Historia»Aro berria
Erlijioa, inkisizioa eta sorginkeria
Aro Berrian sortu zen estatuak kontrola zuen helburu nagusia. Nonahi
eta noiznahi esku hartzen zuen estatuak, eta aginpide tresna egokiak
zituen horretarako. Espainian, Errege-Erregina Katolikoek eratu zuten
estatuak eragin handiko tresna bat baliatu zuen, Inkisizioa, erlijioa,
politika eta gizartea kontrolatzeko indar handiko tresna. Euskal Herria
Calahorra-Logroñoko Inkisizio Auzitegiaren barrutiaren baitan zegoen.
Foruen eta Inkisizioaren arteko tirabirak arazo handiak sortu zituen;
hala eta guztiz ere, XVI. mendean inkisidoreek luteranismoaren eta
sorginkeriaren gisako delituak esetsi zituzten, eta, XVIII. mendean
berriz, Ilustrazioak eta 1789ko Frantziako Iraultzak ekarri zituzten ideia
berriak zapaltzea izan zuen Inkisizioak eginkizun nagusi.
Espainiako inkisizioa
Espainiako Inkisizioaren sorrera estatuaren
indartze prozesuan behar da kokatu,
ulertuko bada. Estatu modernoak gizartearen
kontrola izatea zuen, hasiera-hasieratik
eta gerora ere, bere izateko helburu nagusia.
Monarkia autoritarioak denak hartu nahi
ditu bere mende: nobleak, legebiltzarra; eta
hura bezala herriaren “ordezkari” ziren
erakundeak, hirietako gobernuak eta erregearen
aginpidea kolokan jar zezakeen orok
haren mende behar zuen egon. Bizitza
publikoan ez ezik, are bizitza pribatuaren
antolamenduan ere agindu nahi izaten zuen
zenbaitetan estatuak.
Batasunaren ideia, hura baitzen Erregeerregina
Katolikoen helburu politikoetako
bat, erlijioaren alorreraino zabaldu zen. Erdi
Aroko Inkisizioa ez zen baliagarria monarkia
haren interesentzat, Aita Santuak kontrolatzen
baitzuen erakunde hori. Egoera
hartan auzitegi nazionalago bat behar zuen
monarkiak, erregearen mende egongo zen
auzitegi bat. Lotura estua zegoen ezarri
beharra estatuaren eta Inkisizioaren artean.
Erlijio batasuna izango zen nazioaren batasun
politikoaren berme. Estatuarekiko atxikimendu
hori izango zen, beraz, Espainiako
Inkisizioaren bereizgarri nagusia. Inkisizioaren
Batzorde Gorena zen Austria dinastiak
monarkiaren gobernurako asmatu zuen sistema
polisinodialaren ardatz nagusietako
bat. Erregeak izendatzen zuen InkisidoreNagusia kargu horretarako. Probintzietako
inkisidoreen eta auzitegi horretako gainerako
funtzionarioen soldatak ere errege altxorrak
ordaintzen zituen.
Estatua, Inkisizioaz baliaturik, gutxiengo
disidenteak azpiratzen saiatu zen. Erlijio
bakarreko gizartea nahi zen lortu, eta
gizarte horretan berehalaxe berdinduko ziren
heretikoa eta arerio politikoa. Beraz,
monarkiaren mendeko zintzo izateko ez zen
jada aski zergak ordaintzea, katolikoa behar
zen izan gainera. Era horretan finkatu
zen monarkia konfesional autoritarioa. Estatuari
kontra egin ziezaiokeen guztia zapaldu
beharra zegoen. Inkisizioak, nolabait
ere, balio handiko tresna politikoa izan
behar zuen erregearentzat. Ez zen alferrik
Inkisizioa, Espainia osoan zabalduta zegoen
erakunde bakarra eta monarkia osatzen
zuten erresumen muga politikoak eta ezaugarri
bereziak aintzat hartzen ez zituena.
Xehetasun hori oso interesgarria zen, erresuma
horien erdiek zuten foru sistemak traba
besterik ez baitzion egiten zentralismoa
aldezten zuen errege hari. Helburu politikoak
lortzeko ohiko bideek huts egiten
zietenean, erregeek Ofizio Santu ahalguztidunarengana
jotzen zuten. Beti ez bazen
ere, Inkisizioak maiz esku hartzen zuen
politikaren inguruko zereginetan. Ezin da
aipatu gabe utzi, beraz, erakunde horrek
estatuaren zerbitzura eta estatuaren helburuak
iristeko bete zuen eginkizuna, herrialde
osoa bateratzeko ahaleginean batez
ere. Esandakoaren harira, garbi dago Inkisizioa
ez zela tresna erlijioso bat soilik, orobat
zen politika, gizartea eta ideologia zorrotzkontrolatzen zuen erakunde bat. Zentralizazio
prozesuan eta aldaketa oro ukatua
izango zitzaion gizarte itxi bat lortzeko
ahaleginean bidea erraztu zion Inkisizioak
estatuari.
Ez da ahaztu behar, bestalde, erlijioa eta
politika maiz nahasten zirela. Erregeak erlijioaren
ortodoxia zaindu beharra zeukan.
Ez zuen bere mendekoen ongizate materialaz
bakarrik arduratu behar, haien arimaren
osasunaz ere arduratu behar zuen. Hala
adierazten zuten garai hartako liburuek.
Ribadeneyra jesuitak honela zioen Príncipe
cristiano bere idazlanean: “erlijio katolikoa
begiratu eta garbi gordetzea da erregeren
eginkizun nagusia”. Horretarako zelatan
egon behar zuen eta uko egin behar
zien fedearen batasunaren kontrako pertsona
eta iritziei. Heresia ez zen existitu
behar, elizari erasotzeaz gainera, Estatuaren
bakeari ere erasotzen baitzion. Eliz erakundeen
eta aginpide zibilaren arteko elkarren
interesetarako elkarlan hark Inkisizioaren
azkenetaraino iraun zuen. Erlijiozko disidentziak
edo heresia setatsuak zuzenean erasotzen
zion aldareari bezalaxe tronuari.
Ondo gogoan zuen hori Karlos V.a enperadoreak
haren seme gerora Felipe II.a izango
zenari, 1564ko ekainaren 6an Bruselan
idatzi zuen testamentuan, aholkatzen zionean
kontu handi egin zezala heretikoak
“jendaurrean eta zorrotz zapalduak eta zigortuak
izan zitezen beren erruei zegokien
moduan”. Semeari egin zizkion gaztiguak
oso argiak ziren: “Bereziki fidatzen dizut
egin dezazun eta eginaraz Inkisizioko Ofizio
Santuaren alde eta heretikoen gaiztakeriaren
eta apostasiaren kontra, gure Jainko
Jaunari egiten zaizkion laido ugari eta handiengatik,
zeren haren bidez kentzen baitira
eta zigortzen horiek”.
Antolamendua eta funtzionarioak
Erregearen mende egoteak eta erregearen
laguntzak Inkisizioaren aginpidea indartu
zuen. Nolanahi ere, Ofizio Santuari bere
antolamendutik zetorkion aginpide gehiena. Hierarkiaren arabera antolatutako
erakundea zen, goren mailan Inkisidore
Nagusia zuena, Inkisizioko Batzordearen
burua, alegia. Inkisizioaren eragina barrutietako
auzitegietan zegoen oinarritua; auzitegi
horiek lortu baitzuten lurralde osora zabaltzeko
prozesua edo “presentziaren politika”
burutzea. Administrazioaren “aparatu”
eskerga hark bere dinako azpiegitura burokratikoa
behar zuen. Inkisizioaren zerbitzura
zeuden langileak bi talde oso desberdinetan
bereiz zitezkeen: batetik, zeinek
bere auzitegiaren egoitzan bizi eta lan egiten
zutenak eta, bestetik, lurralde barrutian
zehar banatuta zeudenak. Lehenengo taldean
plantilako funtzionarioak sartu behar dira,
auzitegi bakoitzean egoten zirenak, probintzietako
funtzionarioak eta Ofizio Santuko
ofizialak edo ministroak, alegia. Bigarren
taldean, berriz, Inkisizioko komisarioak eta
senideak zeritzatenak. Gehienetan, probintziako
hiru inkisidore izaten ziren barrutiko
egoitza bakoitzeko buru, gehienak apaiz
sekularrak eta Zuzenbidean edo Teologian
doktore edo lizentziadunak. Ofizialek fiskala
zuten buru, unibertsitatean lizentzia egina
hura ere; gehienetan inkisidore izatera
iritsi aurreko kargua izaten zen fiskalaren
hura. Auzitegi bakoitzeko funtzionario kopurua
hogeitik gorakoa izaten zen, besteak
beste: hartzailea, sekretuaren notarioak,
bahiketen notarioa, aguazila, atezaina, nuntzioa,
presondegi sekretuen zaintzailea…
Funtzionario guztiak kontrolatuko bazituen
eta erakundeak bere eginkizunak
behar bezala beteko bazituen, Batzorde
Gorenak neurri batzuk hartu behar izaten
zituen dena ondo zaintzeko. Neurri horien
artean bisita nagusiak edo auzitegietara
egiten ziren ikuskatze bisitak ziren garrantzitsuenak;
Batzorde Gorenak tresna zentralizatzaile
gisa erabiltzen zituen bisita
haiek. Barrutietako auzitegietako inkisidoreen
eta ofizialen lana ikuskatzea eta auzipetuen
auziak bideratzerakoan arau hausterik
izan ez zedin zaintzea zuten ikuskatze
bisita haiek helburu nagusi. Probintzi
auzitegi bat ikuskatzeko ardura Batzorde
Gorenak beste barruti bateko inkisidore bati
ematen zion. Artxiboak berraztertzea eta 49
galdera zituen galdeketa eredu baten arabera
funtzionarioekin eta presoekin elkarrizketak
egitea zen bizpahiru hilabete iraun
zezaketen bisita haien oinarria. Bisita hura
behar bezala egin zedin, Batzorde Gorenak
horretarako agintea edo mandatua eta
auziari zegozkion jarraibideak ematen zizkion
bisitariari. Bisita haiek eginez eta araudiak
argitara emanez, Fernando de Valdés
inkisidoreak 1561ean eman zituenak, adibidez,
auzitegien irizpide faltak sortzen zituen
arazoak konpontzen ahalegindu ziren. Nolanahi
ere, auzitegi bakoitzeko inkisidoreak
bere esku zuen, neurri batean, bere araura
edo nahira jokatzeko aukera.Hain zuzen, ikuskatze bisita haiek prozedurak
bateratzeko eta auzian gerta zitezkeen
hutsegiteak konpontzeko sortuak
ziren. Helburu hori betetzeko neurri osagarri
gisa, Batzorde Gorenak “Auzi Aginduak”
argitaratzen zituen; “txosten” gisako idatziak
ziren haiek, probintzi auzitegi guztietara,
aldian behin, bidaltzen zituztenak gai
jakin batzuk irizpide bateratuekin ebazteko
xedez.
