren
jarrerak. Gai garrantzitsuenetan behintzat,
hala adibidez foruen moldaketan, komunikazioa
ez zen ohiko bidetik egin, hau da,
Gorteetatik. Bide paralelo batetik joan zen,
diputazioek berek izendatutako batzorde
berezien bitartez. Trebetasunik falta ez zuen
joko bikoitz batean, foruen legezkotasunaren
benetako gordetzaile bezala ageri ziren
diputazioak aginpide zentralaren aurrean,
eta foruen defenditzaile baliotsuenak
bezala euskal iritzi publikoaren aurrean,
gobernuaren eskumenaren kontra zuten
eraginkortasunagatik. Batzar Nagusietatik
diputazioetara aldatu zen erakundeen nagusitasuna,
eta hala, diputazioak, beren
indar eragilea zela-eta, foru sarearen giltzarri
bihurtu ziren. Administrazioaren arrazionalizazio
eta zentralizazio prozesu bati helduzioten Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako diputazioek,
zeinek bere lurraldean. Protestak
izan baziren ere, udal kontuen kontrolaren
bidez, udalen ekimena ere menderatu
zuten azkenean. Baina, aukeran, nahiago
zuten euskal udalek foru administrazioaren
eraginkortasuna eta kostu apala, administrazio
zentralaren zabarkeria eta diru
xahutzea baino; azken horretako arduradun
nagusiek ere aitortzen zuten hori.
Bi administrazioen (zentralarena eta
foralarena) koordinazioari buruzko adostasuna
beti erabatekoa izan ez bazen ere,
moderatu eta foruzaleen artean parekotasun
ideologikoa eta klasekoa nagusitu ziren.
Izan zen talde garrantzitsu bat, kideak
Euskal Herriari ahaidegoz lotuak zeudenak,
eta militantzia politikoaren bidez edota
Administrazioan zuten karguaren bitartez
moderatuekin lotuak, hala nola Pedro Egaña
edota Lersundi jenerala, arazoak gutxitzen
eta karlistaldian sorturiko hitzarmenari
bizirik eusten saiatu zirenak, are gehiago
hitzarmena odolez estali zenean 1841eko
octubradan. Araba, Bizkaia eta Gipuzkoarako
autonomia administratibo eta
funtzional oso zabal baten truke, beren
babesa, baldintzarik gabea, eskaini zieten
foruzaleek moderatuei parlamentuan; era
horretan, Euskal Herria eta Nafarroa bihurtu
zituzten kontserbatzaileen gunerik sendoenak,
liberalismo erradikalaren aurrerabidearen
kontra. Isabel erreginak ez zuen
alferrik Donostia udarako aukeratu. Probintzien
egoera berezia amore emate lotsagarritzat
jotzen bazuten ere, eta konstituzioaren
kontrako, progresistek ere ez zuten
aldaketarik txikiena ere egin aginpidera itzuli
zirenean 1854-1856 bi urtekoan. Erradikalismo
liberalaren ikur zen nazio milizia antolatzerik
ere ez zuten agindu. Onartu zituzten
azkenean euskal probintzien berezitasun
administratibo, fiskal eta militarrak,
baina ez politikaren aldetik komentziturik
zeudelako, aitzitik, egoera hari aurre egiteko
estatuko bitartekoak ahulegiak eta eskasegiak
zirelako onartu zituzten.
Hala bada, egoera politikoak eta foruzaleen
pragmatismoak baldintzatu zuen
errejimen foralaren berrantolaketa lehen
karlistaldiaren amaieran, konstituzioaren
teoriak baino areago. Izan ere, hura ez zen
inongo politika jakinekin lotzen, eta bai
hatsapen foralak, bai liberalak, gainditzen
zituen. Historian berria zen sistema bat izan
zen horren emaitza, praktikaren bidetik probintzia
autonomia izugarri zabaltzen zuena,
baina, Nafarroako kasuan ez bezala,
sistema konstituzionalari lotuko zuen legezko
euskarririk gabea.
Izan ziren, izan ere, dotrina birmoldatzeko
saioak, errejimen forala ideologia liberalari
egokitzea helburu zutenak. Teorialari
aipagarrienetako batzuk Francisco de
Hormaechea bizkaitarra, Blas Domingo
López arabarra, foru administrazioko funtzionarioakbiak, eta Julián Egaña legegizon
gipuzkoarra izan ziren. Bi izan ziren
argudioen ildo nagusiak. Alde batetik, Manuel
de Aguirre ilustratuaren tesien berreskuratzea;
hark, pribilejioaren aldeko argudio
teologiko-aristokratikoak eta historikoak
baztertuta, foruaren ikusmolde modernoago
bat proposatu zuen, itun liberal-demokratiko
baten modukoa, Rousseauren hitzarmen
sozialaren bidetik zertua. Ikusmolde
kontserbadoreago batetik, azpimarratzen
zen orobat bat zetozela forua eta probintzien
barne administrazioa, bertako agintari
naturalek gauzatzen zutena. Azken sintesiak
gobernuaren modu biribilena zelakoan
aurkezten zuen errejimen forala,
legezkotasun historikoa alde batera utzita,
erakundeen aginpide paternalarekiko errespetuarekin
lotzen asmatu zuelako herriaren
esku hartzea. “Foruaren agintariekiko esanekotasuna,
euskal mendietan –zioen
1852an harrotasunez Pedro de Egaña foru
azterle ospetsuak, bi bider ministro izan
ondoren, Araban Diuputatu Nagusia izango
zenak–, ez da beldurretik sorturiko bertutea,
aitzitik, berez jaio den mugimendua
da, sorrarazi duten foruak berak bezain
usadiozkoa eta herentziazkoa. Han, aginpide
publikoak ez dauka indarrera jo beharrik
obeditua izateko…; han ez dira
oraindik sartu dotrina arriskutsu horiek,
beste herri ez hain zoriontsuetan hainbeste
kalte egin dutenak, eta egiten ari direnak”.
Euskal gizartearen foruen inguruko adiskidetzea
Gerra zibileko gertaera harrigarrienetako
bat da nola zauriak berehala sendatu ziren,
eta euskal gizartea foru errejimen berrituaren
inguruan adiskidetu izana. Hala gertatu
zen, batetik, eliteen arteko adostasuna
berreskuratu zelako, eta, bestetik, foru
erakundeek herri xehea ere sisteman txertatu
nahi zutelako, ekonomia garapenaren
eta babes sozialaren aldeko politika baten
bitartez, aginpidearen benetako demokratizatzeari
begiratzen ez zitzaion arren. Elkartasunaren
alde jokatu zuen halaber gerra
ondorengo ekonomia egoerak, ona baitzen,
eta horrek asko lagundu zuen gizarte gatazkak
apaltzen.
Hirietako burgesiak gogoz hartu zituen
kanpotik ezarritako errejimen foralaren berrikuntza
gehienak, hala aduanen lekualdaketa,
sistema judizialaren arrazionalizazioa
edota udaleko bozketetan eta Gorteetako
diputatuenetan sufragioa erabiltzea.
Hala ere, probintzia auzien gidaritzari zegokionez,
ez zuen askorik aldatu bere posizioa.
Liberalen garaipenak desagerrarazizuen karlismoarekin lotuenik zeuden jauntxoen
indarra, baina ez ordea aristokrazia
lurjabearen nagusitasun politikoa. Azken
finean, oraindik ere uharte txikiak besterik
ez ziren euskal hiriak, nekazari giroko itsaso
zabal hartan. Oligarkia lur jabearen kide
ziren, gerra piztu zenean alderdi isabelinoaren
alde egindakoak, gerra ondorengo
birmoldaketa gidatu zutenak: Araban, Iñigo
Ortés de Velasco, de la Alamedako markes
alarguna; Victoria de Ledea eta Gregorio
Lezama Leguizamón, Bizkaian; Villafuerteseko
kondea eta Ascensio Ignacio de Altuna,
Gipuzkoan.
Gauzatxo batzuetan amore emateko
asmoa bazuten, hala noblezia agiriaren ezabatzea
foru karguak betetzeko, batzarkide
gisa onartzea hirietako klase ertainen ordezkari
peto-petoak, hau da, abokatuak,
edota foru haziendaren kontuak argitaratzea.
Baina ez zuten aldatuko Batzar Nagusietako
lurralde ordezkaritzaren sistema,
hiriburuei kalte eta nekazari barrutiei mesede
egiten ziena. Ildo horretatik, askoz ere
gehiago zaintzen zituen hirien interesak
Nafarroako errejimenak. Hala ere, euskal
burgesiak, gero eta kontserbadoreago eta
pragmatikoago, onartu egin zuen azkenean
aristokrazia lur jabearen buruzagitza. Izan
ere, salbuespen fiskal eta militarraren jarraipena
ziurtatzen zuen errejimen foral berriak,
kapitalismoaren aurrerabidea bermatzen
zuen, eta, ikusmolde oligarkiko batean oinarritua
izanik, iraultzaren aldeko edozein
mugimendu geldiarazten zuen. Prokuradore
donostiarrak, hamalau urtez bertaratu
gabe egon ondoren, Gipuzkoako Batzar
Nagusira itzultzeak (1848), adostasuna berreskuratu
zela eta aldi berri bat hasten ari
zela adierazten zuen.
