Historia»Aro berria
Errejimen zaharreko gizartea
Errejimen Zaharrean euskal gizarteak –estamentu bidezko arauetara
moldatua, noski–, ez zuen hartzen gizabanakoa oinarritzat,
komunitatearen –lurralde, lan, erlijio… komunitatearen– logika baizik.
Gizarte hartan gizabanakoek elkarren arteko harreman sare estu bat
zuten –familia, ahaidetasuna, jauntxoaren babesa–, eta harreman horiek
guztiak jaiotzatik beretik ezartzen ziren, eta mendetasun handia
zekarten. Estamentuek, ekonomiak eta geografiak sortzen zituzten alde
handiek eragin sakona izan zuten mugimendu etengabean zegoen
gizarte hartan, Erdi Aroko gizarte antolamendutik XVIII. mendea arte
garbi ikusiko ez ziren «Aro Berriko» ezaugarrietarako aldaketa bidean
zegoen garai batean.Errejimen Zaharraren garaiko euskal
gizartea oso gizarte konplexua zen, eta
beraz, hainbat ikuspegi desberdin oinarri
harturik azter daiteke. Gizarte egituraketari
dagokionez, garai hartako euskal gizartea
komunitate multzo bat zen, antolaketa korporatibo
eta hierarkiko zorrotza zuten komunitateen
multzo bat hain zuzen. Estamentuei
dagokienez, berriz, erreinu barruko
estatutuen lege desberdintasunean oinarrituriko
gizartea zen. Eta ekonomiari dagokionez,
aztergai izan daitezke pobre eta
aberatsen arteko desberdintasunak, kategoria
sozio-profesionalak, edo gizarteko harremanak
ezaugarritzen zituzten klase arteko
harremanak, ekoizpen aparatuan bakoitzak
zuen mailaren arabera finkatzen zirenak.
Azkenik, eragile sozialak zeintzuk ziren
aztertu nahi izanez gero, ez litzaioke
hainbeste begiratu behar sailkapena egiteko
oinarri hartu ohi ziren “gizarte kategoriei”;
baizik eta eguneroko bizitzaren eta
aldaketa prozesuen benetako eragile ziren
gizon-emakumei eta gizarte ekimenean zein
interes eta harremanek elkartzen zituenari.
Zeintzuk ziren, ordea, gizarte haren
ezaugarri nagusiak? Nekazari giroko gizartea
zen batez ere, herri handien moduko
baina gero eta garrantzi handiagoa hartzen
ari ziren hiriez osatua. Industrializazio aurreko
gizartea zen, familia lantegi txiki ugariez
osatua; gizarte komunitario eta korporatiboa,
herritarrak talde bizimodu estuko
gizarte zeluletan biltzen zituena; bai korporazioei
eta bai estamentuei dagokienez,
hierarkiaren arabera bereizitako gizartea, eta
aberats gutxi batzuen eta biztanleen gehiengoaren
artean desberdintasun ekonomikohandiak zituena. Bizi baldintza zailekiko
gizarte bat zen, unean uneko baldintzek eta
aldian aldiko krisiek astindua.
Ekonomia ezaugarriak, gobernu erak eta
gizarte gatazkak beste atal batzuetan azalduko
dira; oraingoan gizarte egitura, gizartearen
ezaugarriak, antolaketa eta barne
hierarkiak aztertuko dira.
Gizarte egituraketa: errejimen zahar bat
Aro Berrian zehar, gizarte bizitza oso
izaera bereziko taldeetan oinarritu zen; hori
izan zen, hain zuzen, historialariek “Antzinako
Errejimen” izendatu dutenaren ezaugarri
nagusietako bat. Gaur egun aski zaila
gertatzen da, hala ere, gizarte errejimen
haren nondik norakoak ulertzea; izan ere,
errejimen hartako egitura jakingarrienak
–komunitateak, korporazioak, elkarteak eta
estamentuak– desagertuz joan ziren, iraultza
liberalek, industria iraultzak eta gizarte
antolaketarako molde berrien sorrerak ekarritako
aldakuntza prozesuen ondorioz.
Antzinako Errejimeneko gizartea komunitatearen
logikan oinarritua zen. Ez zen gizarte
atomizatu bat, alegia, ez zen gizabanakoan
edo indibidualtasunean oinarrituriko
gizarte bat. Aitzitik, zelula edo talde txikietan
antolaturiko gizartea zen. Gizon-emakumeak
talde organizazioetan biltzen ziren;
organizazio horiek ziren gizartearen oinarria,
eta eragin handia zuten gizabanakoarengan.