Gauza interesgarria da funtzionarioen
gorabeherak eta Inkisizioaren Batzorde
Gorenak bere mendeko langileen gainean
zuen kontrola aztertzea. Ikuskatze bisita
haien ondorioz, salaketak izaten ziren maiz
bisitatutako inkisidoreen eta ofizialen kontra,
norberaren jokabideari edo bere lana
behar bezala ez egin izanari zegozkionak.
Dudarik gabe, ikuskatze haiek bere funtzionarioen
datu pertsonalen, merezimenduen
eta gaitzesbideen berri zehatza ematen zioten
Batzorde Gorenari. Arauz kanpoko jokabide
larriek kargua aldi baterako edo
betiko utzi beharra ekar zezaketen. Bistan
da bisiten eta funtzionarioen arau hausteen
bidez presoek beren auziak berriro aztertzea
lor zezaketela. Kasu batzuetan, auzia
berriz aztertu ondoren presoak lor zezakeen
epaia indargabetzea edo aldatzea ere, bere
izen ona bihurtzea, bahitutako ondasunak
berreskuratzea, sanbenitoa kentzea edo
bere izena Inkisizioko artxiboetatik ezabatzea.
Beraz, presoentzat aukera ezinago
bikaina zen hura epai zuzengabe baten bidegabekeriatik
itzurtzeko.Zer egiten zuen Inkisizioak bere kide
batzuen arau hausteen eta jokabide gaitzesgarrien
aurrean? Oro har, inkisidoreek bere
mendekoak babesteko joera izaten zuten,
korporatibismoagatik edo erakundearen
izen ona gordetzeko. Zentzu horretan, Inkisizioaren
burokrazia Austria dinastiaren
monarkian zegoen burokraziaren erakusgarri
da. Hartzailea kontrolatzea izaten zen
Inkisizioaren kezka handienetako bat, hark
kudeatzen baitzuen auzitegietako dirua.
Axolagabekeriak, diru hartzaileen iruzurrak,
erakundeko diruak bidegabeki erabiltzeak
edo lapurtzeak zigortu gabe gelditzen ziren
maiz. Disziplina zorrotzik ezak eta legehausleen
zigorrik ezak legea ez betetzeko
edo lapurtzeko bidea ematen zuten.
Pertsona desegokiak erakundean sar ez
zitezen muga zorrotzak jartzen zitzaizkien
Inkisizioko karguren bat hartu nahi zutenei.
Batzorde Gorenak oso agindu argiak
eman zituen horretarako. Kristau zaharra
izatea zen lehenengo betekizuna, horrek
jokabide egokia ziurtatzen ez bazuen ere.
Aldez aurretik kargu-gaiaren genealogia aztertzen
zuten beti. Kargu-gaia eta bere arbasoak
ondo ezagutzen zituzten lekukoak
deitzen zituzten, egiazta zezaten kargu-gaia
eta haren arbaso guztiak zirela “garbiak
odolez, arrazarik eta orbanik gabeak, eta
ez zirela ez juduen, mairuen eta kristautuen,
ez beste ezein sektatan egon eta berriz kristautuen
ondorengo”. Kargu-gaien emazteak
ere berdin-berdin aztertzen zituzten. Bere
lanbidean ziharduten eta ezkondu nahizuten Inkisizioko ofizialek ere beren emaztegaiaren
genealogiaren berri eman eta Batzorde
Gorenaren “oniritzia” behar izaten
zuten: “Behar den garbitasuna du, baimena
emango zaio beraz emakume horrekin
ezkontzeko”. Hutsezina zirudien sistema
hori ez zen, inondik ere, hutsezin. Izan ere,
Inkisizioaren baitan bai baitzen isilpean
sartutako kristauturik.
Ofizio Santuko karguetarako pertsonak
izendatzeak zekarren arazo bat erakundearen
beraren baitan sortua zen. Ofizialek uste
zuten kargua izate hutsak eskubideak ematen
zizkiela karguan irauteko eta eskubidea
zutela orobat beren ordezkoa izendatzeko
edo kargua beren leinukoei emateko. Ofizio
batzuk herentzia bidezkoak zirela esatea
ere ez litzateke, zinez, gehiegi esatea.
Inoiz edo behin gertatu izan zen baita ere
ofizial batek alabari kargua utzi izana, harekin
ezkonduko zenaren ezkontsari. Endogamia
profesionala, familia batzuek karguak
monopolioan hartu izana, ahaidetasunaren
edo bezeroen arteko harremanaren
eragina, kargua herentzia bidez uztea,
faktore horiek guztiek baldintzatzen zuten
Ofizio Santuko funtzionarioen kargua.
Hala ere, ezin uka daiteke Inkisizioak
bere lana betetzen zuenik. Bere lana ondo
betetzen zuela ere esan daiteke, bai zituen
ofizialekin, noiz ongi noiz gaizki, mugak
muga eta ahulkeriak ahulkeria bete ere.
Arestian adierazi dugun guztia gorabehera,
esan daiteke bazirela inkisidoreak gizatasunez
eta adimenez handiak eta ministro
prestuak eta bere lanari emanak.
Euskal Herriko barrutia
Lan honek Calahorra-Logroñoko auzitegiaren
funtzionamendua aztertu nahi du.
Calahorra-Logroñoko Inkisizioaren eskumendean
zeuden euskal probintziak eta
Nafarroako erresuma, bai eta gaur egun
Errioxan eta Kantabrian dauden lurraldeak,
Burgosko iparraldea eta Soriako eremu txiki
bat ere, Agreda ingurukoa hain zuzen.
Eremu zabala beraz, iparraldean muga luzea
zuena, Nafarroako Piriniotik Kantauriko
ekialdera, Isabatik San Vicente de la Barquerara.
Ekialdean, Aragoiko muga zuen,
Zaragozako inkisidoreen eskumende. Hegoaldean,
Valladolideko auzitegi zabal eta
ahaltsuaren mugak. Dudarik ez da geografia
horrek Calahorra-Logroñoko inkisidoreen
zeregina baldintzatu zuela. Inkisidore
horiek izan zuten hala ere beste mugarik,
bere esku zuten barrutiaren erdiak Ofizio
Santuaren ohiko prozedurei traba besterik
egiten ez zion foru sistema baitzuen. Calahorran
izan zuen hasieran egoitza nagusia
edo inkisidoreen eta ofizialen egoitza, etahantxe zeuden auzitegia bera, auziak erabakitzeko
lekua eta barruti hartako auzipetuak
giltzapetzeko espetxea ere; gero,
1570ean, Inkisizioa Logroñon kokatu zen,
harik eta auzitegia desagertu zen arte.
Calahorra-Logroñoko Inkisizio barrutian
bertako inkisidoreak izendatzen zituzten
maiz. Hori berezitasun bat zen beste auzitegi
batzuen aldean. Bi komunitate, euskaldunak
eta gaztelarrak, zituen barruti hartan,
hizkuntza ere beste berezitasun bat zen.
Euskaraz hitz egiten zutenen eremua oso
zabala zen: Bizkaia eta Gipuzkoa, Arabako
iparraldeko zatia, eta Lizarra-Tafallaz iparraldean
zegoen Nafarroako lurralde zabala.
Eremu horietan zebiltzan inkisidoreek itzultzaileekin
batera ziharduten maiz. Batzorde
Gorenak inkisidore euskaldunak izendatuz
konpondu zuen akats hori. Zerrenda
luzea da: Fernando de Olazabal, Juan de
Arrieta, Germán de Ugarte, Andrés Martínez
de Ybarra arestian aipatua… Joera horri
eutsi zitzaion Ofizio Santuak iraun zuen
bitartean, XIX. mendean desagertu zen arte.
Zinez datu interesgarria da hori, burokrata
gehienak gaztelarrak zirela kontuan harturik
batez ere. Valentziako auzitegian, adibidez,
1530etik 1609ra, erresuma hartako bi
lagun baizik ez zituzten izendatu inkisidore
kargurako.
Beldurraren pedagogia: espetxeak, torturak eta fede auziak
Espainiako Inkisizioa kristautuen heresiari
esesteko sortu zen. Arazo zehatz bat
izan zuen zurigarri, juduzaleen heresia, alegia.
Hasieran ahalik eta zorrotzen ari izan
ondoren –leku batzuetan judaismoa desegiteraino–,
Inkisizioak jarduera eremua zabaldu
egin zuen. Azkenean, XVI. mendeko
erlijio desbideratze berriei eta sorginkeriari,
biraoari, bigamiari, sodomiari eta lukurreriari
esetsi zien; delitu horiek guztiak
ordu arte aginpide zibilaren eskumendean
egonak ziren eta horrek barruti arazoak
sortu zituen maiz. Era horretan, gero eta
eremu zabalagoetan esku hartu zuen, delitu
mota guztiak heresiatzat hartzeko teknikaz
baliaturik. Fornikazioa da horren
adibide garbia. Inkisizioak ez zion larrua jotzen
zuenari esesten, bai ordea fornikazioa
bekatu ez zela pentsatzea bururatzen zitzaionari.
Ez zitzaion delituari berari esesten,
heresiari edo heresiaren atzetik egon zitekeen
adimenaren hutsegiteari baizik. Ofizio
Santua auzitegi ahalguztidun eta nonahikoa
izatera iritsi zen, Espainiako bazter
eta arlo guztietan esku hartzeko gai zena,ra zutela garai hartako epaileek. Gainera,
bortxazko metodo hori inkisidoreek delitu
larri jakin batzuentzat bakarrik erabiltzen
zuten. Horrez gainera, Inkisizioak hiru tortura
mota besterik ez zuen erabili: oinaze
zaldia edo sokak, txirrika eta, gutxi batzuetan,
burukoa. Inoiz ez zuen suaren zigorra
erabili.
Gauza gutxik hunkitzen zuen jendea
fede auzi bat ikusteak adina. Inkisizioak ez
zuen hori baino abagune hoberik bere boterea
erakusteko. Jendea hutsik egin gabe
joango zen fede auzi bat ikustera. Herriak
gogotik hartzen zuen parte horrelako egintzetan.
Edozer gauza izan zitekeen egunerokotasuna
hausten zuen jende saldora biltzeko
aitzaki. Errege ezteiek, garaipen militarrek,
kanonizazioek jai esan nahi zuten.