Desagertua zen orduko elizaren beligerantzia.
Karlisten zale izanik ere, gerra zibila
bukatzean, lortu zuten euskal elizgizonek
agintari foralen babesa. Gogorrenean
zegoenean progresisten kontrako politika,
oso gustura hartu zuen elizak eliztarrek
hamarrena ordaintzen jarrai zezaten Diputazioen
gomendioa. Gorteetan eztabaidagai
zen zerga berrikuntza saihestea zen adierazpen
horren helburua. Araba, Bizkaia eta
Gipuzkoa estatuko zergak ordaintzetik libre
geratu ziren, baldin eta horren truke
apaizeriari eusten bazioten eta elizen gastuak
ordaintzen bazituzten; gainerako probintzietan
estatuaren esku zegoen hori. Diputazioek
ez zioten parrokoei bakarrik
eman beren babesa. Haien mantenuaren
gastuak ordaintzea agindu ondoren, euskal
barruti baten sorrera lortu zuten 1862an,
egoitza Gasteizen zuena. Ulertzekoa da
beraz euskal apaizeriak agintari foralei zien
leialtasuna, zergatik errepikatzen zuten apaizek
behin eta berriz erlijioa eta foruak bat
egitearen argudioa, eta erlijiotik abiatuta bilatzea
foruen zilegiztatzea. Gotzaina zetorrela-eta,
oso modu esanguratsuan mintzatu zitzaien katedraleko kalonje bat agintari
foralei: “Euskaldun noble horiek, … ongi bizitzen
hainbeste laguntzen dizuten Foru
horiek biziki estimatzen dituzuenok: Jakin
ezazue hau: lotura ezin estuagoa da zuen
interesen eta elizakoen artean, azken finean,
gizartearen interes berberak baitira.
Emaiozue Elizari arreta berezia, eskuzabal
izan ospakizunen oparotasunean…, eta
emango die elizak zuen erakundeei eskumena
etsaiek inoiz kendu ezingo dioten
itzal horretan, baita gainerako gauza guztiak
kentzen badizkiete ere. Baina erlijio
gabekeriari ateak zabaltzen badizkiozue…,
irtengo balira zuen Batzarretatik erabaki
laidozkoak, umiliagarriak, jakin ezazue
hainbeste harrotzen zaituzten Foru horiek
laster izango direla zapalduak”.
Pulpituetan errepikaturik, mezu hori
herri xeheari ere iritsi zitzaion, eta haiei asko
axola zitzaien, izugarri, soldaduskaren
salbuespena. Baina herri xehea foru errejimenari
atxikitzea Diputazioen agindu baten
bidetik etorri zen, alegia, Diputazioek
sorturiko aurrerabide ekonomiko eta sozialaren
itxaropenetik. 1839tik aurrera, izugarri
hazi zen hazienda foralen diru bilketa,
zergen gehitzearen bitartez, Diputazioen interbentzionismoaren
bultzadarekin eta
egoera ekonomiko egokiaren laguntzarekin.
Sistema politikoa bezala, zerga sistema ere
klasista zen: kontsumoaren gaineko zergetan
oinarritzen zen, hau da, definizioz atzerakoienak
direnetan. Baina foru Haziendek
Hazienda zentralari egindako ekarri eskasek
–Hazienda zentrala kiebra jota egoten
zen beti, eta alferreko gastuek akitua–, jarduteko
ahalmen handiak eman zizkien Diputazioei.
Ekimen pribatuarekin batera, eta
obra publikoen eta produkzioa babesteko
politika baten bidez, lan handia egin zuten
herria modernizatzearen alde (errepideen
eraikuntza, baserri esperimentalen sorrera,
burdinbideetako inbertsioak, basoen birlandaketa,
portuen egokitzea, etab.). Gizartearen
beharkizunak ere ez zituzten Diputazioek
ahaztu, gero eta gehiago gastatzen
baitzuten irakaskuntzan, erruki etxeetan,
osasunean edota erlijio gastuetan. Berezia
izan zen lehen mailako elikagaien salmentak,
une larrietan eta benetako prezioa baino
merkeago, izan zuen harrera onak. Diputazioek,
izan, ez zuten ardura sozial berezirik,
baina bazuten estatuko legedia aplikatzeko
bitartekorik, beti ere, hori bai, gobernuko
ajenteak ahalik eta gehien urruntzen
saiatzen zirela, beste lekuetan emaitza
ikusgairik ematen ez zutenak, diru faltagatik.
Ideologiak gorabehera, eta foruei
buruzko iritzia nolanahikoa izanik ere, edozein
begiralek onartuko luke asko aurreratu
zela Euskal Herrian, hala Mañé y Flaquer
katalanak, Madoz bezalako progresista
batek edota Pi y Margall errepublikazaleak.Ez ziren haienak iritzi subjektiboak.
Datu gutiz sendoetan oinarrituak ziren,
adibide baterako, errepide kilometroak biztanleko,
edota analfabetismo tasak, estatu
osoko apalenak.
Bien bitartean, agintari foralek euskal
berezitasunari buruzko diskurtsu bat bideratu
zuten (ez zen jadanik arabarra, bizkaitarra,
gipuzkoarra edo nafarra). Prentsa, liburu
argitalpen, poesia lehiaketa, baita Batzar
Nagusien erakundearen handitasunaren
beraren bitartez ere, ikur, balio eta sineste
sail bat osatu zen, talde nortasun bat
taxutzen lagundu zuena. Nortasun hori hizkuntza
propio batean (euskara) eta lege
corpus berezi batean (foruak) oinarritzen
zen. Diskurtsu ofizial guztiz kontserbadorearen
bi osagai horietatik abiatuta, historia
azpimarratzen zen foru errejimenaren
oinarri gisa, paternalismoa gizarte harremanen
euskarritzat, baserriko bizimodua zen
bizitza ideala, abertzaletasun bikoitz bat
erreibindikatzen zen (espainola eta euskalduna),
eta fede katolikoa jartzen zen nortasun
berezi horren osagai sagaratzaile gisa.
Pedro Egañak, parlamentuan karrera luzea
egindako foru aditua eta foruen konponketarako
batzordeburu betikoa, bi bider ministro,
Erreginaren adiskide pertsonala eta
Arabako Diputatu Nagusia, euskal naziotasun
baten existentziaz mintzatu zen Senatuan
1864an. Bi urte geroago familia
handi bat bezala definitu zuen naziotasun
hori, elkarturik egon eta bere kideekiko leial
izan behar zuena, modernotasun demokratiko
eta laikoari aurre egiteko. “Euskal arrazarentzat,
sentimendu eta fedezko arraza
horrentzat –esan zuen Arabako Batzar Nagusiaren
aurrean–, aldi berean dira tradizioak
erlijioa, historia eta armadura. Horretantxe
dago gure indarrik handiena, eta
hortan datza gure defentsa modu nagusia.
Iragana gurtzen duten herriak, iragan hori
gloriazkoa eta handia izan bada, herri
horiek, ezin dira hil: eta horrekin ulertzen
da inperio izugarri sendoak erori diren bitartean…
euskal familia bizirik eta ahaltsu
jarraitzen duela, duela mila urte bezala,
besteren antzik gabeko hizkuntzarekin,
erritmoa ere desberdina duen musikarekin…
bere usadio patriarkal, askatasun
lege, etxearen atxikidura, apaizaren errespetu,
mendiaren eta bordaren maitasunarekin,
eta gauza noble horietatik ez dute aldentzen…
munduaren gainerako parteak
hankazgoratzen ari diren berrikuntza mugagabe
eta lehen begiradan seduzitzaileek”.
Gorago deskribatu diren gizarte prozesu
horiek denek foruen ingurura elkartzera
bultzatu zuten euskal gizartea, euskaldunak
gerra zibilaren ondoren berritutako foru
errejimenaren inguruan adiskidetzera. Karlistek
ere onartu zuten azkenean egoera
hura, eta hartan txertatu ziren berak ere.
Orobat egin zuen donostiar merkatari burgesiak,garai bateko aldarte progresistak
baztertuta. 1833ko matxinadako buruzagiak
berak ere birgaitu zituzten, eta kargu publikoak
eman zizkieten berriz ere. Adiskidetze
horren agerkari nabarmenena Pedro
Novia de Salcedo Batzar Nagusiak 1852an
“Bizkaiko seme ohorezko” izendatzea izan
zen.