Organizazioak hainbat eratakoak izan
zitezkeen: lurralde komunitateak –etxea,herrixka, bailara, hiribildua, hiria, probintzia
edo erreinua–; lan komunitateak, jarduera
komun baten inguruan sortuak –eskulangileen
gremioak, arrantzale kofradiak
edo merkatari kontsulatuak, besteak beste–;
erlijio komunitateak –parrokiak, eliztarren
kofradiak, komentuak eta monasterioak–;
edo gizabanakoaren estatutuaren araberakoak,
hau da “estamentuak”, logika
aristokratikoari jarraituz, gizabanakoak erreinuan
zuten estatutu eta zereginaren arabera
bereizten zituztenak. Era berean, gizarte
bizitzan eragin handia zuten harreman estuak
zituzten gizabanakoek, adibidez familia
eta ahaidetasunezko harremanak, edo
jauntasun eta nagusitasunezkoak.
Gizarte organizazio horiek zeinek bere
legea, “ekonomia morala”, barne hierarkia
eta agintariak zituzten. Eta talde batekoa
edo bestekoa izatea ez zuen gizabanakoak
hautatzen, oro har; harreman edo lotura
gehienak gizabanakoari emanak ziren, jaiotzatik
emanak ia beti, eta mendekotasun
handia sortzen zioten. Desberdintasun sozioekonomikoak
larriak ziren arren, gizabanakoak
ez ziren klaseetan banatzen; aitzitik,
paternalismo eta begiramenezko harremanak,
nagusitasun eta mendekotasunezko
harreman estuak eratzen ziren
desberdintasun horren ondorioz. Eta lotura
haiek ahalbidetzen zuten gizabanakoaren
bizi iraupena; lotura integratzaileak ziren.
Batez ere, kontuan harturik gizarte hartan
alor publikoaren eta pribatuaren artean ez
zela bereizketarik egiten; kontuan harturik
gobernua, babesa eta gizarte asegurua, baliabideen
gestioa eta beste hainbat zerbitzu
ez zeudela estatuaren, erakunde publikoen
edo inolako elkarteen esku, baizik
eta gizarte loturen mende zeudela neurri
handi batean.
Bestalde, ezin da ahaztu gizarte hura aldatzen
ari zela etengabe, eta hiru mende,
hirurehun urte, hartzen dituen garai bat
dela. Hori dela eta, Aro Berria deitzen den
garaia trantsiziotzat har daiteke, Erdi Aroko
gizarte moldea aldatu zen garaia izan baitzen;
izan ere, orduan hasi zen “modernitate”
izenaz ezagutu den aldaketa prozesua,
XVIII. menderako nabarmendu zena. Baina
ez da batere erraza trantsizio prozesu
horren definizio zehatza ematea, prozesuhorretan batera gertatzen baitzen, ez beti
neurri berean –kronologiaren eta gizarte
alorren arabera–, antzinako gizarte moldeen
gainbehera eta ezereztea batetik, eta molde
berrien sorrera bestetik. Dena den, egia
da, izan, prozesu zail horretan hasi zela
gizarte antolamendu zaharreko errejimen
bat desagertzen eta gizarte antolaketa berriago
bat eratzen.
Kapareak eta petxeroak
Aro Berrian, estamentutan bereizita zegoen
gizartea, Gaztela, Nafarroa eta Frantziako
erreinuetan Europako beste zenbait
erreinutan gertatzen zen bezala. Hiru “estamentu”
edo “estatu” bereizten ziren: noblezia,
hau da, nobleena; kleroa, erlijio ordenak
hartu zituztenena; eta herri xehea,
aurreko bi estamentuetako kide ez ziren
herritar guztiak biltzen zituena.
Hiru estamentu horien artean ez zegoen
lege berdintasunik, aitzitik baizik: nobleena
eta apaiz eta erlijio ordenatako kideena
goi mailako estamentuak ziren, eta legearen
aurrean hainbat pribilejio zituzten, gainerako
herritarretatik bereizten zituztenak.
Goi mailako izaera hori ematen zien, Errejimen
Zaharreko ideologia aristokratikoaren
arabera, bi estamentu horiek gizartean goi
mailako zereginak betetzeak –zeregin erlijioso,
militar eta gobernuari zegozkionak–
eta beren bizimodu jasoak; estamentu horietako
kideak ezaugarritzen zituena, beraz,
ez zen dirua, nahiz eta estamentu haietako
goi mailako klaseak aberatsak izan. Bestalde,
ez ziren estamentu itxiak; izan ere, posible
zen estamentu horietako kide izan
gabe gizartean gora egin eta estamentu
horietan sartzea, diruaren bidez eta monarkiaren
zerbitzuan jardunez batez ere, eta
posible zen, era berean, maila hori galtzea.Kaparetasun kolektiboaBaina, Mendebaleko lurraldeetan bazen
noble eta plebeioen arteko oinarri-oinarrizko
bereizketa bat, ez zen berdin gertatzen
euskal probintzietan eta Nafarroan; izan ere,
lurralde hauek “noblezia kolektiboa” zuten
Erdi Aroaren amaieraz gero. Gipuzkoak eta
Bizkaiak noblezia unibertsala eskuratu zuten,
Jaurerriko 1526ko Foru Berrian aditzera
ematen denez. Araban, Aiarako lurretan,
kapare zela froga zezaketenei bakarrik onartzen
zitzaien herritartasuna. Eta Nafarroan
dozena bat herribildu eta tokiri eta zortzi
bailarari kaparetasun kolektiboa ezagutzen
zien agiria eman zien erregeak XV. mendean
zehar.Euskal lurraldeetako noblezia mota hau,
ordea, ez zen Europako gainerako lurraldeetan
ezagutzen zen nobleziaren berdina;
izan ere, han ez zen kaparetasun kolektiborik
ezagutzen. Zer esan nahi zuen noblezia
kolektiboak, ordea? Zergatik sortu
zen? Behe Erdi Aroko erreinuak eratzen ari
ziren garaian monarkiak “alodio” delakoei
ematen zien onespena izan zela esan daiteke;
jaun feudalen eskumenetik at, jaunari
zergak ordaintzetik libre zeuden herri lurren
jabegoa eta lur haiek lantzeko eskubidea
zuten gizon libreen komunitateei erregeak
ematen zien onespen gisako zerbait.