Gertakizun deitoragarriak ere, heriotzeak
edo hiletak, ospakizun jendetsu bihurtzen
ziren. Jendaurreko heriotza zigorrak ikuskari
jendetsuak izaten ziren. Monarkiaren
gobernuak propaganda ofiziala zabaltzeko
eta aginpidea sendotzeko baliatzen zituen
jai haiek. Erregea bera Madrileko jai ekitaldi
askotara joaten zen, jendaurrean agertzeko
beta harturik. Politikaren eta jaiaren
arteko harremanak begien bistakoa dirudi.
Fede auzi izugarri haiek ikuskari ere
baziren, aldi berean. Eredu eta propaganda
ekintza bat izan behar zuten. Elizetan
iragartzen zuten lehenik. Tronpeta joleak,
pregoi jotzaileak eta danbor joleak kalez
kale ibiliak ziren. Arotzek bukatua zuten
oholtza. Ikusmin handia zegoen. Agertokia
dotore askoa zen, zeremonia, berriz, izugarria.
Dena zegoen jendea hunkitzeko.
Aldez aurretik agertokira abiatu zen prozesioari
jendeak ikusmin morbosoz begiratzen
zion. Banderadunen atzetik zetozen, protokoloa
zorrotz betez, inkisidoreak, korrejidorea,
auzitegiko ofizialak, auzipetuak,sanbenitoak jantzita, eta bizkarkariak, ihes
eginda zeudenak edo espetxean hil zirenak
“estatua bidez kondenatzeko” irudiak bizkarrean.
Agertokiko sermoi hotsandikoak,
auzipetuek elizara itzultzeko edo bekatuari
uko egiteko edo beren hutsegiteak jendaurrean
aitortzeko zeremoniek, fedearen goraipamenak,
horrek guztiak teatro giroz betetzen
zuen kalea eta garbi adierazten zuen
Inkisizioaren “paternalismoa”, errudun damutuei
barkatzeko prest ageri baitzen beti.
Su garren ikuskizun danteskoak burutu
zezakeen egun izugarri hura, baldin eta
sutan hiltzera kondenatutako heretiko setatsurik
bazen. Fede auziaren bidez Inkisizioak
kanpoaldera agertzea lortzen zuen,
eta lortzen zuen orobat gizartearekin bat
egitea, gizartean eragina izatea eta “beldurraren
pedagogiari” eustea.
Inkisizioa eta gizartea: barrutiko bisitak eta zaindaritza sarea
Inkisidoreek bi tresna garrantzitsu zituzten
gizartea kontrolatzeko: barrutiko bisitak
eta zaindaritza sarea. Lehenik, lurraldea
kontrolatzea lurraldea bisitatzea zen. Hasieran
Inkisizioak ez zuen egoitza finkorik.
Behar zen lekuan kokatzen zuen egoitza
eta desagertu egiten zen arazoa konpondu
ondoren. Inkisizioaren auzitegien mapak
aldaketak izan zituen Ofizio Santuaren lehenengo
urteetan. Auzitegi batzuk desagertu
egin ziren; beste batzuk batu egin ziren
edo lekuz aldatu; auzitegi berririk ere sortu
zen. Auzitegien arteko mugak zehaztekoprozesua ere motela izan zen. Esan daiteke
1570 inguruan bukatu zela barrutien
mapa geografikoa. Auzitegiak barrutietan
finkatu izanak aldian aldiko bisita sistema
bat sortzeko premia ekarri zuen. Barruti
bisitek etekinak ematen zituzten gainera,
salaketak atzera botatzea eragozten baitzuten
eta auziei eusten baitzieten, eta Inkisizioak
dirua biltzen zuen horri esker.
Bistan da ezin zela barruti osoa urtero
bisitatu. Eremu jakin bat hautatu beharra
zegoen, irizpide soil batzuen arabera. Irizpide
horietan bazuen eragina eremu bat
aspaldi bisitatu gabea izateak, edo eskualde
jakin bat Inkisizioaren presentzia eskatzen
zuen arrisku bereziren batek mehatxatua
egoteak. Euskal Herriari dagokionez,
bisitaldi asko eta asko luteranismoaren arriskuaren
ondorio izaten ziren. Ideia protestanteak
kaltegarriak zirela gaztigatu behar
zitzaion herriari eta debekatu egin behar zen
Kantauri aldeko mendietan barrena zetozen
idatzi heterodoxoak irakurtzea eta edukitzea.
Sorginkeriaren berpizteak ere bisita
asko erakarri zituen Bizkaiko, Gipuzkoako
edo Nafarroako mendialdeko eremu askotara.
Euskal Herriko barrutiko hegoaldera
egiten ziren bisita batzuk, berriz, kristautuak
zigortzeko izaten ziren.
Bisita horiek Ofizio Santuari diru sarrerak
ekartzen bazizkioten, egia da gastuak
ere sortzen zizkiotela. Gutxienez bere denboraren
heren bat ematen zuen inkisidore
batek barrutira egindako urteko bisitan,
aguazila eta sekretuaren notario bat lagun
zituela. Gastuen eta bide txarretan –maiz
neguan– bidaiatu beharrak sortzen zituen
deserosotasunen aitzakian, inkisidoreek
gero eta traba gehiago jartzen zituzten bisita
horiek egiteko, hainbesteraino non Batzorde
Gorenak bisitak nahitaez egin behar
zirela esan baitzuen, baldin eta inkisidoreek
eta ofizialek urteko kostuen laguntza
finkoa –soldata arruntaren osagarri
munta handikoa, alegia– kobratuko bazuten.
Bisiten bidez Inkisizioa auzitegitik urrun
zeuden hiri eta herrietako jendeari hurbiltzen
zitzaion, eta edozein lekutan jarduteko
gauza zela ere ohartarazten zuen. Abiatu
aurretik, inkisidoreak gutun bidez ematen
zien bere etorreraren berri joatekoa zen
hiri edo herrietako agintariei eta eskualde
hartako Inkisizioko komisarioei. Aukeratutako
herrian fede ediktua argitaratzea zen
lehen urratsa. Ediktuaren berri elizan eman
behar izaten zen, igandez edo jai egunez,
bai eta inkisidoreak berak joaterik ez zuen
eskualde hartako lekuetan ere. Fede ediktuak
barkamen aldia esaten zitzaiona zabaltzen
zuen; barkamen aldi hori epe bat zen,
fedearen aurka deliturik egin zutenei bere
borondatez inkisidorearen aurrean aitortzera
joan zitezen edo besteren delituen berri
zutenei zegokion salaketa egitera joan zitezen. Horrela hasten zen salaketaren mekanismoa.
Hala ere, inkisidorearen ahalmena ez
zen mugagabea. Batzorde Gorenaren aginduek
behin eta berriz esaten zuten bisitaldietan
delitu arinak baizik ezin zitezkeela
zigortu eta zigor arinak baizik ezin zitezkeela
jarri, arimaren penitentziak eta isunak,
oro har. Salaketa larriak auzitegira bidali
behar izaten ziren berehala, eta errudunak
ihes egingo zuelako susmoak baizik ezin
zilegizkotu zezakeen inor atxilotzea. Jarraibide
horiek ez ziren beti behar bezala
betetzen. Bisitatutako lekuetan protestak
izaten ziren maiz gehiegizko diru zigorrak
ezarri zirelako. Hori zela eta Inkisizioak oso
maiz izaten zituen tirabirak agintari zibilekin.
Bere egoitzara itzulirik, inkisidoreak
bidaiaren kontuak eman behar izaten zituen.
Urteko kontu garbiketa “penitentzigileen
koadernoa” zeritzan liburu batean geratzen
zen adierazita eta bisitaldiaren diru
emaitza, isunen bidez bildutako dirua, auzitegiko
hartzaileari ematen zitzaion.
Inkisizioak bere itzala barrutiko bazter
guztietara zabaltzeko amaraun erraldoi baten
gisa antolatu zuen zaindaritza sare ahaltsuak
garrantzi handia izan zuen gizartea
kontrolatzeko. Ofizio Santuko komisarioek
eta senideek osatzen zuten eragin handiko
azpiegitura hura.
Komisarioak apaizak izaten ziren beti.
Haien zereginak nahiko argiak ziren: senideen
lana koordinatzea, Inkisizioko kargugaien
genealogia aztertzea eta barrutikoauzitegiari informazioa bidaltzea. Mugaldeko
herrietan beste zeregin bat ere izaten
zuten: fede katolikoaren aurkako pertsonarik
eta idatzirik sar ez zedin zaintzea. Itsas
portuetan, gaitz horietatik beretatik begiratzeko
itsasontziak ikuskatzea ere haien eskumendean
zegoen. Komisario izateaz gainera,
parroko ere izaten ziren, eta horretxek
adierazten du zenbateko eragina zuten
gizartean eta nolako kontrola izan zezaketen
beren herrietan.
Senideak “soldatarik gabeko funtzionarioak”
ziren eta komisarioak baino askoz
ugariago ziren. Senidetzak ez zuen dirurik
ematen, baina gizarte abantailak eta beste
era bateko pribilejioak ematen zituen: zergak
ordaintzetik salbuestea, armak erabiltzeko
baimena eta justizia zibil arruntak
zigortua ez izateko eskubidea batez ere.
Senidea beste edozein herritar bezalakoa
zen. Jendartean bizi zenez, entzun eta
ikus zezakeen. Zelatan egon behar zuen eta
salatzera bultzatu behar zuen jendea. Ofizio
Santuko kide zenez, herritarrek ez zuten
uste onik harengan. Haren eskubide
bereziek eta salbuespenek ordea ospe handia
ematen zioten gizartean. XVI. mendean
senide asko zeuden Inkisizioaren auzitegietan.
Senide kargua zutenek iristen zituzten
pribilejioek izendapen hura eskatzera bultzatu
zuen jende asko. Horrez gainera, iragan
susmagarria ezabatu nahiak bultzatu
zituen beste asko eta asko senide izatera.
Senide izateak esan nahi zuen inork ez
zuela zalantzan jarriko kargu hura zeukana
kristau zaharra zenik. 1570 arte gutxienez,
genealogiaren garbitasuna aztertzen zuten
ikerketak ez ziren bereziki zorrotzak izan.