Ekonomia XIX. mendearen erdialdean
1857an lehen errolda modernoa egin
zenean, Hego Euskal Herrian 700.000 biztanle
pasatxo ziren (Nafarroan: 300.000;
Bizkaian: 169.000; Gipuzkoan: 162.000; Araban:
98.000). Hirurogeita hamar urte lehenago
egindakoari buruz, 200.000 lagun gehiago
ziren, hau da, Floridablancaren garaian
zenbaturiko biztanleriaren heren bat
gehiago. Hazkundea ez zen oso handia ez
kopuru absolutuetan ez erlatiboetan, eta
urteko hazkunde tasa (%0,4) Espainiako
batez bestekoaren parekoa zen. Nolanahi
ere, pentsa daiteke handiagoa izan zela
Euskal Herrian hazkundea, Konbentzioaren
gerratik hasita karlistaldia arte, euskal lurretan
izan baitziren borrokaldi gehienak.
Estatistikaren aurreko garaietako datuak
oraindik ere eskasak eta oso dudazkoak
diren arren, gauza argia dirudi bi aldi izan
zirela demografian. Lehenean, produkzio
egituren antolamendu falta eta Antzinako
Errejimenaren krisiaren ondoriozko nahasmendu
soziopolitikoa zirela-eta, geldialdi
bat izan zen. Hipotesi hori egiazkoa balitz,
joera aldaketa ez litzateke antzemango Bergarako
Ituna izenpetu zen arte. 1839tik
aurrera, demografia hazkunde orokorreko
aldi bat hasi zen lau probintzietan, azken
karlistaldiaren hasiera arte iraun zuena
(1872-1876).
Dudarik gabe, nekazari sektorearen jokabideagatik
lortu zen eten demografikoa
gainditzea. Luberrien zabaltzea izan zen
horren arrazoia, eta, gutxiago bada ere, eliz
desamortizazioa, elizaren ondasun gehienak
landuak baitzeuden lehendik ere. Dakigunez,
auzo lurren pribatizazioa izan zen gatazkak
ordaintzeko bideetako bat. Datu
asko ez badago ere, Errenteriako kasua oso
argigarria da: baserrien kopurua 80tik 171ra
igaro zen 1810-1862 urteetan. Lurra lantzeko
teknikak oraindik ere oso kaxkarrak ziren,
batez ere lurralde idorretan, lehorreko
sailak eta erromatar goldea lekuko. Baina
garraio sarearen hobekuntzak eta hirietako
hazkundeak (euskal hiriburuen biztanleria
bikoiztu egin zen, erraz, 1787 eta 1857 artean),
eskualdeen halako espezializazio bat
ekarri zuten. Gariaren eta beste labore pobreen lehengo nagusitasuna desagertzen
hasi zen, beste gai errentagarriagoen mesedetan.
Artoak hartu zuen leku nagusia
Kantauriko kostaldean eta Nafarroako Pirinioetako
ibarretan; izan ere, artoa landuz
batera beste gaiak ere lant zitezkeen, eta
askoz onuragarriagoa zen garia eta beste
laboreak baino. Ibaien ibarrak eta hirien
inguruko eskualdeak fruitu eta barazkietan
espezializatu ziren. Landare lekadunek ere
lekua irabazi zuten, patatak batez ere: patata,
energia balio handikoa eta nekarazien
autokontsumorako izanik, eragin handia
izan zuen goseteak desager zitezen. Erakundeen
laguntzari esker gai berriak hasi ziren
sartzen, hala zelai artifizialak eta azukre
kanabera, eta Errioxako ardoak asko hobetu
ziren, Bordeleko enologoei esker.
Baina euskal nekazaritzaren modernizatzea
ere ez zen hain handia izan: tresna
modernoen inportazioa lurjabe gutxi batzuen
esku geratu zen, ziriñaren eta ongarri
kimikoen erabilera oso apala zen, oso motela
ureztatzearen hedapena, eta halaber
mixed farming-en aurrerapena (hori izan
zen nekazaritzaren modernizazioaren euskarri
nagusia Europan), eta ez zitzaien jaramonik
egiten nekazaritza aseguruen elkarteei.
Erakundeen laguntzak berak ere ez
zuen egoera aldatu: Diputazioek sorturiko
baserriak itxi egin behar izan zituzten, garestiegiak
baitziren epe laburrera ematen zituzten
abantailen aldean. Nekazaritza oraindik
ere oso zatikatua zegoen, oso urriak
zituen diru eta teknika baliabideak, usadioak
izugarrizko eragina zuen eta nekazaria
ez zen familiaren aurrerabidea jokoan jartzeko
alde, esperimentu arriskutsuak eginez.
Gertatu ziren neurrian, neurrian gehiago
izan ziren aldaketak nolakotasunean
baino, eta kanpotik ekarriak ziren: Espainiako
hazkunde demografikoak gorantz
eragin zien prezioei, eta garraiobideen hobekuntzak
merkatuaren zabaltzea erraztu
zuten. Nolanahi ere, datu guztiek adierazten
dutenez, nekazari produkzioa askoz
handiagoa zen mende erdialdean hasieran
baino. Urte oparoenak 1860 ondokoak izan
ziren. Orduan gertatu zen, Ladislao de Velasco
arabarraren hitzetan, “ezagutu ditugun
prezio gorenetan kotizatzen ziren ondasunak,
lur guztiak lantzen ziren eta gorenera
iritsi zen produkzioa”.
Ez eskualde guztiek, ez nekazari guztiek,
ez zituzten onura berak atera egokiera
hartatik. Bestalde, usadiozko nekazaritzak
hedapen ahalmen mugatua zeukan, eta
eskura zeuden lur kopuruak baldintzatzen
zuen produkzio indarren garatzea. Dirua
ekonomiaren ardatz bihurtzeak eta merkatuak
zabaltzeak, lur jabe handiei egin zien
mesede. Aitzitik, lur jabe txikiak eta batez
ere maizterrek ez zuten beren bizi maila ia
batere hobetu. Gehiago ziren, baina ez ziren
hobeto bizi. Gainera, biztanleak gehitzeakalokairuen prezioa igotzea ekarri
zuen. Askok eta askok baserria utzi behar
izan zuten. Batzuek Ameriketara emigratu
zuten, euskal portuetatik eta baita Bordeletik
ere abiatuz, era horretan berriz ere heltzen
ziotela amerikar kolonien askatasunak
etendako usadioari. Isasoaz bestaldera joandako
etorkinen erretratua oso antzekoa zen
lau probintzietan: nekazari gaztea, gizonezkoa,
eta Atlantikoaren bestaldean ahaideak
zituena. Beste batzuek nahiago izan
zuten euskal hiriburuetara jo lanerako aukera
hobeen bila.
Ekonomialari batzuek igerri zuten bezala,
mesedegarri izan zen aduanen lekualdaketa
ekonomiaren hazkundearentzat.
Muga zergen protekzionismoak inportazioa
ordezkatzearen politika jarri zuen abian.
Sektore berri batzuk agertu ziren, paperarena
adibidez, batez ere Gipuzkoan kokatu
zena. 1841ean inauguratu zen Oriaren
ibarrean La Esperanza, paper etengabeko
fabrika modernoetan lehena. Denek ez
zuten aurrera egin ordea. Gasteizen 50 langile
izatera iritsi zen paper margotuko fabrika
batek kiebra jo zuen. Bestalde, fabrika
berri haietako askok antzinako lantegi askoren
maila teknologiko eta produkzio
ahalmen berbera zuten. Lanaren zatiketa eta
produkzio prozesuaren mekanizazioak oso
mantso egin zuten aurrera, lurrinezko motorren
instalazioak bezala. Baina, egoera
ekonomikoa ona baitzen, usadiozko produkzio
sektore batzuek lehengo indarra
berreskuratu zuten. Hala gertatu zen ontzioletan,
Esparterok, espainiar ontzien
itsasoko trafikoari laguntzeko, aduanak aldatu
zituzten urte berean dekretuz eman
zuen nazio bandera eskubideaz baliatu baitziren.
Beste sektore batzuek eraberritu egin
ziren, hala adibidez burdingintza. Burdinola
asko desagertu egin ziren, garai berriei
egokitu ezinda. Gutxi batzuek iraun zuten,
instalazioak modernizatu eta teknologia
berriak beretu ondoren.
Metalgintzaren baitan, Boluetako Santa
Ana izan zen enpresa nagusietako bat,
1841ean bilbotar merkatari batzuek –Bizkaiko
industriaren garapenari loturiko deiturak
zituztenak, hala Espalza, Lequerica
edo Arellanotarrak– sorturiko elkarte anonimoa.
Are garrantzitsuagoa izan zen Ybarratarrek
1846an sortu zuten Nuestra Señora
de la Merced lantegia. Ybarratarrak meatzariak
eta burdin merkatariak ziren eta,
1827tik aurrera, Poval burdinolaren jabeak.