Hori esan daiteke, besteak beste, Baztango
bailararen kasuaz: bailara hartan komunitateak
–jauregidunak buru zituela–, uko egin
zion monarkiak ezartzen zizkien zergak ordaintzeari,
eta 1441ean petxa guztietatik libre
zeuden gizon askeen komunitatearen
izatasuna ezagutu zion erregeak; hau da,
komunitate hartako gizon guztiak “kapare”
gisa ezagutu zituen, feudalismo garaian
egoera hori definitzeko aurki zitekeen hitzik
egokiena erabiliz. Horrela izatekotan,
kaparetasun kolektibo hauek Europa mendebaleko
beste lurralde batzuetan –mendialdeetan
batez ere–, eratutako jauntxoen eskumenetik
kanpoko alodio edo zergarik
gabeko lurren antzekoak lirateke.
Kaparetasun kolektiboa komunitatearen
logikari zegokion, estamentuen logikari
baino gehiago. 1450-1600 bitartean euskal
kaparetasuna izan zen probintzien eraketa
politikoa bideratzeko kontzeptu garrantzitsuena,
oinetxeen ideologian oinarriturik.
Horrela “Cuerpo de Provincia” delakoa kapare
etxe edo oinetxe multzo gisa definitzen
zen, kapare oinetxeen jaurerri kolektibo
gisa; eta definizio horren arabera esandaiteke ordu arte euskal lurraldeetan nagusi
izan zen herritar askeen komunitateen, etxe
jaun partikularren eta alodioetako jaun kolektiboen
errealitate sozial eta politikoa erabili
zela probintzien eraketa politikoa bideratzeko.Alodioak eta jaurerriak. Euskal
feudalismoaren mugakBi mito izan dira euskal historiografian:
euskaldunen arteko berdintasunaren mitoa,
kaparetasun unibertsala gaizki ulertu izanaren
ondorioz sortua, batetik; eta feudalismorik
zorrotzenaren mitoa, aurrekoa baino
modernoagoa, bestetik.
Izan ere, jaun feudalen errejimenak
Nafarroako erriberan eta Araban garrantzi
handi samarra izan bazuen ere, Kantaurialdeko
lurretan –Bizkaian, Gipuzkoan, Nafarroa
Iparraldean eta Lapurdin– indar gutxiago
izan zuen. Gipuzkoan eta Bizkaian jaurerri
bakar batzuk bakarrik eratu ziren
–adibidez, Oñatiko konderria edo Orozkoko
bailara (Aiarako konderriaren barruan)–,
eta jaurerri bakan horiek, gainera,
ez ziren probintziaren eskumeneko lurtzat
hartzen lege aldetik, jaurerri izaera berezia
zutela-eta. Bestela gertatu zen hegoaldean:
Araban kapareek gutxiengoa osatzen zuten,
eta jaurerri lur asko zeuden. Aipagarria zen,
besteak beste Infantadoko dukearen jaurerria
–Bizkaia eta Trebiñoko konderriaren artean–,
probintzia guztiko lurren hamarrena
hartzen zuena.
Nafarroari dagokionez, XVIII. mendearen
amaieran biztanleen %10 eta lur eremu
guztiaren beste hainbeste zen jaunen eskumenekoa,
baina alde handia zegoen, euskal
herrialdeetan bezala, Mendialdearen eta
Erriberaren artean. Iruñerrian biztanleen
%1,1 eta lurren %0,4a bakarrik zeuden jaurerri
baten barnean. Mendialdean ugari ziren
oinetxeetako jaunen jabetzako lekuak,
barrutiak eta etxaldeak, baina jauna lurren
jabea soilik zen, ez zuen jurisdikzio eskumenik.
Bestalde, oso eremu txikiak ziren,
biztanle gutxikoak; eta nahiko egitura modernoak
zirela dirudi, gizartean gora egin
nahi zuten familia jauregidunen ospea areagotzeko
eta nobleziako tituluak eskuratu
ahal izateko eratuak.