Beraz, kargu hark gizartean zuen ospeari,
odol garbitasunaren kezka larriak gizartean
zuen eragina gehitu behar zitzaion. Gorabehera
haiek eta kargua lortzeko inor erosteak
eta iruzurrak egiteak, eta Inkisizioak
bere zaindaritza sarea eratzeko zuen premiak
eragin zuten batzuetan jokabide gaiztoko
jendeak, baita kristautuek ere, kargu
hori hartu izana. Badira arrazoiak une batzuetan
Inkisizioa horren jakitun zegoela
uste izateko. Kristau zaharren artean pertsona
egoki eta gaitu nahikorik ez zegoenez,
kristautuak Inkisizioan onartzeak ez
zuen kezkabiderik sortzen.
Hori guztia gorabehera, esan daiteke
Inkisizioko kideak onartzeko kontrola egokia
zela eta oso kontuan hartu zirela Batzorde
Gorenak senide izango zirenei eskatzen
zizkieten betekizunak. Ezkonduta
egon behar zuten, eta odol garbikoak behar
zuten izan, hogeita bost urtetik gorakoak,
bakezko pertsonak, bizimodu prestukoak,
ohorezkoak, senidetzan ari izango
ziren herriko biztanleak, lanbide mekanikoetan
jardungo ez zuen jendea eta munta
handiko errentak eta diru sarrerak zituena.
Dirua zen hautatua izateko irizpide garrantzitsuenetakobat. “Izan daitezela gizon
aberatsak, bizibide erosoa dutenak”, horrelako
esamoldeak maiz ageri dira garai hartako
dokumentuetan.
Herentziaren eta etorkiaren, diruaren eta
aberastasunaren legeek indar handia zuten
gizarte hartantxe murgilduta bizi ziren senideak
ere. Senidetzak eskubide bereziak
eta ohorea, eta gizarte mailan gora egiteko
aukerak ematen zituen. Horregatik zen senidetza
iristea eta senidetzari eustea helburu
nagusi. Senide izatearen duintasuna ez zegokion
soilik pertsonari, orobat zegokion
haren leinuari eta etorkiari. Senidetza ondare
bihurtzea izan zuen XVII. mendeak
ezaugarri berezi. Kargu hori familia talde
gero eta elitistagoetan txertatu zen. XVI.. endean odol garbiak zuen garrantzia;
XVII. mendean leinuaren garrantzia nagusitu
zitzaion odol garbitasunari. Leinuaren
laguntzaz errazagoa zen senide izatea. Senidetzak
herentzia bidezkoak izatera iritsi
ziren. Horrela, zaindaritza sarea gero eta
elitistagoa zen, baina eragina galdu zuen.
Hautaketa prozesuaren eraginez, herrietan
agintzen zuen oligarkiako kideek bereganatzen
zuten senidetza. Beraz, batzuetan
senideek beren karguak gizartean aginpidea
izateko arma gisa erabiltzen zituzten.
Senide kargu-gaien genealogia eta iragana
aztertzea ez zen aski izaten zaindaritza
sarean pertsona desegokiak sar zitezen
eragozteko. Kargu horretarako egokiak ez
ziren pertsona batzuk sartu sartzen ziren,
nahiz Batzorde Gorenak ardura handia izaten
zuen auzitegietako inkisidoreek, inor
izendatu aurretik, behar bezala berri har
zezaten kargu-gaien “genealogiaz, garbitasunaz,
kalitateaz, egokitasunaz eta soseguaz”.
Ofizio Santuak aintzat hartua zuen
arazo hura. “Senide eta komisario horiek
gehiegikeriak egiten dituzte maiz beren
egitekoetan”, idatzi zien Batzorde Gorenak
Logroñoko inkisidoreei 1570eko abenduan.
Handik bi urtera berriro esaten zien: “…eta
komisarioa den leku guztietan, eman diezagutela
berri haien bizimoduaz eta haien
lanbideaz eta haiek eta haien notarioek dituzten
eskubideez, zeren gehiegikeriak baitaude”.
Asko dira bere kargurako gai ez diren
komisarioen kasuak. Ez litzateke egokia
dokumentazioak aipatzen duen guztia hona
aldatzen saiatzea. XVI. mendean badira bi
kasu beste kasu guztien erakusgarri izan
daitezkeenak. Iruñeko Inkisizioko komisarioaren
ibilerak, esate baterako, oso interesgarriak
dira. Juan de la Torre zeritzan lizentziadun
eta kalonje hura oso ezaguna
zen Calahorra-Logroñoko auzitegian, hala
bere gehiegikeriengatik eta bere bizimodu
arau gabekoagatik, nola Carlos de Seso jauna
eta frai Domingo de Rojas luterano ospetsuak
–Valladolideko gune protestante
ospetsuari lotutako jaun gorenak biak–atxilotzeko ohorea izan zuelako. Haren jokabide
gaiztoaren berriak 1561etik aurrera
hasi ziren dokumentazioan agertzen. Urte
hartan Martín de Miranda doktoreak, Iruñeko
apezpikuaren ikuskari nagusiak, de
la Torre komisarioari buruzko txosten zehatza
bidali zion Batzorde Gorenari, non
egozten baitzion “oso gizon makurra eta
lotsagabea zela bere elkarrizketetan”, gezurtia
eta “gaizki ikusia”, morroitzat “ustez
sasikoa omen duen seme bat zuena, bera
kalonje izendatu ondoren jaio omen zena”;
“neskatilekin lo egin eta dontzeilak bortxatzen
zituen” gizona eta etorkiz judua omen
zena. Salaketa horiengatik edo beste batzuengatik,
preso egon zen Logroñoko Inkisizioaren
espetxean 1570ean. Ez Inkisizioak
kendu zuen kargutik ez komisario horrek
erakutsi zuen damurik. 1573-1574an, espetxera
itzuli zen eta han bederatzi hilabetetik
gora egin zituen, hainbat kargu egozten
zitzaizkiola, ekonomikoak gehienak, baimenik
gabe dirua hartzea eta espekulazioa,
besteak beste. De la Torre komisarioa bost
urterako bota zuten kargutik eta hirurehun
dukateko isuna jarri zioten Ofizio Santuaren
beharretarako. Oro har Inkisizioa onbera
eta paternalista zen bere zaindaritza
sareko kideekin. Gehienez ere, inor kargutik
aldi baterako botatzea izaten zen zigorra
edo, inoiz, kargutik betiko botatzea. Kargutik
botea izan zen epea bukatu ondoren,
senideak karguan berriz har zezaten eskatzen
zuen eta Inkisizioak, ia beti, onartu
egiten zuen. Bigarren kasua Bilboko komisario
Antonio de Uriona batxilerrarena da.
Kasu horretan, haren gehiegikeriak Bilboko
Ofizio Santuko senideetako batek, Lope de
Legizamonek, salatu zituen. Itsasontzietara
salgaiak ikuskatzera egiten zituen bisitak
garestiegi kobratzen zituen eta indarrez ateratzen
zien dirua Bilboko merkatari atzerritarrei.
Araurik gabeko bizimodua zuen gizon
hark, jendea biltzen zuen bere etxean
bazkaritara eta maiz liskar eta borroketan
bukatzen ziren jokoak antolatzen zituen.
Handik zortzi urtera, 1574an, Uriona kargutik
kendu zuten, “bere lanbidean behar
bezala ez aritzeagatik, jende askorekin liskarrak
izateagatik eta emakumeekin harreman
lizunak izateagatik”. Salgai debekatuen
eta diruaren kontrabandoa ere egozten zioten.
Batzorde Gorenak bere kezka agertu
zuen Logroñoko auzitegiari bidali zion gutunean:
“Oso aipamen gaiztoak egiten dira
hemen gizon horren gainean”. Ez zuen
kargua berriz hartu eta Bilbotik erbesteratua
izan zen lau hilabetez.
Senideen artean ugariak eta adierazgarriak
dira persona ezgaien adibideak. Batzorde
Gorenak senide kargurako izendatuak
“bareak eta bakezko pertsonak” izan
zitezen eskatzen zuen, indarkeriazaleen
zerrenda oso luzea baita. Adibide gisa, begiratu
bat eman diezaiogun Logroñoko Inkisizioak1574an zigortu zituenen zerrendari,
zaindaritza sareko hogeitik gora kide
agertzen baitira han. Besteak beste, Pedro
Abad de Uriondo, Aiara bailarako Ofizio
Santuko notarioa, nor ere “justizia eta Urduñako
udala mugarri batzuk botatzera joan
zirelarik, Aiarako jendearekin joan baitzen,
arkabuza, ezpata eta beste arma batzuk
eskuan, eta indarrez kendu baitzion makila
Urduñako alkateari eta lurrera bota eta
ezpata kendu”.
Horiek guztiak delitu kriminalak ziren,
baina, akusatuak senide zirenez, justizia
zibilak ez zuen eskumenik. Inkisizioko kideei
zegozkien auziak Ofizio Santuak behar
zituen ebatzi. Bistan denez, tirabirak eta
eskumenek sortutako liskarrak etengabeak
ziren. Odol delituez gainera, ez ziren gutxi
Inkisizioko senideen eta beren herritarren
arteko liskarrak, irainak eta mehatxuak.
Arestian aipatutako 1574ko zigortuen zerrendan
Pedro Fernández de la Calle senidea
ere agertzen zen; Langraiz Okako gizon
hura apaiz batekin haserretu zen behin
udaleko agintarien aurrean, “lapurra,
zitala, saldua eta gizatxarra” esan zion, besteak
beste, eta atxilotu egin zuten eta “ohartarazi
zioten handik aurrera men egin ziezaiela
justiziari eta apaizei”. Aipatu berri
dugun guztiak adieraz dezake batzuetan senidetzak
“berotzen ziela gogoa” pertsona
horiei. Beste batzuetan, harrokeria herrietako
goi mailako pertsona horiek gizartean
zuten garrantziaren ondorioa izaten zen.
Pedro Abad de Uriondo gizon odol-beroaren
kasuan ere, familien arteko liskarrak
edo herriko kontrola izateko borroka izan
litezke indarkeriaren arrazoiak.
Dokumentuetan hitz gogorrak ageri dira
batzuetan komisario eta senide horiez.
Dokumentu batzuetan ergelak, grinatsuak,
bihurriak, aldakorrak, oldartsuak eta zitalak
direla egozten zaie. Oso kontuan hartu
behar da zer lumak idatzi zituen izenondo
horiek. Agintari zibilek edo apezpikuek
“gogor gaitzesten” zuten delitu bat egin
ondoren, Inkisizioaren justiziaren zigor gabetasunean
gerizatzen ziren Ofizio Santuko
kideak. Apezpikuek ez zuten onartu nahi
komisarioek –denak apaizak baitziren– beren
aginpidetik ihes egin ziezaieten. Eskumenak
edo barrutiak sortzen zituen tirabirak
etengabeak ziren Calahorra-Logroñoren
gisako lurralde batean, XVI. mendean lau
apezpikutegitan baitzegoen banatua: Burgos,
Iruñea, Calahorra eta Baiona. Aginpide
zibilarekiko arazoak ere ugari izan ziren,
orain ikusiko den bezala.