Urte hartan bertan, Batzar Nagusiaren dekretuz,
Jaurerriko meategietako legediaren
liberalizazioa egin zen, Ybarratarrentzat
guztiz mesedegarria izan zen gauza; hala,
1863an Batzarrak mearen esportazioaren
gaineko debekua altxatu zuenean, haiek
izan ziren Britainia Handiarekin salerosketan
hasten aurrenak. Ordurako eraikia zegoen
Erandioko Desierton, Galindo etaNerbioi ibaien elkargunean, Nuestra Señora
del Carmen lantegia (1855), 1872an
kokezko lehen labe garaia izango zena.
Ybarratarrek, halaber, parte hartu zuten
Vera-Idaetako burdinolaren sorreran, gipuzkoar
inbertitzaile talde batekin batera.
Prozesu berritzaile hau, gutxienez 50 langile
zuten lantegiak sorrarazi zituena –antzinako
burdinoletan dozena bat baino gehiago
nekez izaten ziren–, ez zen antzeman
ia barneko bi probintzietan. Araban, mende
bukaerara iritsi zen meagintza lantegi
bakarra Alaiakoa izan zen, 1858 ezkeroztik
Urigoitia konpainiak ustiatua. Okerrago ibili
zen Orbaitzetako arma ola, Zaraitzuko ibarrean
zegoena; 1828an berritu ondoren,
1873an itxi zuten betiko.
Atzerapen teknologikoa zela-eta, euskal
burdingintzak ez zuen etekinik atera burdinbideen
eraikuntzatik. Euskal kapitalak
ordea parte handia izan zuen garraio sistema
berrian, ehun milioi erreal baino gehiagoko
inbertsioarekin. 1865 ingururako
bukatuak zeuden Euskal Herria gurutzatzen
zuten bide nagusiak. Garrantzitsuena, Madril-Irun,
Miranda de Ebrotik sartzen zen,
eta, Gasteiztik, Donostiara egiten zuen Altsasu
eta Tolosatik igaroz. Konpainia frantses
batek eraiki zuen, baina bai Arabako
Diputazioak, bai gipuzkoar merkatariek,
parte hartu zuten haren ordainketan, 30
milioi erreal baino gehixeagorekin. Mirandan
Bilbo-Tutera bidearekin gurutzatzen
zen; bizkaitar burgesiak ordaindu zuen hura
oso-osorik, Bilboko Bankuaren bitartez. Iruñea
ere bi lerro horiekin lotua geratu zen,
Altsasu eta Castejongo adarren bitartez. Era
horretan, Hego Euskal Herria osorik txertatu
zen burdinezko bide berrietan; era
horretan, aise eutsi ahal izan zion Bilboko
portuak Santaderkoaren konkurrentziari,
baita gariak artileari esportazioan lekua
kendu zionean ere, Ebroren ibarretik eta
mesetatik zetozen merkatari oldeei esker.
Horrez gainera, Bilboko Nerbioi ibaiaren
inguruko ekonomiak eta merkataritzak
gora egin zuten burdin mearen esportazioarekin.
Mende erdialdean Europako burdingintzak
(eta batez ere britainiarrak, hura baitzen
teknologian aurrena), urrats handi bat
aurreratu zuen, Bessemer bihurgailuaren
asmaketari esker. Ordurarte erabilitakoak
baino askoz merkeago eta errentagarriagoa
zen, baina mea mota ez fosforiko bat behar
zuen, Ingalaterran urria zena, baina
Bizkaian berriz oso ugaria. Nazioarteko
kapitalismoaren beharkizunek eta, batez
ere, Britainia Handiko eskaerak, eta meategien
gaineko legeen aldaketak, meen
booma ekarri zuten. 1863an zainaren esportazio
librea baimendu zuen Jaurerriko Batzar
nagusiak. Bi urte geroago, Trianoko
burdinbidea inauguratu zuen Diputazioak,
tarifa guztiz merkeak kobratzen zituzten
arren, foru haziendaren sarrera iturri nagusia zena. Zortzi kilometrotan zehar, Trianoko
menditik Nerbioiko kaietaraino jaisten zen
trena, meategi arro osoan barrena. Burdinbidearen
inaugurazioarekin –1865-1872 urteen
artean, milioi bat tona baino gehiago eraman
zituen–, bete-betean hasi zen Bizkaiko
meategien ustiakuntza, eta garai berri bat
abiatu zen, industriaren garapena ezaugarri
zuena.
Dena den, hain handia ere ez zen izan
sektore “modernoenen” garrantzi ekonomikoa.
Nerbioi inguruko hazkunde laster
hura ez zen Euskal Herri osoan gertatu, eta
haren dinamismoa ezin da alderatu azken
karlistaldiaren ondoren izango zuenarekin
(1872-1876). Egia da aduanen lekualdaketak,
muga zergaren protekzionismoak edota
nazioarteko egoerak aukera handiak eskaintzen
zizkiola baliatu nahi zituenari.
Baina merkatari burgesia industria burgesia
bihurtzea ez zen, ez berehalakoa, ez
automatikoa izan. Aski kapital ez zelako,
edota beste negozio batzuk erakargarriagoak
gertatzen zitzaizkiolako, industria inbertsioak
ez ziren oraindik oso ohiko gauza
gertatzen garai honetan. Hala, Bilboko
Bankuak (1857) Bilbo-Tutera trenbidearen
aldera bideratzen zuen aurrezturiko diru
pribatua, eta merkataritzako operazioetan
espezializatu zen, merkataritza deskontu eta
epe laburreko maileguekin; Gasteizko Bankuak
berriz (1864) zor publikoa erosteko
eta higiezinen negoziorako erabiltzen zituen
bere aktiboak, horrekin hiriaren zabalgunearen
eraikuntza finantzatuz.
Egia esatera, garai honetan, eta aipatu
diren salbuespenekin, eskulanak ez ziren
makinaz egiten. Eskulangileek, bakarka,
edota ofiziale kopuru mugatu baten laguntzarekin,
beren lantegi txikian lan egiten
zuten hiria nekez gainditzen zuen eta oso
espezializazio kaskarra zuen merkatu batentzat.
Gremioen ordenantzak 30. hamarraldian
desagertu baziren ere, industria
askatasunari eta kontratuei lekua utziz,
oraindik ere oso lotuak zeuden lan harremanak
Antzinako Errejimeneko jardunekin,
eta luzaro iraun zuen gremio barneko solidaritateak.
Maisu, ofiziale eta mutilek elkarrekin
ospatzen zuten santu zaindariaren
jaieguna, eta lantegitik kanpora ere erabili
ohi zituzten ogibideko arropak. Hirietan,
jantzi, altzari, elikagai eta eguneroko objektuen
eta sukaldeko tresnen fabrikazioarekin
zeuden lotuak eskulan mota nagusiak.
Herri txikietan berriz, lekuan lekuko nekazaritzak
agintzen zuen (mahasti esparruetan,
zahagigileak eta upelgileak), eta produkzioa
aldatzeko aukerak (ale ehotzea,
dolareak, destilategiak eta upeldegiak).
Nafarroan, pixkana-pixkana, kontserba industria
xume bat hasi zen sortzen, eta eskabetxe
eta gazun fabrikak berriz Kantauri
aldeko portuetan.
Euskal hiriburuen garapen urbanoa
Mende hasieraren ezaugarrietako bat lau
euskal hiriburuen hazkunde etengabea izan
zen, 1800 eta 1857 artean biztanleria bikoiztu
baitzuten. Mende hasieran ezta hiriburu
batean ere ez zen hamar mila biztanle baino
gehiagorik, eta hirurogei urteren buruan
baziren hogei mila inguru denetan. Iruñean
ziren gehienak (23.000) eta Donostia zen
txikiena, Independentziako gerraren bukaeran
suntsitua geratu ondoren erabat berritu
zena. Hala eta guztiz ere, euskal biztanleriaren
%10 baino ez zen bizi hirietan mende
erdialdean. Baziren zenbait gunetan biztanle
milaka batzuk, hala adibidez Lizarran
eta Tuteran Nafarroan, edo Tolosan eta Irunen
Gipuzkoan, baina, hala ere, batez ere
nekazaria zen euskal gizartea. Nolanahi ere,
hiriburuek ekonomian, politikan eta kulturan
zuten garrantzia pisu demografikoari
legokiokeena baino handiagoa zen. Garai
honetan finkatu ziren Gasteiz, Bilbo, Iruñea
eta Donostia zein bere probintziako
hiriburu gisa.