Kaparetasun kolektiboa zuten lurretan,
Baztango bailaran adibidez, “jauregidunek”
edo “jauregi jaunek” Gipuzkoa eta Bizkaiko
ahaide nagusien antzeko maila zuten: ez
ziren komunitateen baitako jaun feudalak,
baizik eta komunitate buruak. Komunitateetako
agintari bereziak ziren, eta beren
hegemoniaren oinarria eta errejimena ez zen
jaurerri feudaletakoen berdina, zenbait komunitatetan
haien tankerako errejimena
ezarri bazuten ere. Izan ere, Behe Erdi
Aroan bailara hartan jaurgo errejimenak
antolatu zirenean, Aro Berrian komunitateen
errejimenetik at gelditu ziren guneetanaplikatu ziren (kasu batzuetan udalerri independenteak
ere eratu zituzten): Urdax eta
Zugarramurdiko kolonoak, Urdaxko monasterioaren
eskumenean; Amaiurko hiribildu
bereizia, errege lurra zena; eta agotak, Jarolako
jauregiko eta Ursuako kolonoak,
nekazarien komunitateak bazterturik, Bozaten
bizi zirenak.
Erdialdean eta Erriberan, ordea, jaurerrien
eragina oso nabarmena zen: Lizarrako
merindadeko lurren %31, Erriberrikoen %25
eta Tuterakoen %21 jaurerri lurrek osatua
zen. Behe Erdi Aroan sorturiko jaurerriak
ziren gehienak, hiribildu txiki nahiz handietatik
sortuak, eta jurisdikzionalak ziren
baztez ere. Jaurerri horien bostena abade
edo ordena militarren lurrez osatua zen, eta
gainerako lau bostenak jaun laikoen lurrez
osatuak. Erdialdeko eta Erriberako jaurerri
zabalenak Faltzes eta Leringoak ziren: Nafarroako
jaurerrietako biztanleriaren erdia
baino gehiago hartzen zuten bien artean.
Petxak ordaintzen zituztenei, jaun laikoei
eta elizari petxak ordaintzen zizkietenei,
“petxero” (“petxadun”) esaten zitzaien, eta
gutxiespen zentzua zuen hitz horrek.Kaparetasun unibertsal ez hain
unibertsala: eredu baten kontraesanakErrejimen Zaharraren amaieran, noble
asko zegoen Kantaurialdeko lurretan, Asturias,
Santander, Bizkaia eta Gipuzkoan
batez ere. 1787ko erroldaren arabera, kapareak
ziren Bizkaiko biztanleen %48
(1115.000 biztanletik 55.000), eta Gipuzkoako
%42 (hau da 120.000 biztanletik
50.000). Araba eta Nafarroa, berriz, trantsizioko
lurrak ziren: Arabako portzentaia %17
zen (70.000 biztanle orotara, 13.000 kapare).
Eta gai honi dagokionez ere, alde handia
zegoen Nafarroako iparraldeko eta hegoaldeko
lurren artean. Horrela, Iruñerrian
kapare kopurua oso garaia zen, eta oso
kapare gutxi zegoen, aldiz, Tuterako merindadean.
Nahiko deigarria da kapareen kopurua
hain garaia izatea, baina benetan nabarmentzekoa
zera da: Antzinako Errejimenaren
amaiera aldera, “noblezia unibertsala” zuten
probintzia batzuetan biztanleriaren erdia
ere ez zela noblea. Gertaera hori azaltzeko
bide bakarra komunitatearen logikarena
da. Izan ere, kaparetasun unibertsal
eta komunitarioa komunitateko eskubide
osoko kideek bakarrik zuten, hau da “herritarrek”,
haiek baitziren herritartasun guztizkoa
eskura zezaketen bakarrak. Horrela,
Aro Berrian “bizilagun” edo “biztanle” klase
berri bat sortu zen komunitateen baitan:
herritartasuna eskuratu ezin zuten biztanleena,
eta beraz, kaparetasun komunitariorik
gabeko biztanleena. Biztanle horiek “herritarren
komunitatearen” mendeko ziren,
herritarren maizter edo mendeko. Baina horigeroago aztertuko da, nekazari komunitateetan
Aro Berrian izandako aldakuntzei
buruzko atalean.
Noblezia: familia agintariak
Tratatugileen arabera, nobleen esku
zeuden gizarteko zeregin militarrak eta gobernukoak.
Nobleek zenbait pribilejio zituzten,
gizartean zuten nagusitasuna agerian
uzten zutenak: ez zuten zergarik ordaintzen;
herrietako eta erreinuko administrazio
orokorreko zenbait karguren monopolioa
zuten; jurisdikzio propio eta lege
penal berezia zuten; garrantzi ekonomiko
eta sozial agerikoa zuten, maiorazkoek eta
zenbait sinboloek aditzera ematen zutenez
(jantziek, armek, “don” deiturak, parrokia
elizetako hilobi bereziek, eta hileta, prozesio
eta bestelako gune kolektibo eta ospakizunetan
leku berezia izateak).