Dudarik ez da jokabide gaitzesgarriek
sortzen zuten egoerak kezkatuta zeukala
Ofizio Santua. Ez zen arazo arina. Ondo
adierazgarria da Jerónimo Manrique inkisidorearen
deitorea 1569an: “Tamalgarria da
barruti honetan zer gertatzen den ikusi beharra”.
Hala ere, Inkisizioak, salbuespenaksalbuespen, bihotz onez epaitzen zituen bere
funtzionarioak, beti ere erakundearen irudi
onari eutsi nahian. Lerro horietan aipatu berri
dugunak ez gaitu inondik ere oro berdin zela
esateko tentaldira eraman behar. Ez dago
inongo arrazoirik Inkisizioko funtzionario
gehienek jokabide zuzena ez zutela pentsatzeko.
Ez dago zertan ez izan uste onik Inkisizioko
azpiegiturako kideengan.
Ezin uka daiteke zaindaritza sare hark
funtzionatu egin zuela. XVI. mende erdi
alderako, lurralde osora zabaltzeko politika
sendotzen zihoan. Senide sare handi batez
gainera, 1549an, baziren gutxienez hamasei
komisario Calahorra-Logroñoko lurralde
barrutian zehar. Nafarroan, Iruñean,
Garesen, Lizarran, Tafallan, Falcesen, Kaparroson
eta Villafrancan baziren komisarioak.
Gipuzkoan, Donostian, Tolosan,
Mutrikun eta Bergaran. Bizkaian, Bilbon,
Urduñan, Bermeon, Lekeition eta Durangon.
Ez da harritzekoa barruti horren hegoaldean
eta mendebalean komisariorik ez
egona, garai hartan artean ez baitzegoen
batere argi zeintzuk ziren barruti hartako
mugak, eta Burgosko iparraldea eta Santander orduan banandu ziren Valladolideko
Inkisiziotik Calahorrakoari atxikitzeko. XVI.. ende erditik aurrera, beste leku batzuetan
ere izendatu zituzten komisarioak, batez
ere iparraldeko mugako zaindaritza indartzeko:
Gasteiz, San Vicente de la Barquera,
Laredo, Castro Urdiales, Portugalete,
Hondarribia, Irun, Otsagabia.
Inkisizioa eta foruak: tirabirak eta liskarrak
Berehala hasi ziren erresistentziak eta
gizarteko tirabirak. Hasieran, Calahorra-Logroñoko
Inkisizioak barruti hartako lurralde
batzuetako foru sistemari egin behar izan
zion aurre. Inkisizioak Nafarroako Gorteekin
edo Bizkaiko eta Gipuzkoako Batzar
Nagusiekin izan zituen liskarrak zerikusi
handia izan zuten foruekin. Eremu batzuetan,
Espainiako Inkisizioa bertan kokatu
izana foru errejimenen aurkako erasotzat
hartu zen. Aragoiko koroan oso nabarmena
izan zen mesfidantza. Nafarroako erresuman
eta euskal probintzietan protesten
arrazoiak era askotakoak izan ziren: delitu
jakin batzuetan eskumena bi alderdiena
izatea, Inkisizioaren prozedura jakin batzuk
–hala nola ondasunak bahitzea edo lekukoen
sekretua–, Ofizio Santuak zituen
pribilejio batzuekiko ezadostasuna eta senideen
gehiegikeriak eta kopuru gehiegizkoa.
Arrazoi horiengatik guztiengatik tirabirak
sortu ziren inkisidoreen eta agintari
zibilen eta udalen artean.
Inkisizioko kideen pribilejio ezinago
handiak liskar askoren oinarri izan ziren.
Pasabideetan eta portuetan aduana eskubideakordaintzetik salbuetsita egotea eta salgaiak
erresuma batetik bestera libre eta
aduanako ofizialek inongo trabarik jarri
gabe eraman ahal izatea zen Ofizio Santuaren
eskubide berezietako bat. Batzuetan,
eskubide hori baliatzeak gehiegikeriak sorrarazten
zituen. Batzorde Gorenak honelako
gutunak idatzi behar izan zizkien auzitegiei:
“Aditzea izan dugu Gaztelako erresumatik
Aragoi, Nafarroa eta Valentziako
erresumetara, eta erresuma horietatik Gaztelakora,
gauza batzuk eramateko eta ekartzeko
agiriak eta pasaporteak ematen direnean,
ez direla zehatz eta bereziki aipatzen
batetik bestera eramaten diren gauza horiek
eta zalapartaren bat ere izan dela, eta
horren berri eta horren kexua hamarrenen
hartzaileek eman digute. Egizue kontu batetik
bestera ez eramateaz, Ofizio Santuaren
izenean, beharrezkoa dena baino gauza
gehiagorik, eta norberak daramana bego
aitortua eta zehatz adierazia, halatan hamarrenen
hartzaileek, baldin adierazitakoaz
gainera beste gauza batzuk aurkituko balituzte,
beren lana egin ahal izan dezaten”.
Calahorra-Logroñoko Inkisizioak ohitura
zuen behar zituen hornidurak eta alea Nafarroako
erresuman erosteko; nafarrek eragozpenak
jartzen zizkioten eta behin eta
berriz gogorarazten zioten debekaturik zegoela
“ogia ateratzea”. Arazoak bata bestearen
atzetik etorri ziren. 1548an, Andrés
Martínez de Ybarra eta Fernando de Valdeolivas
inkisidoreek hau idatzi zuten: “Debeku
orokorra dago orain Nafarroan eta ez
digute uzten beti egin izan dugun bezala
behar duguna ekartzen”. 1573an, liskarrak
berriro hasi ziren. Batzorde Gorenak hizkera
neurtuari eutsi zion Nafarroako Kontseiluaren
aurrean nola jokatu behar zuten inkisidoreei
aholkuak ematerakoan: “Ez ezazue
haien kontra egin, aitzitik erreguz eta errespetuosoz idatziko diezue, halatan Ofizio
Santuko gauzen alde onez onean egin dezaten,
eta hartara haren salbuespenak eta
pribilejioak begira ditzaten”. Baina Inkisizioak
ez zituen nafar agintariekin bakarrik
arazoak. Pasabide eta portu guztietan sortzen
ziren halakoak. Inkisizioarentzat lan
egiten zutenek ez zuten aduana eskubiderik
ordaintzen, ez eta berek erabiltzeko erosten
zituzten salgai inportatuetan ere.
Inkisizioak ostatuetan egoitza dohainik
hartzeko zuen pribilejioak ere sortu zuen
liskarrik. Erregeak ostatuei buruz eman zituen
zedula batzuek eskubide hori berresten
zuten: “Nik agintzen dizuet inkisidoreak
eta ofizialak hiri, herri eta leku horietara
joaten diren guztietan, eman diezaiezuen
egoitza ostatu onetan, ezen ez pertsona
susmagarrien benta eta etxeetan, horren
truke dirurik batere kenduko ez zaiela…”.
Zedula haiek ez ziren beti bete foru lurraldeetan.
Bilboko udaleko agintariek Valdeolivas
inkisidoreari ostatua ukatu zioten
1539an Bizkaira bisitan joan zitzaienean.
Martínez de Ybarrari gauza bera gertatu zitzaion
1547an Bilbora joan zenean, baina,
are okerrago, Durangon ere ez zioten ostatu
eman nahi izan. Orduan, Ybarrak zigorra
jarri zien eta agintariak eskumikatu zituen,
horrelako kasuetan metodo hori erabiltzen
baitzuten inkisidoreek. Arma espiritual
haiek ez zituzten hirietako agintariak
beldurtu. 1572an Bilbok berriz ukatu zien
ostatua inkisidoreei, orobat Iruñeak. Handik
lau urtera, Tuterak ere uko berbera egin
zuen. Batzorde Gorenak Logroñoko auzitegiari
idatzi zion: “Gure iritzirako, hiru inkisidoreok
zigorra ezarriz jokatu behar duzue,
hemendik aurrera egitekoetan, Tuterako
hiriko justiziaren eta agintarien kontra,
harik eta ostatu emate horiei amore
eman diezaieten arte”. Iruñeak “ez zuen
amore eman” 1582an, Alonso Gaytan inkisidoreari
ostatua ukatu zionean. Behin eta
berriz errepikatu zen gertaera baten zertzeladak
dira horiek. Kalte hori erremediatzeko,
inkisidoreek ostatuak izaten zituzten
berek bakarrik erabiltzeko. Inkisizioak ostatuen
erreserba hornidura edo agiria eman
zien pertsona batzuei, ostatu haietan Ofizio
Santuko ministroek bakarrik har zezaten
egoitza. Jakina, udal agintari guztiek ez
zieten ostatua ukatzen inkisidoreei. Gasteizen
oso abegi ona egin zioten Pedro de
Zamora inkisidoreari 1584ko uztailean bisita
egin zienean: “Hiri horretara iritsi nintzen,
ohiko bisitan, hil honen 17an eta hiri
horretako agintaritzak ongi jokatu du eta
borondate onez hartu ditu Ofizio Santuko
gauzak.”
Hala ere, eskumenen arazoak sortu zituen
Ofizio Santuaren eta aginpide zibilaren
arteko liskar gehienak. Tokian tokiko
justiziak tematuta zeuden senideen delitu
kriminaletan esku hartzen. Inkisizioak sekula ez zituen ontzat hartu justizia zibilaren
sartze horiek. Dokumentazio asko dago
senideen kopuru gehiegizkoak eta haien
neurrigabekeria usuek sortutako kasu polemikoez
eta agintari zibilen kexuez.
Agintari zibilek inoiz ez zuten begi onez
ikusi senideek armak izatea. Baina Inkisizioak
eutsi egin zion senideen pribilejio
horri. 1546an, honela idatzi zuten Valdeolivas
eta Ybarra inkisidoreek: “baldin eta senideek
ezin badute ezpatarik erabili, inork
ez dio Ofizio Santuari ezeren berri emango
ezta haren alde egingo ere”. Armak erabiltzeko
eskubideak eragozpen asko sortu zituen.
Bilboko agintariek Martín de Sologoiti
eta Juan de Anduiza senideak atxilotu zituzten
hiri hartako justiziak eginarazi zuen
alarde batera joan nahi izan ez zutelako.