Hirien hazkundeak sorburu bikoitza
zuen. Alde batetik, gerra ondoko berrindartze
ekonomikoak izan zuen horretan eraginik;
bestetik, kontuan hartu beharrekoa
da estatuko administrazioaren hedapena,
gutxi edo asko probintziako hiriburu guztietan
igarri zena. Pascual Madozek edo
Pablo Gorosabelek bere garaian adierazi
zuten bezala, lantegi kopuru garrantzitsu
baten sorrera erraztu zuen aduanak kostalderaeramateak, eta Donostia eta Bilbo bezalako
portuen jarduna berriztatu zuen. Ez
ziren lanpostu bila joandako nekazariak iritsi
berri guztiak. Joan ziren halaber lur jabe
asko, hiriko bizitasunak eta erosotasunak
erakarrita. Beste alde batetik, 30. hamarralditik
aurrera estatu liberala sendotu izanak
funtzionarioak ere ugaritzea ekarri zuen
berekin. Foru administrazioen erresistentziak,
hura ere asko handitu baitzen, ez zuen
eragotzi estatuko bulegoak zabaltzerik, hala
gobernu zibilak, entzutegiak edota diputazio
probintzialak. Irakasleak ere ugaritu ziren
liberalen hezkuntza politikarekin, irakaskuntza
ertaineko institutuak eta irakasle
eskolak zabaldu baitzituzten probintzia
hiriburu guztietan. Ikastetxe horien aldamenean
hiriko patrizioek finantzatuak ere baziren,
lekuan lekuko ekonomiari aurre egiteko.
Hori da adibidez Marrazki Eskolaren
kasua, izan, Gasteizko eskulangileentzako
hezkuntza profesionaleko ikastetxe bat
zena, edota Merkataritza eta Itsasketako
Bilboko Eskola.
Lurjabe absentista, merkatari, eskulangile
eta nekazariek, hau da, hiriko ohiko
biztanleek, ikusi ahal izan zuten nola sortzen
zen klase ertain indartsu bat, industria
gizon, funtzionario eta profesio liberalek
osatua (abokatuak, sendagileak, irakasleak,
etab.). Hirugarren sektorearen hazkundeak,
geldiezina izan arren, ezaugarri desberdinak
izan zituen euskal hiriburuetako bakoitzean.
Bilbon, euskal kapitalismo jaio berriaren
sorlekuan, portuaren inguruko produkzio
jardunak garatu ziren. Gauza bera
esan daiteke Donostiaz, bere merkataritzaindarra berreskuratu eta udako hiri gisa hasi
baitzen nabarmentzen. Aitzitik, ageriagoa
gertatu zen gotzain eta militar hiri izandako
Iruñeko administrazio bokazioa, eta orobat
Gasteizena, hari kalte egin baitzion aduanen
aldaketak. Merkataritzaren kiebraren
ondoren, hiriko patrizioek pozez hartu zuten
Euskal Probintzietako Kapitain jeneralaren
karguaren egoitzarako (1843) eta euskal
barrutiarenerako (1862) Gasteiz izendatzea.
Kronista batek zioenez, “arrantxo eta
ur bedeinkatuko hiria” bihurtu zen Arabako
hiriburua.
Biztanleriaren hazkundeak garrantzizko
aldaketak ekarri zizkion hiriaren morfologiari.
Mendearen lehen herenean udal agintariek
osasun eta azpiegitura lan handiei
ekin zieten, erietxe eta hilerriak eraikiz eta
ibaiak bideratuz, eta, lehen karlistaldiaren
amaieran, antzinako hiriguneak berriztatzeko
aukera ekarri zuen desamortizaturiko
zenbait komenturen eraisteak. Plaza eta
hiribide, parke eta pasealeku, lehian zebiltzan
denak euskal hiriburuak edertu nahian,
eta itxura modernoa hartzen hasi ziren.
Mende erdialdean orobat altxatu ziren ikur
balioa izango zuten eraikuntza batzuk (Gasteizko
Diputazioaren jauregia, Bilboko
Bankuaren eraikina, etab.), eta suhiltzaile
talde sortu berriak hirien garbitasun eta
segurtasunaz arduratu ziren. Hesien eraistea
–Iruñean ez zuten halakorik egin–, izan
zen hirien hazkundearen froga garbiena,
60ko hamarraldian jada, zabalguneen eraikuntzan
gauzatu zena. Hirigintzaren ikuspegitik,
Europako hiriburuen dotoretasuna
eta erosotasuna imitatzen baitzuten, hiri
berria balira bezala eraiki ziren zabalguneek.
Klase ertainak, beren zerbitzari eta neskameekin,
berehala aldatu ziren zabalguneetara
bizitzera: funtzionario zibilak eta
militarrak, legelariak eta notarioak, sendagileak
eta botikariak, armadaren hornitzaileak,
merkatariak eta industria gizonak, lur
jabeak eta maizterrak, elizgizonak eta desamortizaturiko
ondasunen erosleak. Hirigintzaren
aldetik askoz kaskarragoa izanik, eta
alokairu merkeagoekin, eskulangile, mekanikari,
eta, oro har, herri xehearentzat geratu
zen parte zaharra; elkarren gainka bizi
ziren, eta oso osasun baldintza txarretan.
Era horretan, hiriko espazioaren hierarkia
sozial bat hasi zen gauzatzen, Iruñean halere
ia antzeman ez zena. Hiriaren barrutia
zabaltzeko legez ezin baitziren hesiak eraitsi,
behetik gorako hierarkia bat sortu zen
Iruñean. Hala, behealdeak biltegirako erabiltzen
ziren, familia burgesak bizi ziren
solairu nagusian, eta goieneko solairuetan
zerbitzariak eta herri xehea.
Zabalguneak izanik burgesiak nahiago
zuen lekua, haietxek bihurtu ziren hiriarenerdigune sinbolikoa. Parte berrian zeuden
bai eraikin publiko adierazgarrienak (diputazio
jauregia, gobernu zibila, udaletxea,
tren geltokia), bai kultura eta atseden guneak
(antzokiak, irakaskuntza ertaineko
eraikinak, ateneoak), eta finantza leku modernoak.
Azken horiek, aurrezki kutxen
(Gasteizkoa 1850ekoa da; Iruñekoa,
1872koa) asmo oneko paternalismoa batetik
eta bankuen mailegu jarduna bestetik
zituzten ezaugarri. Gordailuen kopuruagatik
eta beren operazioen tamainagatik, azpimarratzekoak
dira Bilboko Bankua (1857),
Gasteizko Bankua (1864) eta Nafar Kreditua
(1864). Parte berrian jartzen zen hiriari
bizitza eta bizitasuna ematen zion oro:
egunkarietako errdakzioetatik hasi eta kafetegietako
tertulietaraino, modako dendetatik,
hotel dotoreenetatik edota profesional
ospetsuenen bulegoetatik pasata. Hiri
berria, erdiko klaseen irudira egina, luze
gabe bihurtu zen gizarte jardun guztiak,
ekitaldi publikoak nahiz herriko jaiak, igandean
egin beharreko pasioa barne, bateratzen
zituen gunea.
Bienbitartean, burgestu ziren modak eta
gizarte usadioak ere. Txistua eta danbolina
herri erromerietarako geratu ziren, etiketako
jaietan polka eta rigodoia dantzatzen baitziren.
Lebita eta kapelu luze bihurtu ziren
kasakak eta hiru muturreko kapeluak, miriñakeak
kan-kanari utzi zion lekua, kafetegiei
aristokraziaren aretoek, eta kasinoko
bileren ordez jai pribatuak hasi ziren egiten.
Zezenen zaletasunak behera egin ez
zuen arren, gizarte gertaera benetakoa bihurtu
zen antzerkiko denboraldia. Erabat
burgesak ziren atsedentokiak sortu ziren,
hala nola lizeoak, irakurketa lekuak eta ateneoak.
Haietan, kartetan eta bilarrean aritzeaz
gainera, tertulia biziak ere izaten ziren,
hitzaldiak ematen eta musika eta antzerki
saioak eskaintzen. Sarritan, elkarte kideentzako
liburutegiak izaten ziren, eta
prentsa jasotzen zen egunero-egunero.
Egunkari enpresek-eta luzaro oso gutxitan
irauten zuten arren, oso ohiko gauza bihurtu
zen eguneroko prentsa irakurtzea. Egunkari
batzuek, aurreneko aldiz, eskualde osora
zabaldu zuten beren eragina, Euskal Herriaren
bateratze prozesu politiko, ekonomiko
eta kulturala adierazten duen gauza. Horietakoa
zen Irurac Bat, 50eko hamarraldiaren
erdialdean Bilbon argitaratzen hasi
zen egunkari liberal foruzalea, edo Semanario
Católico Vasco-Navarro, joeraz kontserbadorea
eta karlismoaren aldekoa, Gasteizen
60ko hamarraldiaren bukaeran argitaratzen
hasi zena. Nolanahi ere, ideologizazioa
eta mobilizazio politikoa oso apalak
izan ziren 1868ko iraultza arte.
Ordu arte, osotasun trinko bat osatzen
zuten euskal hiriek, eta ez ziren zalantzanjartzen ez gizarte alde izugarriak ez hiriko
nagusien hegemonia politikoa. Denak aurkezten
ziren foruzale eta liberal moderatu
gisa, baita Donostiako hirian ere; izan ere,
Donostiak, 40 hamarraldiaren bukaeratik
aurrera, alde batera utzi zuen arestiko progresismoa.