Noblezia herentziaz jasotzen zen, eta
horrela, noble ziren nobleen seme-alaba eta
ondorengoak. Baina nobleen estamentuan
sartzeko beste bide batzuk ere bazeuden.
Esaterako, noble izateko aukera zuen erregearen
eskutik “kaparetasun pribilejioa” eskuratzen
zuenak; horretarako etorki noblekoa
eta “odol garbikoa” zela frogatu behar
zuen noble-gaiak, eta sarritan, baita errege
Ogasunari diru mordoxka bat ordaindu ere.
Bigarren bidea zen nobleen ohiko jardueretan
eta erakundeetan sartzea apurka-apurka,
eta nobleak bezala bizitzea, zenbait
belaunaldiren ondoren nobletzat hartuak
izateko.
“Maiorazkoa” nobleen nagusitasun ekonomiko
eta soziala iraunarazten laguntzen
zuen erakunde bat zen. Maiorazkoan ondasunek
eta eskubideek multzo zatiezin bat
osatzen zuten, eta multzo hori oinordekotasun
ordenaren arabera igarotzen zen belaunaldi
batetik bestera, premuaren bidez
ia beti; horrela, ondasunen eta familiaren
deituraren iraupena eta leinuaren ospea gordetzen
zen. Beraz, “maiorazkoak” edo oinordekoak
ondasun haien gaineko jabegoa
baino gehiago, haien gozamena zuen.Goi eta erdi mailako nobleakNafarroan ehun bat familia ziren erreinuko
gizartean nagusitasuna zutenak. Familia
horien artean ahaidetasun eta leinutasun
lotura estuak zeuden, eta hierarkia
jakin baten arabera ordenaturik zeuden. Erdi
Aroan sorturiko familiak ziren oro har, baina
Aro Berri guztian zehar belaunaldiz belaunaldi
eraberrituz joan ziren. Haiek zuten
aberastasun ia guztien gaineko monopolioa,
eta, horrez gainera, kontrolpean zituzten
hiri eta hiribildu nagusietako gobernua
–hegoaldean batez ere–, eta erreinuko
erakundeak. Gorteetan parte hartzen zuten,militarren aldean, eta, sarritan, bizitoki hartu
zituzten hiribildu eta hirietako prokuradore
gisa ere joaten ziren. Diputazioan ere,
“zaldun” hauek izaten zuten gehiengoa.Goi mailako nobleak: tituludunak“Tituludunak” goi mailako nobleak ziren;
noble aberats eta ahaltsuenak ziren,
baina baita gutxiengoa ere. Duke, markes,
konde, bizkonde edo baroi titulua zutenek
osatzen zuten tituludunen saila. Tituluaz
gainera lur eremu zabalak eta hiribildu eta
lekuetako jauntasun jurisdikzioinalak zituzten
beren esku.
Bizkaian ez zen tituludunik izan batere,
eta Gipuzkoan hamalau bakarrik zeuden.
Jabego eta errenta handiak zituzten,
baina ez, hala ere, Gaztelako noble handien
dirutzen adinakoak.
Araban eta Nafarroan goiz samar alde
egin zuten tituludun handiek beste lurralde
batzuetara, Aragoiko eta Gaztelako etxe
bikainenekin bat eginik. Horrela, antzinako
jaurerriek gizartean zuten garrantzia galdu
zuten. Jaurerriak –jaurerri handiak batez
ere– ondasun ohoragarri bihurtu ziren;
hiribildu eta herrietan ezezagun baina gortean
oso ezagun ziren familien ordezkarien
ohoragarri. Hala gertatu zen, besteak beste,
Orgaz, Ayala eta Salinas kondeekin edo
Infantado y Frías dukearekin: Arabako hermandadeetako
jaun izan arren, urrutitik hartzen
zuten parte alkate eta justizien hautaketan.
Garai hartan, dena dela, erreinuko goi
mailako nobleziaren berrikuntza bideratu
zuen monarkiak. Nafarroan dozena bat titulu
bakarrik zegoen konkista garaian, baina
Aro Berrian zehar titulu berriak eman
zituzten erregeek, batez ere XVIII. mendeko
borbondarrek: berrogeita hamar titulu
berri inguru eman zituzten beren gudarostearen
edo gobernuaren zerbitzuan egindako
lanen ordainetan.Erdi mailako nobleakNoble tituludunen azpitik “jauregidunak”
edo “jauregi jaunak” zeuden Nafarroan,
Gaztela edo Aragoiko koroetako infantzoi
eta zaldunen maila zutenak gutxi gorabehera.
Nafarroan jatorri nobleko etxetzat hartuak
ziren “leinu buruko jauregi armarridunak”,
eta haien armak hartzen zituzten gainerako
kapare etxeek; Gipuzkoako eta Bizkaiko
“ahaide nagusien” modukoak ziren,
beraz. Etxe edo leinu horiek, Europako
beste lurralde batzuetan bezala, landetako
oinetxetik hiribilduetara eta hirietara aldatu
ziren denborak aurrera egin ahala, eta
nekazari komunitateak utzi eta monarkiaren
egituretan jardun zuten.