Orduan ere inkisidoreek beren kideak defenditu
zituzten: “Ez da bidezkoa senideak
alarde horietan ateratzera behartuak izan
daitezen. Eta baldin eta armatuta baldin
badaude, Ofizio Santuari dagokion gauzetan
esku hartzeko prest egoteko daude armaturik,
batez ere portu eta mugetan dabilen
jendetzagatik eta han izaten den salerosketagatik”.
Odol delituak ugaritzen hasi
ziren. Ez ziren gutxi izan beste norbait zauritzeagatik
auzitara eramandako Inkisizioko
kideak. Bilbon, justizia zibilak atxilotu
egin zuen arestian aipatu dugun Martín de
Sologoiti, salgaiak ateratzeko debekua zaintzen
zuen epailearen aguazila zauritzeagatik.
Miranda de Ebroko korrejidoreak Francisco
de Landa Laudioko senidearen kontra
egin behar izan zuen Diego Abad de
Larrinaga zeritzan Luxaondoko apaiz bati
egin zizkion zauriengatik. Indarkeriazko
kasuak etengabeak ziren. Agintari zibilek
senide ugari eman zituzten auzitara. Nafarroako
Kontseiluak eta Bilboko alkateak
jarraitu zuten Inkisizioko kideak atxilotzen
eta inkisidoreei aurre egiten. 1580an honela
idatzi zioten Logroñotik Batzorde Gorenari:
“Ez bide da zilegi negozio xume eta
argietan senideei justizia sekularrek ia beti
jartzen dizkietenen gisako eragozpenak jartzea”.
Inkisidoreen ustean, agintari zibilek
ematen zieten tratuak eragina zuen Frantziako
mugako komisario eskasian: “beharrezkoen
diren lekuetan ez dago komisariorik,
zeren eta gaizki tratatu izan ditu eta
tratatzen ditu Nafarroako Kontseiluak, eta
ez dugu komisario izan nahi duen inor aurkitzen,
eta batzuk kargua utzi ere egin dute
hori dela kausa”.
Gai jakin batzuek ere eskumen arazo
asko sortu zituzten, sorginkeriak eta sexu
delituek, adibidez. Senideek egindako adulterio
kasuetan, Inkisizioak aurre egin zion
justizia zibilari auzi horien ardura hartzeko.
Aztien esetsietan oso ezagunak dira
inkisidoreek eta Nafarroako Errege Kontseiluek,
zeinek bere eskumenak zirela eta,
XVI. mende osoan zehar izan zituzten tirabirak.Inkisizioak bake bidea aholkatzen
zuen beti agintari zibilekiko harremanetan:
“Eratasuna, neurritasuna, adostasuna eta
harreman onak baliatuko dituzue agintari
zibilekin”. Sorginkeriari buruzko eskumen
zalantzak argitzeko, Batzorde Gorenak Logroñoko
auzitegiari ohartarazi zion, 1756ko
urtarrilean, kasu horiek Inkisizioaren eskumenari
zegozkiola, baldin eta azti eta sorginak
apostatak baziren: “Kontu egingo
duzue epaile sekularrek ez dezaten berrikuntzarik
sar kausa horietan, baldin eta
akusatuak hitzarmenik egin badu deabruarekin,
erlijio katolikoaz arnegatu badu edo
laidoak edo tratu txarrak egin badizkie gurutzeei
edo irudiei, edo egin badu heresia
kutsu nabarmena dukeen egintzarik”.
Aldian aldiro izan zen oraindik liskarrik
Inkisizioko ofizialen eta Nafarroako Errege
Kontseiluaren artean. 1574an, lerro hauek
jaso zituzten Logroñoko auzitegian: “Gaztigua
eta agindua emango diezue gero Ofizio
Santu horretako ministroei eta horien
artean Iruñean eta Nafarroako erresuman
bizi direnei, ezen arazorik baldin balute
erresuma hartako Kontseiluko errege ofizialekin,
haiekin neurritsuak izan daitezen
esanetan eta egintzetan”.
Gehiegizko pribilejioak, justizia arruntetik
salbuetsiak egoteak, erakundearen
babesa eta armak erabiltzeko eskubidea dira
Inkisizioko funtzionarioen harrokeriaren eta
funtzionario horiek agintari zibilekin zituzten
tirabiren arrazoiak.
Herriaren oposizioa
Ofizio Santuak izan zuen herriaren aldetik
ere kontrakotasuna. Pedro de Arbues
inkisidorea Zaragozan hil zutenez geroztik,
etengabe izan ziren Inkisizioko funtzionarioen
kontrako erasoak erakunde horren
ibilbide osoan. Inkisizioaren aurkako matxinadarik
ere izan zen. Frantsesek 1521ean
Nafarroako erresuma inbaditu zutenean,
jende talde bat matxinatu egin zen eta Nafarroako
Inkisizioak Tuteran zuen egoitza
indarrez hartu zuen, horren ondorioz dokumentazioaren
zati bat suntsitu egin zen
eta preso batzuek Frantziara ihes egitea lortu
zuten. Baliteke nafar batzuek, Albreteko
etxea tronura itzultzearen aldekoek eta
Nafarroa Gaztelari eranstearen etsaiek, Gaztelaren
nagusitasunaren tresna gisa ikustea
Inkisizioa. Bartolomé Bennassar-ek dioenez,
1527ko nafarren matxinadan esetsi zituzten
aztiak Nafarroaren kausaren aldekoak izan
zitezkeen. Hori horrela balitz, frogatu gabe
baitago, esespen politikoa izan zela esan
daiteke.
Ofizio Santuko funtzionario batzuek
bizia galdu zuten ahalegin horretan. Hori
gertatu zitzaion Inkisizioko mezulari Juan
Cortési, aguazil zereginetan ari zela, presobat Donostiatik Logroñora eramaten ari
zenean. Presoak, Juan Gran zeritzan biarnotar
batek, bere zaintzailea hil zuen. Funtzionario
batzuk izututa zeuden. Juan de la
Torre ospetsuak, gaiztakeria handiak egina
eta adin handikoa zelarik ere Iruñean komisario
jarraitzen zuenak, honela idatzi zion
1574an inkisidore nagusiari: “Preso harrarazi
eta zigorrarazi, errearazi eta galeretara
igorrarazi ditut frantses asko eta beste nazio
batzuetako heretiko asko, eta Genebara
ihesi zihoazen Aragoiko mairu kristau
asko, eta hainbeste dira non Inkisizioaren
artxiboak nik egin ditudan auziez beterik
baitaude (…). Orain galdua ikusten dut
neure burua. Nire ofizioa egiteagatik nire
eta nire idazkariaren kontra altxatu zaizkigu
mairuak eta nik zigorrarazi ditudanen
beste ahaide batzuk, eta esetsi izan didate
eta esesten didate etsai amorratu bati bezala”.
Gregorio López fiskal zaharrak, handik
urte gutxira, laguntza eske idatzi zion Batzorde
Gorenari, “ofizio honetan eman dudan
denbora luzean egin ditudan hainbeste
etsaien artetik ateratzeko, zeren estu eta
larri naukate mendeku hartuko ote didaten
beldur. Gelditzen zaidan bizitza gutxia buka
dezadan hatsaren gainean eta haien esku
hil gabe.” Inkisizioak ahalegin guztiak egiten
zituen zigor gogorra ematen erakunde
horri nolarebait erasotzen ziotenei eta
erakundearen kontra gaitzespen edo kritika
giroa sortzen laguntzen zutenei.
Ofizio Santuaren eguneroko jarduera oztopatzen
zuten pertsonen artean, “estalgileen”
edo “eragozleen” taldea sartu beharda, heresia delituak laguntzen edo estaltzen
zutenena, alegia. Asko dira Inkisizioari “laidoa”
egiteagatik auzitara eramanak ere.
Gezurrezko lekukoak ere oso zigortuak izaten
ziren. Horrelako kasu asko ageri dira
dokumentuetan. Horietako gehienak akusatuaganako
etsaitasunez Ofizio Santuan egindako
salaketak izaten ziren. Txostenetan
maiz agertzen dira honelako esaldiak: “gezurrezko
lekukotasuna eman zuen”, “akusazioa
izugarria izan zen eta haren etsaiek
asmatua”, “egiazkoak ez diren lekukoengatik
dago preso”. Ondorioak tamalgarriak
izan ziren eta, batzuetan, erremedia ezinak.
1571ko azaroan, Pero Abad de Larragan
agureak zazpi hilabete zeramatzan espetxean
harekin etsaitutako pertsonek jarri
zioten salaketa zela eta. Juanes de Irigoiti,
Iruñeko merkatari aberatsa, espetxean landertu
zen –negozioek porrot egin ziotelako–
“etsaiek gezurrez egin zizkioten” salaketengatik.
Martín Ibáñez de Urbina, Legutioko
apaiza, preso hil zen Logroñon zortzi lekukoren
gezurrezko aitorpenengatik. Adibide
horietan ikusten da bazirela pertsona
gaiztoak salaketa arma gisa erabiltzen zutenak.
Iruzurra eta maltzurkeria tarteko zeuden
Espainiako gizartearen eta Ofizio Santuaren
arteko harremanetan. Kondenatuen zigor
gogorrak, kargutarako ezindua gelditzea
edo laidoa, orobat jasan behar izaten zituzten
haien ondorengoek ere, eta zigor hori
saihesteko bi trikimailu erabiltzen zituzten
maiz: izen-deiturak aldatzea eta elizetan zintzilikatzen
zituzten sanbenitoak kentzea.
Trikimailu horiei Inkisizioak nahiko zorrotz
egin zien aurre. Calahorra-Logroñoko Inkisiziora
iritsi ziren “gutun hitzartu” batzuetan
aipatzen dira “izen-deiturak aldatzen
dituzten bere burua errudun aitortuak, kondenatuenondorengoak eta elizara itzuliak”.
Eliza askotan sanbenitoak ez zeuden osorik.
Inkisidoreek behin eta berriz gogorarazten
zuten sanbenitoak berritu egin behar zirela
eta falta zirenak jarri.
Dena ez zen maltzurkeria eta gezurrezko
salaketa, bistan da. Bazen Inkisizioarekin
elkarlanean aritzen zen jendea. Batzuk
gogo onez, beste batzuk beldurrez eta
beste batzuk halabeharrez. Batzuk salatzaile,
besteak salatu. Salaketa gizarte arma bat
zen, talde batzuek beldur handia ziotena.
Juduzaleek edo mairu kristautuek talde
itxien gisa funtzionatzen zuten. Horrela defendatzen
zuen bere burua gehienbat kristau
zaharrez osatutako gizartean txertatua
zegoen gutxiengo baztertu hark.