Euskal Herrian, egoera politikoadministratibo
berezia zela-eta, ez zuten
sarrerarik ia estatu mailako alderdi politikoek.
Euskal alderdirik ere, izan, ez zen,
zehaztasunez mintzatuz behintzat. Garrantzizko
pertsona talde txiki baten inguruan
mugitzen zen hiriko politika; askotan ahaidetasun
lotura izaten zuten, edo ekonomiakoa,
eta, egitasmo jakina baino areago,
estilo bat adierazten zuten. Izan ere, iragan
mendearen erdialdean oraindik, politikaren
ikusmolde elitista zen nagusi. Gizartea osotasun
baten gisara ikusten zen neurrian, ez
interes kontrajarrien multzo bat bezala,
politikaren ikusmolde moral batetik ulertzen
zen arazo publikoen kudeaketa. Horregatik,
hiru gauza azpimarratzen zituen batez
ere hiriko agintarien diskurtsuak: garapen
materiala bultzatu, hiriaren protagonismo
handiago bat erreibindikatu probintziako
gobernuan, eta hiri auzietan hiriz kanpoko
esku hartzeari uko egin, esku hartzea Gobernu
Zibiletik nahiz Foru Diputaziotik etorrita
ere.
Politikaren ikusmolde elitista eta monolitiko
horrek iraun zuen artean, erakundeetan
adostasuna izan zen nagusi, eta geldotasuna
berriz kalean, ez zalaparta. Iraultza
liberalak aldaketa garrantzitsuak ekarri
zizkion udal gobernuari, administrazio
eraginkortasunari, finantza gardentasunari
eta hiritarren ordezkaritzari, hala zorroaren
sistema zaharraren ordezko errolda sufragioa.
Baina jendearen parte hartzea oso
apala zen oraindik ere; izan ere, moderatuek
ez zuten hiri oligarkia zaharren nagusitasuna
desagertzerik nahi, ezta udalak
demokratizatu ere; hiriko patrizioen artean
txertatu nahi zituen klase ertain berriak,
eta gobernu zentralak hemengo auzietan
parte hartzea, alkateak zuzenean izendatuz.
1845ean onarturiko udalen legeak
aktibo (boto eskubidearekin) eta pasiboetan
(boto gabe) banatzen zituen hiritarrak,
aberastasunen arabera. Aurrenekoen artean,
gainera, hautagaiak eta hautesle
soilak bereizten ziren; hautesleek eman
zezaketen botorik, baina ezin zuten hautagai
izan. 60ko hamarraldiaren hasieran,
20.000 biztanletik 382 besterik ez ziren
hautesle, eta horietatik erdiak bakarrik ziren
hautagai. Era horretan, hauteskunde
erroldaren laburrak, alderdien indar txikiak
eta Gobernazioko ministerioak alkateak
zuzenean aukeratzeak, hautesleen politikari
buruzko interesik eza ekarri zuten Isabelen
erreinaldian.
Azken karlistaldia (1872-1876)
1868ko irailean hasi zen iraultzak ordea
hautsi egin zuen euskal eliteen arteko adostasuna,
ordurarte ezagutzen ez zen nahasmendu
sozio-politikoko prozesu bat piztu
zuen, eta beste gerra zibil baten emaitzaren
mende utzi zuen foruen etorkizuna.
Errejimen berriaren eduki demokratiko eta
laikoak beldurtuta, euskal oligarkiaren parte
bat, moderantismoa oso erraz onartu ondoren,
karlismoan sartu zen erabat. Ez harreman
sozialen ikusmolde hierarkiko eta
paternalistak, ez haien katolizismo biziak,
ez zuten lekurik 1869ko konstituzioan. 1830
ondoko hamarraldian gertatu zen bezala,
euskaldun asko beretu zituen haien jokabideak.
Orduan bezalaxe, hirietan babestu
ziren foruzale liberalak, eta karlisten erasoa
jasan behar izan zuten. Neurri handi
batean, lehen gerrateko eskema errepikatu
zen: erreakzioa iraultzaren kontra, liberalismoa
zilegizkotasun tradizionalaren kontra
eta nekazari mundua hiriaren kontra.
Ikuspuntu horretatik, azken karlistaldia ere
gerra forala izan zen. Ez hainbeste gobernu
iraultzaileen tankera ezeztatzaileagatik,
garbi agindu baitzuen errespetatuko zuela
Euskal Herriaren administrazio egoera berezia,
baizik eta euskal klase agintariaren
parte batek, foruen izenean, aldaketari uko
egin ziolako, eta aldaketa matxinadaren
bidetik eraitsi nahi izan zuelako.
Progresista, errepublikar eta demokraten
ekinaldi bateratuak eragin zuen iraultza
mugimendua, eta alderdi horiek ez zuten
ia indarrik Euskal Herrian. Talde urbano
herrikoiek babesturiko matxinada militar
baten bitartez, Isabel II.a tronutik eraitsizuen koalizio nahasi hark, eta, gizonezkoen
sufragio unibertsalaren bidez, errejimen
politiko, demokratiko eta laiko baten oinarriak
jartzeko, Gorte konstituziogileak bildu
zituen. Konstituzioaren testua onartu
gabe ere desegin zen koalizio hura ordea
(1869ko ekaina). Behin-behineko Gobernutik
aldenduta, eta errejimen berriak monarkiaren
aldera egiten zuela-eta, matxinadaren
bidea hartu zuten errepublikarrek.
Progresistak zatikatu egin ziren Prim jenerala,
haien buruzagi karismatikoena eta
gobernu burua, hil zutenean (1870eko
abendua). Politikaren egonkortasun ezak
eta gizartearen nahasmenduak karlismoaren
berpiztea ekarri zuten. Saboiako Amedeoren
monarkia parlamentarioaren erabateko
huts egitearen ondoren (1871-1873), errepublikaren
nahas-mahasa etorri zen (1873-
1874). Bien bitartean, gerra hirukoitz bat ari
zen pairatzen Espainia: independentista
Kuban, karlista Euskal Herrian eta kantonala
Mediterraneoko itsasertzean. Sei urtetan
egonkortasun falta eta frustrazio etengabea
nagusi izan ondoren, armadak Borbondarren
dinastia jarri zuen berriz tronuan,
Alfontso XII.arekin (1874ko abendua).
Karlismoa, berez euskal fenomenoa
bakarrik ez zena baina euskal lurretan konnotazio
bereziak zituena, honela definitu
zuen Mañé y Flaquer kazetari eta politiko
kontserbadore katalanak: “iraultzaileen
gehiegikerien kontrako protesta armatua”.
Monarkia isabelino eraitsiaren kide ziren
talde kontserbadoreenek Carlos de Borbón
y Esteren alde egin zuten (Karlos VII.a,
Karlos Maria Isidroren iloba), pentsatzen
baitzuten karlismoak bakarrik eutsiko ziola
iraultzaren indarrari. Hala ere, herri xehearen
parte handi baten babesa izan zuen
karlismoak Euskal Herrian. Ahoz aho zabaldutakobertso, pasarte eta kontakizunen
bitartez, mito bihurtu zen lehen karlistaldia,
herriaren usadio eta ohituren aldeko egitandi
heroikoa bihurtu zen arte. 1839 arte
politikoki batere mugitu ez zen arren, euskal
gizartean, ezkutuan, bizirik zirauen karlismoak,
sentimendu baten modura, ondo
zehazturiko ideologia politiko baten gisara
baino areago. Horregatik berpiztu zen halako
indarrez, bazirudienean gobernu iraultzaileen
politika sekulartuak mehatxu egiten
ziola tradizio katolikoan sendotasunez
oinarrituriko talde nortasun eta balio sistemari.
Euskaldun gehienentzat gauza bera
ziren erlijioa eta foruak, eta horixe adierazten
zuen Jaungoicoa eta Foruak esapideak
(Arístides Artiñano bizkaitar karlistaren liburuxkaren
izenburua da). Foruak batasun
katolikoaren zerbitzura jarrita, kontraforua
gertatzen zen konstituzio testuan jasotako
gurtza askatasuna.
Erlijioaren auzia hauteskunde guztietan
agertu zen. Hauteskunde konstituziogileetan
(1869ko urtarrila), hautagai katoliko-tradizionalisten
alde egin zuten boto emaile
gehienek; 1871ko martxoan lau elizgizon
hautatu zituzten senadore, horien artean
Diego Mariano Alguacil, Gasteizko gotzaina.
Konstituziorako eztabaidak iraun zuen
artean –sekulako entzutea izan zuen, prentsa
askatasun estreinatu berriari esker–, beren
haserrea adierazi zuten hainbat pertsona
nagusik, Gorteetan esandako biraoak
zirela-eta. 1869ko uda hartan bertan, udal
tradizionalista asko deseginarazi zituzten
konstituzioaren gainean zin egin ez izanagatik.