XV eta XVI. mendeetan erdi mailako
nobleak bandoetan zatiturik eta gizarteanoso errotuta zeuden. Baztango jauregidunak
edo Zaraitzukoak ibarrean bertan bizi
ziren, nekazari komunitatearen buru; batzarretan,
elizetan eta jendaurreko ospakizunetan
halako gailentasuna zuten, eta alkate
gisa jokatzen zuten komunitatean bake garaian,
eta kapitain gisa gerra garaian. Baina
gailentasun horri aurre egin zioten, XVII.. endean batez ere, zenbait herritar ospetsuk,
gizartean gora egin nahian zebiltzan
familiek; izan ere, garai hartan lekuan lekuko
eliteak eraberritzen ari ziren, eta istiluak
zeuden komunitateko hegemoniaren
eta gobernuko karguen kontrolaren inguruan.
Erregetzak nobleek erresuman zuten
zeregina indartzen zuen, nobleak bere zerbitzura
jarriaz, eta aldi berean, hurbilagotik
kontrolatzen zituen horri esker. Horrela, XV.. endearen amaieran ez zuten zerbitzurik
egin beharrik koarteletan eta alkazabetan,
eta bestelako betebehar militarretatik ere
libre zeuden; pribilejio horiek ziren, hain
zuzen, nobleen bereizgarria, kapare soilen
gaineko nagusitasuna eman ziena, Nafarroako
kapareek edozein nekazarik bezala
egin behar baitzuten Gorteentzako emaitza.
Bestalde, XVI. mendeaz gero, erregeek
“acostamiento” delakoa eskaini zieten nobleei,
hau da, Gorteen zerbitzuaren ordaineko
pentsioa; pentsio hori laguntza handikoa
izan zen, beste noble batzuekin alderatuz,
diru aberastasun handirik ez zuten
erdi mailako nobleentzat. Beraz, monarkiaren
mendeko noblezia zela esan daiteke,
monarkiaren zerbitzuko noblezia bat.
Familia haietako kideek aginpide eta
eragin handiko karguak zituzten. Premuek
Gorteetan parte hartzen zuten, militarren
aldean batzuek, eta alkate eta zinegotzi
zeuden hiri eta hiribilduetako ordezkari gisa
beste batzuek; premuen anaiak, berriz, epaile,
errege funtzionario, ofizial militar, katedraleko
kanonigo edo monasterio eta komentuetako
botodun izaten ziren.
Familia hauen hegemonia eta nondik
norakoa, eta familia berriak nobleziaren
maila honetara igotzea, etxearen politikak
ahalbidetzen zuen. Etxe askok ospe handia
eskuratu zuen bigarren semeek administrazio
publikoan, ejerzitoan edo elizan
lortutako merezimenduei, botereari edo
diruari esker, eta ezkontza bidez bilduriko
aberastasunei esker.
XVI. mendearen hasiera eta XVIII. mendearen
amaiera bitartean zergak ordaintzetik
libre zeuden eta Gorteetan parte hartzeko
eskubidea zuten “leinu buruko jauregi
armarridunen” kopurua bi halakotu
egin zen: ehun bat ziren hasieran, eta berrehundik
gora bukaeran. Baina tituludun
kopurua gehiago igo zen, proportzioan;
horren arabera, esan daiteke XVIII. mendean
Gorteetan eserlekua izateko eskubidea
zuten jauregidunen multzoa itxiagoa eta
elitistagoa zela.Bizkaian ondasun handiak zituzten landetako
handikiek edo “jauntxoek”: maiztergoan
emandako baserriak, errotak, burdinolak,
zuhaiztiak eta etxalde barreiatuak
zituzten, familiaren dorretxeaz gainera.
Ondasun horiekin multzo zatiezin bat
osatzen zuten, eta horren bidez mantentzen
zuten beren nagusitasun ekonomiko, sozial
eta politikoa. Ondare hori sendotzen zuten
ezkontza endogamia ondo zainduz, eta are
hobetu egiten zuten –asko hobetu ere kasu
batzuetan– bigarren semeak monarkiaren
zerbitzuan jarriaz.
Zenbaitetan antzina-antzinatik zetorkien
egoera sozial nagusitasunezko hori; hilobi,
armarri eta dorretxe zaharren bidez arbasoei
gur egiten zieten leinu eta oinetxe
handikietako oinordeko, antzinako bandoburu
eta ahaide nagusien familiak ziren
horrelakoak. Beste batzuetan, aldiz, bigarren
semeen kontura lortzen zuten familiek
goi mailara igotzea, burokrazian edo elizan
karrera bikainak egin edo Indietan aberastu
ziren bigarren semeen kontura.Lekuan lekuko eliteak eta hispaniar
monarkiaLekuan lekuko eliteen eragina ez zen
herrixkaren eta hiribilduaren baitara mugatzen.