Luteranismoaren arazoa XVI.. endean
Liskarrak eta tirabirak ez zeuden agintari
zibiletara bakarrik mugatuak. Gizarte
talde jakin batzuek, eta herriak oro har,
aurre egin zioten Ofizio Santuari. Gero ikusiko
ditugu herriak Inkisizioaren aurrean eta
Inkisizioak herriaren aurrean zituen jarrerak
eta jokabideak. Luteranismoa zabaldu
zenean eta liburu protestanteak agertu zirenean
inkisidoreek izan zuten non jardun.
1523tik aurrera, urte hartan azaldu baitziren
lehen liburu protestanteak Gipuzkoako
kostaldean, Inkisizioa beste zeregin bati lotu
zitzaion, metodo aski eztabaidagarriak erabiliz,
literatura heterodoxoa bilatzeko eta
heretiko berriak kontrolatzeko ahaleginean.
Calahorra-Logroño barrutiko itsas muga
portuz josia zegoen, eta horietako portu batzuek
merkataritza harreman handiak zituzten
Europako Atlantiko alderako herrialdeekin.
Ideia protestanteak edo kalbinistak
errotuak zituzten Europako merkataritza
gune handietatik zetozen frantses, ingeles
edo flandriar itsasontziak etengabe sartzen
ziren Euskal Herriko kostaldeko portuetara.
Kantauriko kostaldea gotortzeko eta
heterodoxiaren “kutsadura” eragozteko
kezka biziak neurri batzuk hartzera eraman
zituen inkisidoreak. Lehenengo neurria eremu
horretara egin beharreko bisitak sarriagotzea
izan zen. Bizkaia eta Gipuzkoa ardura
bereziz zaindu beharrak ekarri zuen,
aldi jakin batzuetan, bisitak urtero izatea.
1567tik 1579ra, inkisidoreren bat urtero etorri
zen bisitan Bizkaia-Gipuzkoara. Bigarren
neurria portu garrantzitsuetan zaindaritza
sarea indartzea izan zen. Hirugarren neurri
multzoak liskarrak sorrarazi zituen Euskal
Herriko gizarteko talde jakin batzuekin. Liburu
debekatuen bila itsasontziak zehatzmehatz
miatzeak, ikuskatze lanak neurrizgainekoak izateak, salgaiak hondatzeak edo
kentzeak, horrek guztiak salerosketan sortzen
zituen atzerapenek, preso hartze susmagarriek,
itsasontzietako kargak edo ontziak
berak bahitzeak, horrek guztiak bertako
merkatarien kexuak eta merkataritza
erakundeen ordezkarien aurkakotasuna
sortu zuen.
Bilboko eta Donostiako merkataritza
burgesia beldur zen Inkisizioaren egintzek
merkataritza gutxituko ote zuten. Inkisizioak
Euskal Herrian preso hartu zituen lehenengo
luteranoen kontra erabili zuen zorroztasun
handiegiak egonezina sortu zuen.
Merkatari eta marinel ingeles haiek preso
harturik, Inkisizioak eraso bortitz bati ekin
zion. XVI. mendean zehar, frantses eta ingeles
asko sartu zituzten preso Logroñoko
espetxean. Bilbon, 1539ko maiatzean, atxilotutako
ingeles gazte bat erre izanak areagotu
egin zituen harridura eta kezka.
1561eko abenduan Pasaian porturatu zen
Donibane Lohitzuneko merkatari ospetsu
baten itsasontzia bahitu izanak liskar txiki
bat sortu zuen nazioartean, eta liskar horrek
mehatxatu eta guzti egin zuen Espainiak
eta Frantziak sinatu berri zuten bakea.
Euskal Herriko merkataritza burgesia atzerriko
mendekuen beldur zen. Bilboko kontsul
etxeak ere ez zituen begi onez ikusten
inkisidoreen jarrerak eta gogor egiten zuen
protesta ontziak ikuskatzerakoan egiten ziren
gehiegikerien kontra. Inkisizioak portuetan
zituen komisarioak salgaiak ateratzeko
debekua zaintzen zuten epaileen itzal
bihurtu ziren, eta muga-ontzietan haiekin
batera joaten ziren ikuskatzera. Nazioarteko
azpijoko batek Espainian liburu heretikoak
sartu eta bazterrak nahasi nahi zituelako
usteak areagotu egin zuen Inkisizioaren
ahalegin gehiegizkoa. Atzerriko
merkatariek komisarioen egintzei egiten
zieten erresistentzia gogor zapaldu zuten.
1574an, Lorenzo de Echeberrik, Donibane
Lohitzuneko herritarrak, ez zion utzi Donostiako
komisarioari bere ontzia bisitatzen,
“hitz izugarri batzuk” esaten zizkiolarik.
Egun batzuetarako atxilotu zuten eta Santa
Maria elizan jendaurrean lotsarazia izatera
kondenatu zuten.
Liskar egoera hura korapilatu egin zen
inkisidoreen pentsaeran bi aurreiritzi larri
agertu zirenean: atzerritar eta heretiko berdintzea
eta bertakoak eta kanpokoak elkar
harturik zebiltzalako uste osoa. Calahorra-
Logroñoko auzitegiko inkisidoreen xenofobiak
bere hartan iraun zuen, nahiz Madriletik
Batzorde Gorenak neurritsu izan zitezela
behin eta berriz esan: ez ingelesei esetsi
ingeles izate hutsagatik, atzerritar guztiak
ez dira heretikoak. Beldurrak eta susmoak
areagotu egin zuten Inkisizioak kanpotik zetozenak
hartzen zituzten ostatu eta etxeen
gainean ezarria zuen zaintza, bereziki Donostian
eta Bilbon egoitza hartutako atzerritar batzuek portuetan zituzten ostatu batzuetan.
Agindu ere agindu zuten ezein atzerritarrek
ez zezala ostatu hartu beste atzerritar
baten etxean. 1582an, Richard Huest
Bilboko herritarrari debekatu egin zioten
Ingalaterrako edo beste edozein nazioko
inor bere ostatuan har zezan. Alferrik izan
zuen idaztea Bilbon hamabi urte zeramatzala
finkatua, beti kristauen gisa bizi izan
zela, debeku hark bizibidea eragozten ziola,
Bilboko emakume batekin ezkondua
zegoela eta ingelesa zelako besterik ez ziotela
esesten azaltzen zuen idatzi bat. Debeku
hark Huest bezalako beste askorentzat
ere izan zuen eragina.
Inkisidoreak gogaituta zeuzkan Euskal
Herriko portuetan finkatua zegoen atzerritar
kopuru handiak, batez ere Donostian
bizi zen frantses mordoak. Donostia 1567an
bisitatu zuen Moral zeritzan lizentziadunak
hauxe idatzi zion inkisidore nagusiari: “Hiri
horretako biztanleak zaletuegiak daude
frantsesekin eta haiekin elkartzen dira ezkontzaren
bidez, haien hizkuntzaz mintzatzen
dira berea eta hizkuntza espainola
bazter utzita”. Ohar batekin bukatzen zuen
bere gutuna: “Egizu kontu Jaun Goren horrek
ezen Donostian berrogeita hamar etxe
ez dagoela atzerritarrez nahastu gaberik, eta
hori kalte handia da”. 1579an, Aramayona
inkisidoreari esan zioten joan zedila bisitan
Donostiara “eta eman dezala han aterako
dituen ondorioen berri, zeren eta ustez
ingeles heretiko asko baitago han eta
herri harekin altxatzen saiatu direnak”. Uztailaren
9an Donostiara iritsi zen eta berehala
ekin zion lanari: “baldin eta zerbait
gertatu bada jakin egingo da, eta gertatu
ez bada ere, baldin eta beldurtzeko gauza
bada, nola hiri hau hain baita indartsua eta
garrantzitsua, saiatuko naiz modu onean
jakiten, horrelako ausarkerien susmorik
badela inori jakinarazi gabe”. Inkisizioak
erabili zituen ikerketak eta metodoak
kanpoko merkataritza gutxitu zutela pentsatzeko
arrazoirik ez dago. Baina, zalantzarik
gabe, zaildu egin zuten.
Sorginkeria Euskal Herrian
XVI eta XVII. mendeetan sorginkeria
uholde batek astindu zuen Europa, 1450
ingurutik hasita. Sorginak nonahi ikusteko
mania hark milaka pertsona bidali zituen
heriotzera Europa osoan.
Sorginkeriaren arrazoi nagusia beldurra
zen, beldurra nonahi nagusitua. Heriotzearen,
infernuaren, deabruaren beldurra. Heriotzea
ez zen gertaera naturaltzat hartzen.
Hondamenak deabruaren egintzak edo
Jainkoak bidalitako zigorrak ziren. Apaizek
jendea izutzen zuten deabruaren aipuezbetetako sermoien bidez. Deabrua ahalguztiduna
zen: airea pozoi zezakeen, izurria
sortu, soroak hondatu. Heriotzearen kezka
obsesiozkoa zen. Krisialdietan, gerrateetan,
biztanleria gutxitzen zen garaietan, izurrite
hilgarrietan, miseria, desoreka eta etsipen
garaietan agertzen zen sorginkeria. Jendeak
magiara jotzen zuen etsi gaiztoz. Sorginkeria
jarduera eta sineste multzo bat zen, gizonari
munduan eragina izateko bidea
ematen ziona. Gaixotasunaren aurrean sineskeriak
gero eta gehiago nagusitu zitzaizkion
medikuntzari. Landa giroko gizartea
petrikiloez fidatzen zen, apaiz katolikoak,
berriz, oztopotzat eta lehiakidetzat hartzen
zuen petrikiloa. Azken finean giro hura jakintza
ofizialaren eta herriaren jakintzaren
arteko tirabirak sortua zen. Epaileak gogotik
saiatu ziren beren adimen kategoriak
landa giroan txertatzen, herriaren jakintza
kontuan hartu gabe.
Arazo horrek eragin berezia izan zuen
Pirinioetako mendebalean: XVII. mendearen
hasieran Lapurdin eta 1500etik 1610era
bitartean, Pirinioetatik hegoaldera, Euskal
Herri osoan, Nafarroako erresuman, bereziki.
Komeni da esatea bazela jendea sorginei
egozten zitzaizkien egintzak oso-osorik
sinesten zituena. Uste hori oso zabaldua
zegoen landa giroko agintariengan, baina
zabaldua zegoen orobat inkisidore batzuengan
eta lege ikasketak eginak zituzten
zenbait kargudun zibiletan. Aro Berriaren
hasieran sorginkeria heresiaren adartzat jotzen
zuten. Horrek esan nahi du Espainian
Inkisizioak zuela batik bat delitu horien
eskumena, eta eskumen horiek zirela eta
liskarrak izan zituela agintari zibilekin.