Azaroan, lau probintzietako diputazioek
eskaera bat egin zieten gorteei, milaka
lagunek izenpetu zutena: “Erlijioaren
batasunaren alde eusko-nafarrek egindako
ahalegin oro ere, gutxi izango da; katolizismoa
defendituz, beren bizitza ere defenditzen
dute, eta beren izate politiko eta
morala”. Iritzi bera zuen Cruz Ochoa de
Zabalegui nafarrak ere. Gipuzkoar batzarkide
batzuk kartzeleratu egin zituzten bere
Diputazioak (forala eta liberala zen) dekretuz
agindutako hamarrenaren ezeztatzearen
kontra egin izanagatik. Irainak garbitzeko
ekinaldiak, apaizeria ugari eta borrokalari
batek antolatuak, eta Gasteizko eta Iruñeko
gotzainek babestuak, kale matxinada
bihurtuta bukatu ziren, erlijioari, foruei eta
Karlos VII.ari bibaka jendea.
Gertaerek gaindituta, eta fanatismo integrista
menderatu ezinik, foruak txantxetan
hartzearen arriskuaz ohartu ziren euskal
liberalak. Arriskutsua zelakoan, ez zuten
onartzen erlijioa eta foruak berdintzerik.
Gobernuak, baldin eta egoerak ez bazuen
okerrera egiten, Euskal Herriko administrazio
egoera berezia errespetatuko
zuelako aginduan zuten itxaropena. 1872an
matxinada karlista zabaldu zenean, foruzale
liberalak geratu ziren euskal erakundeen
buruan, eta ez zuten inoiz hautsi gobernuaren legezkotasuna. Gogogabe onartu zuten
Errepublikaren ezartzea, eta Alfontso XII.a
errege izendatu zutenean, Bergarako bigarren
besarkada bat bilatu nahi izan zuten,
bakea foruekin formulan oinarritua. Orduko
hartan ez zuten Marotorik aurkitu ordea
Don Karlosen jeneralen artean. Gorteetan
ere ez zuten foruen auziari buruzko jarrera
egokirik aurkitu. Ordurako hasia zen prentsa,
Madrilgoa bereziki, foruen ezeztatzearen
aldeko izugarrizko kanpaina egiten,
eusko-nafar lurraldeetako matxinadak
gaitz kroniko bat bezala aurkeztuz, agintari
foralek erein eta lau haizetara zabaldu
zutena. Baina karlismoaren zale ziren Diputatu
Nagusi ohien zerrenda luzeak ez du
oinarririk ematen halako interpretazio gehiegizkorik
egiteko, hain handiak izanik
euskal liberal foruzaleen sakrifizioak eta
leialtasuna.
1872ko apirilean hasi zen matxinada.
Gaizki antolatua zegoelarik, eta okerrago
koordinatua, oso azken gaiztoa izan zuen.
Serranok Mañarian garaitu zituen karlisten
osteak, eta Orokietan Morionesek. Don
Karlosek berak, maiatzaren 2an Beratik sartu
ondoren Espainian, Frantziako muga gurutzatu
behar izan zuen atzera, ahalik eta lasterren,
gobernuaren osteei itzuri egiteko.
Amorebietako hitzarmenak (maiatzak 24)
beren indarrak berrantolatzeko abagunea
eman zien buruzagi matxinatuei. Zorte
hobea izan zuten abenduan, Dorregaray
zela iparraldeko armadako buruzagi. Saboiako
Amedeoren ukoa, errepublikaren aldarrikatzeak
eta kantoei matxinadak sekulako
nahastera eraman zuten alderdi liberala,
eta karlisten esku utzi zuten ekimena.
1873ko maiatzaren eta azaroaren artean,
liberalak garaitu zituzten Eraul, Udabe eta
Jurramendin. Ordurako, 24.000 gizoneko
armada indartsu bat zuten karlistek. Horrez
gainera, menderatua zuten mendialdea, eta
baita hiri garrantzitsu batzuk ere, hala nola
Lizarra eta Tolosa. Orduan Don Karlosek,
Espainian baitzen uztailaren erdialdea ezkeroztik,
Bilbo setiatzea agindu zuen. Lehen
gerran gertatu zen bezala, karlistek ezin izan
zuten hiria hartu. Setioko lau hilabeteren
ondoren, Concha jeneralak libratu zuen
Bilbo (1874ko maiatzak 2).
Karlistek ez zuten ahaztu beren mende
zeuden lurretako baliabideen administrazioa.
Probintzia bakoitzean Gerrako diputazio
bana antolatu zuten ordena publikoa
zaindu, soldadu deialdiak antolatu, hornigaiak
lortu eta gerrako ahaleginei eusteko
beharrezko zergak kobratzeko. Egitura,
ahalmenak eta funtzionamendua foru diputazioen
oso antzekoa zuten, eta Batzar Nagusiak
biltzeko deia ere egin zuten zenbaitetan.
1874tik aurrera, estatu egitura hartu
zuen administrazio karlistak, hiru ministerioekin
(Gerra, Estatu eta Barne Arazoetakoa),
gobernuaren lana hobeto koordinatu
ahal izateko. Alferrekoak izan ziren diputazioenprotestak, beti ere zentralizazioaren
kontra egiten baitzuten, kontraforua zelakoan.
Durango aukeratu zuten Gortearen
egoitza eta estatu karlistaren hiribururako;
bazituen estatu hark bere buletin ofiziala,
bere Justiziako Errege Epaitegia, bere Unibertsitatea
(Oñatin) eta bere dirua. Baina,
garaipen militarraren mendeko gauza baitzen
estatu karlistaren sendotzea, hasierako
gar hura hoztu zuen gatazkaren luzatzeak,
eta baliabideak agortu ziren. Epeltze harekin
batera desadostasunak iritsi ziren, buruzagi
militarren aldaketa etengabeak (Mendiry,
Pérula, Casertako kondea, Lizarraga),
eta traizio salaketak: Dorregaray, lehen jeneral
buru karlista, auzitara eraman zuten.
Bilboko setioan desagertu zen karlisten
garaipen azkar baten aukera. Une horretan
gerraren beste aldi bat hasi zen, indarren
berdintasuna nagusi zena. 1874. urtean zehar,
liberalek ezin izan zuten Lizarra hartu,
eta oso une larriak bizi izan zituzten Abartzuzan;
baina karlistek ere ez zuten Irun
konkistatzerik izan, eta Iruñeko blokeoa
altxatu behar izan zuten. Alfontso XII.a Espainiako
Errege izendatzea, 1874ko abenduan,
erabakigarria izan zen liberalentzat.
Aristokrazia lurjabearen eta burgesia kontserbatzailearenaren
babes politiko eta ekonomikoarekin,
Alfontso XII.aren monarkia
berrezarriak ordena ipini eta erasoari ekin
zion laurogei mila soldaduko armada indartsu
batekin, alegia, erregenahiak zituenaren
halako birekin. Zumeltzuko borrokaldi erabakiorraren
ondoren (Gasteiz inguruan;
1875eko uztailak 7), hasi ziren karlistak atzera
egiten eta sakabanatzen, liberalen erasoei
aurre egin ezinik. 1876ko urtarrilean
hasi zen azken erasoa. Quesada jeneralak
karlistak Durango-Elorrio-Oñatik osatzen
zuten triangelutik bidaltzen zituen artean,
Martínez Camposen osteek Lizarra hartuzuten, eta Nafarroako ipar-mendebal osora
zabaldu ziren, Donostiaraino. Atxilo hartuko
zutelako beldurrez, erretiratzea agindu zuen
Don Karlosek, eta otsailaren 27an Frantziara
igaro zen Arnegitik. Lagun zeramatzan
bere gorte gizonak, estatu gorena eta hamabost
bat mila soldadu, eta Luzaide eta
Orbaitzeta artetik gurutzatu zuten muga.
Foruen ezeztatzetik errejimen hitzartura
Liberalak beldur ziren bezala, karlistak
garaituak izan ondoren Gorteetan eztabaidatzera
igaro zen foruen auzia. Mendearen
garai horretan, foruen ezeztatzea ez zen
teoria liberalaren eskaera hutsa. Aldi berean,
Espainiako iritzi publikoarena ere bazen,
karlistaldiak foruei egozten zieten prentsako
kanpaina zorrotz baten pean. Haren kontra
ez zuen ezer lortu, edo ezer ez ia, La
Paz egunkariak, euskal diputazioek Madrilen
argitaratzen zutena. Hala ere, Antonio
Cánovas del Castillo, Gobernuaren Lehendakaria,
ez zen giro haren eraginpean erori,
eta, azkenean, konponbide pragmatiko
batera iritsi zen: foruen ezeztatzeak (iritzi
publikoak eskatuta) ez zuen zertan administrazio
batasunik ekarri behar (euskal liberalek
onartzen ez zutena).