Beren harremanak eta kolokazio estrategia
askoz ere urrunago iristen ziren.
Aro Berrian zehar euskaldun askok
kanpoan jardun zuen lanean, errege administrazioan,
elizan, ejerzitoan, unibertsitatean
edo negozioetan. Euskal elite agintarien
eraberritze eta sendotzea, beraz, oso
loturik egon zen hispaniar monarkian izan
zuten parte hartzearekin. Izan ere, goraldi
handienak komunitateetatik kanpora lortu
zituzten, erregearen zerbitzuan jardunez.
Bide horretatik dirua, laguntza eta aginpidea
lortzen zuten lekuan lekuko eliteetako
familiek, baina ez hori bakarrik: ideia eta
bizimodu jakin batzuk ere hartzen zituzten,
modernizazioaren eragile izan zirenak, nolabait,
eta familien portaera eta kultura politikoa
eraberritu zutenak.
Aginpide politiko eta ekonomikoko zenbait
gunetan, Espainian eta Ameriketan,
euskaldun talde indartsuak eratu ziren, ospe
handia lortu zutenak beren negozioengatik
eta gortean zuten eraginagatik. XVI eta
XVII. mendeetan euskaldunez osatua zen
erreinuko burokraziaren parte handi bat:
kontseiluetako idazkari edo kontulari gisa
aritzen ziren batez ere. XVIII. mendean,
Felipe V.aren garaian bereziki, ospe handia
izan zuten Gortean zenbait nafarrek,
adibidez Goyeneche, Uztariz, Aldecoa, Iturralde
edo Garrok –Caro Barojak “XVII.. endeko nafarren garaia” deitu dio garai
hari–; La Cuadra, Villaríasko markesa eta
beste zenbait bizkaitarrek; eta gipuzkoar batzuek
ere bai, Orendainek besteak beste.Nabarmentzekoa izan zen euskal merkatariez,
negozio gizonez eta hornitzaileez osaturiko
talde handi bat, dirutza handia lortu
zuena erregearen itzalean, Gorteko bankari
gisa eta ejerzitoaren eta gudarostearen
hornitzaile lanak eginez.
Euskaldun eta nafar askok Madril, Sevilla,
Cadiz, Mexiko, Veracruz, Lima, Buenos
Aires edo Habanan hartu zuten bizitokia.
Harreman estua zuten beren artean, eta
kofradia eta erakunde bereziak eratu zituzten
zenbait tokitan: Madrilgo Congregación
de San Fermín de los Navarros (1683) eta
bizkaitar, gipuzkoar eta arabarren Cofradía
de San Ignacio, besteak beste.
Kleroa
Kleroa apaiz ordenatzen ziren edo botoak
zin egiten zituzten guztien estamentua
zen. Ez zen gizarteko gainerako mailetatik
bereizitako estamentu bat. Izan ere,
gizatalde desberdinetan sorturiko kideez
osatua zen kleroa, eta, oro har, zeinek bere
jatorriaren araberako maila iristen zuen estamentu
hartan, gizarteko hierarkiak eta
desberdintasunak agerian gelditzen zirela.
Euskal lurraldeak eliz barruti desberdinetan
banaturik zeuden: Iruñeko, Baionako,
Calahorra-La Calzadako eta Tuterako eliz
barrutiak ziren nagusiak.
1786an 4.792 apaiz eta araupeko zegoen
Nafarroan, hau da, biztaleria osoaren %2,1.
Hiri eta hiribildu handietan bizi ziren gehienak,
han baitzeuden komentu gehienak.
Iruñeko eliz barrutian mila bat parrokia
zeuden, biztanle eta herrien arabera banatuak:
mendialdean, herrixka txiki ugari zeudenez,
parrokia ugari zeuden, txikiak eta
pobreak; eta Erriberan, berriz, hiriak handiagoak
baitziren, parrokia gutxiago zegoen,
baina handiak eta aberatsak ziren.ApaizakNafarroako apaizen burua Iruñeko gotzaina
zen, eta Tuterakoa 1783az gero. Gotzainak,
ordea, errege eskubideen arabera,
ez ziren nafarrak izaten, baizik eta gaztelar
edo aragoitarrak. Iruñeko gotzaitegiak
20.000 dukateko errenta zuen, ez handia
eta ez txikia, beste batzuenarekin alderatuz.