Sorgin ehiza hark bazuen alde txar bat:
sorginei setaz esesten zitzaien, irizpide zorrotzegien
eta idazlan jakin batzuen arabera.
Sineskeriaren aurkako liburu asko zegoen;
1500etik 1650era bitarteko mende
t’erdi hartan idazlan mordo bat argitaratu
zen sorginkeriari buruz. Bi joera nabarmendu
ziren sorginkeriaz idazten zuten autore
haien artean: sorgin eta aztien kontra ahalik
eta zorrotzen eta gogorren jokatzearen
aldekoak eta ulermenaren, arrazoibidearen
eta neurritasunaren aldekoak.
Lehenengo multzoan sartzen da idazlan
haien artean galgarriena, “Malleus maleficarum”
ospetsua (Sorginen mailua), bi domingotar
alemanek idatzia (Sprenger eta
Kramer) eta 1486an argitaratua. Liburu horrek
oihartzun handia izan zuen eta oso tesi
arriskutsu eta kaltegarriak aldezten zituen,
sorginei buruzko fantasia guztiak sinesten
baitzituen. Aski zen pertsona bakar baten
salaketa norbait auzitara eramateko, lekukoa
haurra edo akusatuaren etsaia izanagatik
ere; epaileak ahalmen osoa zuen, tortura
askatasun osoz erabili behar zuen etaepaiketak soila izan behar zuen, azkarra eta
gora jotzeko aukerarik gabea.
Tankera berekoak ziren frantses epaileek
idatzitako idazlanak; epaile horiek
prestakuntza handia zuten zuzenbidean eta
batzuk oso ospetsuak ziren, adibidez, Jean
Bodin, “De la demonomanie des sorciers”
(Paris, 1580) liburuaren egilea. Aipagarriak
dira orobat, beren lanak sorginei esetsi
ondoren idatzi zituztenak, Pierre de Lancre
ospetsua, Bordeleko Legebiltzarreko aholkularia,
Lapurdiko aztiei esetsi ziena, adibidez.
Oro har, gizon ankerrak izaten ziren,
amore ematen ez zutenak eta fanatikoak,
haurrak bezain sineskorrak eta “Malleus”
liburuaren tesietatik oso hurbil zeudenak.
XVI. mendearen hasieran, 1500. urtean,
hasi zen Anbotoko (Durango) sorginen kasua.
1507an auzipetu zuten lehenengo aldiz
Nafarroan azti talde bat; auzi hark oihartzun
handia izan zuen eta azkenean
hogeita hamar bat azti erre zituzten.
1525ean Orreaga, Luzaide eta Erronkari eta
Salazar haranetako beste azti talde bat auzipetu
zuten eta Balanza lizentziaduna, Nafarroako
Errege Kontseiluko ministroa, arduratu
zen auziaz, bai gogor arduratu ere,
azti talde bat erre baitzuen Auritzen, inkisidoreak
auzi hartaz arduratu baino lehen.
1527an beste sorgin talde handi bat auzipetu
zuten; auzi izugarri hartan Nafarroako
mendialdeko ehun eta berrogeita hamar bat
sorgin eta azti gertatu ziren tarteko. Sorginkeria
egotzirik Nafarroan auzipetu zuten
hirugarren taldea Erronkari, Salazar eta
Orreagakoa zen. Auzi horretan araututa
gelditu ziren sorgin-aztiei egiten zitzaizkien
salaketak: haurrak hiltzea, uztak hondatzea
eta bilkura edo akelarreetara joatea.
1539an sorginkeriazko beste auzi batek astindu
zuen Otsagabiako herria. Salazar haran osoan izan zuen auzi hark eragina. Salaketak
ondokoak izan ziren, besteak beste:
fedea ukatzea, pozoitzeak eta sorginkeriazko
zeremoniak, hilketak eta bestelako
sorgin kalteak. Berrogeita bederatzi pertsona
eraman zituzten Iruñean 1540ko martxoan
egin zen fede auzira, haien artean
hamar eta hamalau urte bitarteko hogeita
hamar neska-mutil. Bizkaiko Enkarterrietan
eta Nafarroako mendialdean sorginkeriazko
auziak behin eta berriz izan ziren XVI.. endean zehar. Baina dudarik gabe Zugarramurdiko
aztien auzia izan zen guztietan
ospetsuena. Auzi hori 1609an hasi zen eta
1610ean Logroñon egin zen fede auziarekin
bukatu. Hogeita hamaika pertsona salatu
zituzten sorgintzat eta haietako batzuk
erre.
Zugarramurdiko auziaren kasuan Euskal
Herriko sorginkeriak izan ohi zituen
osagai guztiak ageri ziren: akelarrea bere
dantza eta meza beltzekin, kristau fedearen
“ukatzea” eta deabruari men egitea,
sexu orgiak, gantzuketak eta pozoiak, airean
egindako hegaldiak, gorputzak lurpetik
ateratzea eta nekrofagia, deabruzko animalien
presentzia (apoak), sorginkerian aritzeko
hastapenak, haur eta gazteen parte
hartzea, sorgin eta azti leinuak bazirela
baieztatzea.
Datu batzuen arabera pentsa liteke Espainiako
Inkisizioak ez zuela gogorregi
zapaldu sorginkeria. Inkisizioaren Batzorde
Gorena sinesgogorra eta kritikoa izan
zen arazo horrekiko, eta zuhurrak izan zitezela
aholkatu zien probintzietako inkisidore
batzuei. Enkarterrietako sorginen auzia
ikertzen Bizkaian zebilela, Valdeolivas inkisidoreak
gutun bat jaso zuen 1539an.
Gutun horretan esaten zitzaion ez ziezaiola
jaramonik egin sorginak erretzea eskatzen
zuen herriaren iritziari eta aholkatzen
zitzaion azal ziezaiola jendeari uztak eguraldiak
galdu zituela eta ez sorginek. Baina
gutun horretan bada esaldi bat oso argigarria:
“Egizu kontu Malleus-ek dioen guztia
ez sinesteaz”.
Inkisizioaren jardueran badira ordea bi
itsuskeria oso larri, azkenerako Batzorde
Gorenak aldeztu zuen neurritasuna baino
oihartzun handiagoa izan dutenak: 1507an
hil zituzten aztiak eta Zugarramurdin heriotzera
kondenatu zituzten sorginak. Ezin
zurituzkoak dira bi egintza horiek. Nolanahi
ere, galdera batzuk egin behar genituzke:
zenbat azti erre zituen Auritzen 1525ean
Balanza lizentziadunak, Nafarroako Errege
Kontseiluko epaileak? Nork hil zituen Nafarroako
mendialdeko hiru emakume 1575-
1576an, agintari zibilek ez bada?
Gertaera horien guztien harira esan daiteke
Euskal Herriko sorginkeria eredua landa
giroko eta taldeko sorginkeria zela, eta
oso agerraldi ikusgarriak izan zituela, esan
nahi baita akelarrea. Nolanahi ere, bazenaldi berean beste sorginkeria mota bat: indibidualista,
sasimedikuntzara emana eta
hirietakoa, ez bestea bezain ezaguna, baina
ugaria hala ere.
Ilustrazioa eta Frantziako Iraultza
XVI. mendean luteranismoa baldin bazen
heresia, XVIII. mende bukaeran iraultzaileak
ziren heretikoak. 1789ko iraultza
Frantzian lehertu zenean, Inkisizioak uste
izan zuen atzerrian azpijokoan ari zirela
ideologia iraultzailea Espainian sartzeko.
Inkisizioak, lehenengo, hainbat tokitan
eratu ziren ilustratu taldeak ikertu zituen.
Euskal Herrian, Bergarako Mintegi Abertzalea
sortua zen dagoeneko, eta haren inguruan
talde entziklopediazale bat eratu zen.
Inkisizioak talde horretako kideren bat auzipetu
zuen liburu debekatuen eta “frantses
arauen” zalea izatea egotzirik. Gauza bera
gertatu zitzaien Oñatiko Unibertsitateko
irakasle batzuei. Hain zuzen ere Ilustrazioaren
ideiekin batera gizarte dotrina erradikalak
zabaldu zirenean, orduan utzi zion Inkisizioak
tolerantziaz jokatzeari.
Bigarren, Ofizio Santuak talde burgesetako
kide erradikalenak zelatatu eta esetsi
zituen. Frantziako Iraultzako gertaeren berria
oso ondo hartu zuten merkataritza burgesiako
talderik erradikalenek. Euskal Herrian,
Bilboko eta Donostiako merkatariek
begi onez hartu zituzten ideia berriak, mugaz
bestaldeko gertaera iraultzaileak mugaz
honuntzako merkataritza giro hondatu samarrarentzateragingarriak izango zirelakoan.
Izan ere, liburu iraultzaileak, Frantzian
izandako aldaketak aldezten zituztenak,
Euskal Herri osoan zehar zabaldu ziren,
eta Inkisizioaren komisarioak ez ziren
gauza izan paper eta liburuska uholde hura
gelditzeko. Jende asko auzipetu zuten liburuak
edukitzeagatik, “bilkurazaleak” izateagatik
eta frantses sistema politiko berriaren
aldekoak izateagatik.
Frantziako ideia iraultzaileek morala eta
bizimodu erlijiosoa lasaitzea ekarri zuten
orobat. Giro liberalak eta literatura entziklopedikoak
erlijioarekiko axolagabekeria
sortu zuten gizarteko talde batzuetan, eta
horrek elizaren legeak ez betetzea eta elizarekiko
etsaitasuna ere ekarri zituen. Hori
hirietan gertatu zen gehienbat, eta sekularizazioa
indarra hartzen ari zen gizarte hartan,
arau katolikoetatik urruntzen hasia zen
burgesian izan zuen batik bat eragina. Biraoak
eta sakrilejioek areagotu egin zuten
Inkisizioak elizaren alde egiten zuen lana.
Bi erakunde horien helburu komuna ohituren
lasaikeriaren, bizioaren eta eskandaluzko
jokabideen aurka egitea zen.
Era berean, Frantzian gertatzen ari zena
ikusirik, Inkisizioa eta Espainiako gobernua
elkarri hurbildu zitzaizkion tronuari zein aldareari
kalte egiten zioten ideia iraultzaile
haien kontra borrokatzeko. Ofizio Santuaren
eta Estatuaren arteko interes batasuna
inoiz baino estuagoa izan zen garai hartan.
Bere azken urteetan, Inkisizioa erregearen
eragile politiko hutsa izan zen, areagotu
egin zelarik Espainiako monarkiaren tresna
besterik ez izateko joera.