Oso gizon zorrotza eta legezalea izaki,
1839ko urriaren 25eko legetik abiatuta heldu
zion Cánovasek foruen auziari. Bigarren
artikulua betetzeko asmoz –haren arabera,
euskal probintzien iritzia entzun beharra
zeukan Gobernuak Gorteetara aurreproiektu
bat bidali baino lehen, foruak konstituzio
batasunarekin adosteko–, 1876ko maiatzaren
1ean biltzeko deia egin zien Araba,
Bizkaia eta Gipuzkoari. Batzar Nagusiek,aldez aurretik bilduta, foruzale liberal nagusiak
bidali zituzten Madrila. Cánovasek
ordea ez zuen onartu negoziazio politikoaren
bidea, konstituzio batasunari buruz
berak zuen ideia berezia abian jartzeko
asmo sendoa baitzuen. Ez zuen foru erakundeak
ezeztatzerik nahi, bai ordea onar zezaten
diputazioek estatuari gizonekin eta
diruarekin laguntzera probintzia guztiak behartzen
zituen konstituzio araua. Hatsapen
horren gainean, formei, kopuruei eta prozedurei
buruz eztabaidatzeko prest zegoen.
Puntu jakin horretan, Cánovasen erreferentzia
puntua, seguraski, ez zen Frantziako
III. Errepublikako zentralismo jakobino
zurruna, baizik eta germaniar inperioko
konstituzioaren federalismo kontserbatzaile
eta aristokraziazalea.
Nolanahi dela ere, euskal ordezkariek
ezin onartukotzat jo zuten foruen edozein
eratako aldaketa, eta alde egin zuten bileratik.
Audientziaren prozedura gaindituta,
bere aurreproiektua bidali zuen Gobernuko
Lehendakariak Gorteetara, euskal diputatuen
artean oso harrera txarra izan zuena.
Hain txarra, non Mateo de Morazak, Arabako
Foru Diputazioko parlamentario eta
aholkulariak, “Euskal Herri dohakabearen
hondamendi eta zoritxarra” zela adierazi
baitzuen. Alfer-alferrik egin zituen alegazioak:
1876ko uztailaren 21ean lege bihurtu
zen gobernuaren proiektua. Lehen artikuluak
foruen usadiozko pribilejioak ezezten
zituen, soldadu eta zerga gaiei zegozkienak;
izan ere, hiru probintzietako biztanleei,
gainerako espainiarrei bezalaxe, ezartzen
baitzizkien betebehar konstituzionalak, alegia
“arma zerbitzura joatea legeak horretarakodeia egiten duenean, eta estatuaren
gastu orokorretan beren ondasunen arabera
parte hartzea”. Baina, bestalde, kontuan
hartzen zuen legeak betebehar horiek “lekuan
lekuko baldintzek eta esperientziak
aholka ditzakeen formazko aldaketekin”
eskatu behar zirela. Diputazioen lankidetza
kontuan hartzeko eskubidea ere ematen
zion Gobernuari. Hala bada, estatuaren
aurrerabideari gizonekin eta zergekin laguntzeko
hatsapen konstituzionala ezartzen
zuen 1876ko legeak, zabalik uzten zituen
arren geroko negoziazio baten prozedurari
zegozkion gaiak. Egia da ez zuela ixten hiru
probintzietako zerga eta administrazio autonomiaren
aukera, baina gobernu konstituzional
baten mende jartzen zuen, ez eskubide
historikoetan oinarritzen zen konstituzio
aurreko legezkotasun batean.
Agintari foralek bezalakoxe harriduraz
eta etsipenez hartu zuen euskal gizarteak
legearen testua. Foruzale zorrotzenak zirela
buru, hala Fidel Sagarminaga bizkaitarra
edota Domingo Martínez de Aragón arabarra,
21eko uztaileko legearen aplikazioan
lankidetzarik ez eskaintzea erabaki zuten diputazioek.
Legearen indargabetzea eskatzeko
bildu ziren, eta estrategia bakar bat prestatzeko.
Alferrik egin zuten dena. Bien bitartean,
Gobernuko Lehendakariak eskura
zituen bitarteko guztiak erabili zituen (legezkoak
eta bestelakoak) diputazioen erresistentzia
hautsi eta bere alde jartzeko. Ez
zuen lortu ordea. 1877ko otsailaren 23an,
Martínez de Aragónek nahiago izan zuen
dimisioa aurkeztu foruen kontrakotzat jotzen
zuen lege bat –eta, hortaz, kargua onartzean
foruak defendituko zituelako zinarekin
ezin adostuzkoa– bideratzen lankide
izan baino. Arrazoibide berberekin desegin
zen, ahaldunen erabakiz, Bizkaiko Foru
Diputazioa, martxoaren 17an. Alde batera
utzi zituen hitz goxoak orduan Cánovasek.
Agindu zien gobernari zibilei ez zezatela
utzi Batzarrak biltzen, eta dekretuz izendatu
zituen amore eman zaleek osaturiko Probintzia
Diputazioak, bai baitziren horrelakoak
ere.
Askoz ere pragmatikoagoak izanik,
haiek ez zuten onartzen dena ala ezer ezeko
politika hura. Lehengo egoera berean
jarraitzearen aldekoak ziren, baina, haien
ustez, administrazio eta zerga autonomia
txikiena ere galduko zuten euskal probintziek,
uko egiten bazioten Gobernuaren eskaintzari.
Euskaldun gehienen kritika eta ez
ulertua handiak ziren arren, uztailaren
21eko legearen garapena negoziatzea onartu
zuten amore eman zaleek. Errejimen
politiko administratibo berri bat izan zen
elkarrizketa haien emaitza, Kontzertu ekonomikoan
oinarritua (1878ko otsailaren
28ko Errege Dekretuaz indarrean sartu
zena). Errejimen hark alde handirik ez zuen
Nafarrokoarekin (1841 ezkeroztik zegoenhura indarrean). Probintziaren administrazioa
diputazioaren ardurapean geratzen zen,
diputazioa bera ohiko prozeduraz hautatzen
zen, eta, ohiko ahalmenez gainera, antzinako
foru diputazioaren zerga ahalmenak
ere bazituen. Hau da, bere zergak ezarri,
bildu eta inbertitzeko ahalmen osoa zeukan,
eta zergak ez zuten zertan Espainiako beste
probintzietakoak bezalakoak izan behar.
Horren truke, euskal diputazioek kopuru
finko bat ordaindu behar zioten urtero estatuari
(kupoa).
Nafarroako egoera berezian ere izan
zuen eraginik gerra karlistak. Lehena bukatzean
gertatu zen bezala, Nafarroako Diputazioaren
jarrera irekiak erraztu egin zituen
Gobernuarekiko harremanak, eta
konponbidea lasterra izan zen. Auzia, gainera,
bestelakoa zen. Kasu honetan gauza
ez zen nafar foruak konstituzional bihurtzea,
kupoa eguneratzea baizik, bere horretan
baitzegoen 1841 ezkero. Bi hilabete
eskasetan hitzarmen berri bat egin zen,
Gobernuak Nafarroako Diputazioarekin hitz
egiteko izendaturiko ordezkariaren ohorez
Tejada Valdoseraren izenaz ezaguna; hitzarmena
1877ko otsailaren 19an jarri zen indarrean,
Errege Dekretu bidez. 8 milioi
errealetan finkatu zen kupo berria, baina
horietatik parte batzuen deskontua egin
behar zen: 1,5 erreal, tabakoaren alokairu,
antzinako aduana eskubide eta probintziaren
zorraren ordainketagatik; 3,6 erreal eliz
ospakizun eta apaizgo gastuengatik, Diputazioaren
ardurapean jarraitzen zuten artean;
eta 0,4 erreal bilketa gastuengatik. Dedukzio
horiek egin ondoren, 2,5 milioi errealekoa
zen estatuari ordaindu beharreko urteko
kopurua (1841ean hitz harturikoa baino
milio bat gehiago).
1876ko uztaileko 21eko legeak eta haren
ondorengo garapenak, kontzertu errejimena
ekarri zuenak, ondorio erabakigarriak
izan zituen Hego Euskal Herrian. Eta
ez bakarrik nahitaezko soldadutza ezarri
zuelako. Horrez gainera, konstituzional bihurtu
zuen probintzia autonomia, ez ordea
eskubide historikoen dotrinatik abiatuta,
gobernu eratu baten borondatean oinarriturik
baizik. Egia da prozedura hori ez zela
ohikoa Espainiako konstituzio historian, eta
ahul samarra zuela legezko babesa, oso
ahalmen garrantzitsuak kentzen baitzizkion
Gorteei, hala adibidez zergak finkatzea.
Bestalde, estatuko zerga presio murritzak
oso eskumen zabala uzten zien euskal haziendei.
Ahalmen fiskalari esker, beren administrazio
autonomia sendotu eta zabaldu
zuten diputazioek. Azkenik, esan daiteke
jauntxoen nagusitasuna desagerrarazi zuela
Batzar Nagusien sistemaren ezabatzeak,
eta erraztu egin zuela, dudarik gabe, euskal
gizarteko talde dinamikoena zen burgesia
kapitalistaren garaipena.