Gotzainak erlijio zereginak betetzen
zituen, baina horrez gainera, eragin handia
zuen gizartean eta politikan: behin behineko
erregeorde gisa jarduten zuen batzuetan,
eta eliz agintarien sailaren, eta beraz,
Gorteen lehendakari izaten zen. Bikarioarekin
eta gizonezkoen monasterioetako abadeekin
joaten zen gotzaina gorteetara. Harekin
batera Iruñeko katedralean, Tuteran
eta Orreagako kolejiatan meza ematen zuten
goi mailako apaizak aritzen ziren. Kargu
horiek oso erakargarriak ziren nobleen
eta probintzietako eliteen semeentzat.Parrokietako apaizen artean hiru sail
handi bereizten ziren. Batetik, parrokia
bateko erretore edo bikario aritzen zirenak
zeuden, parrokiako buruak alegia; gotzainaren
ordezkoak edo “arima zainak” ziren,
eta apaiz guztien laurdena zen. Beste laurden
bat “onuradunek”, hau da “onura” zutenek
osatua zen. Onuradunek errenta bat
jasotzen zuten beren mantenurako, eta koruan
otoitz batzuk egitera bakarrik zeuden
behartuak, ez zuten arima zain gisa jardun
beharrik; apaiz batzuek “onura” ugari eta
onura haiei zegozkien errentak pilatzen zituzten.
Eta azkenik, beste erdiak sail heterogeneo
bat osatzen zuen: batzuek “ondare
moduan” jaso izan zituzten ordena nagusiak,
eta familiako apaiz gisa edo urteurreneko
mezen errentatik bizi ziren; gehienek,
ordea, ordena txikiak bakarrik jasotzen
zituzten, eta ikasle, meza mutil edo
sakristau aritzen ziren.
Parrokietako apaizen hautaketa arautzen
zuen “hornitze sistema”ri dagokionez, parrokia
gehienak, batez ere mendialdeko eta
erdialdeko herrixketakoak, herritarren zainpekoak
ziren; hau da, komunitateak hautatzen
zuen, familia buruen botuen bidez,
gotzainak nori eman behar zion erretore
kargua. Baziren, halere, beste eskumen batzuen
mendeko parrokiak ere: abade, gotzain
edo jauntxoen zainpekoak, Nafarroan
euskal probintzietan baino askoz ere gutxiago
azken horiek. “Hornitze sistema”
honek lokalismoa bultzatzen zuen, eta horrela,
parrokietako apaiz gehienak eskualdeko
bertako nekazari familia aberatsetako
semeak izaten ziren.
Gipuzkoan eta Bizkaian aipagarria zen
eskumen laikoko elizen kopuru garaia. Eskumen
laikoko elizak jauntxoen zainpekoak
ziren; jauntxoek eskuratzen zuten hamarrenetan
bilduriko guztia edo ia guztia, eta
jauntxoek ematen zituzten onurak ere; horrek
aukera ematen zien kargu horietan
beren bigarren semeak edo “bezeroak” jartzeko.
Bizibideari dagokionez, erretore eta
apaiz onuradunak hamarrenetatik bizi ziren
gehienbat, hau da, nezkaritza eta abeltzaintzako
produktuetatik ordaintzen zen
%10etik. Meza dirutan, sakramentuak ematetik
eta jabegoen errentetatik ez zuten diru
asko ateratzen. Hori zela eta, ekonomiari
dagokionez alde handiak zeuden mendialdeko
herrixken eta Erriberako hiribilduen
artean: mendialdekoak larri-larri ibiltzen
ziren erretorea mantentzeko, eta Erriberakoetan,
berriz, apaizak aberastu egiten
ziren.
Erretore eta apaiz onuradunek eragin
handia izan zuten erlijioaz gainera, kulturan,
gizartean, ekonomian eta politikan.
Beren pulpitutik fedeaz eta ohiturez aritzeaz
gainera, errege ordenak eta pragmatikak
irakurtzen zituzten, eta gai askori buruzkoinformazioa zabaltzen zuten. Era berean,
lekuan lekuko historia eta handiki liburuak
osatu zituzten; nekazaritzarako teknika berriak
erabiltzeko ardura izan zuten; tertulia
zientifikoetan eta Elkarte Ekonomikoetan
parte hartu zuten; sorospen erakundeetako
ikuskatzaile edo zuzendari izan ziren, agintari
zibilekin batera; erruki fundazioen dirua
administratu zuten; maisu edo hezitzaile
izan ziren, etab.Araupeko lekaime-lekaideakMonasterioak landa inguruetan zeuden,
eta Erdi Aroan eta Aro Berrian sorturiko
komentu gehienak, berriz, hiri eta hiribildu
nagusietan. Nafarroan, XVIII. mendearen
amaieran, bederatzi monasterio zeuden –
zortzi gizonezkoenak eta bakarra emakumezkoena–,
eta gizonezkoen 43 komentu
(1767an jesuitak bidali aurretik), eta emakumezkoen
20: Iruñean 15, 12 Tuteran, 7 Lizarran,
etab. Komentuen herena frantziskotarrek
eta kaputxinoek osaturiko familia
frantziskotarrarena zen.
Nafarroan XIII. mendean agertu ziren
erlijio ordena gehienak, baina Trentoko
kontzilioaren ondoren (1545-1563), fundazio
berri asko sortu ziren, Erreforma katolikoak
indar hartu ahala. Fundazio horietako
batzuk berri-berritik sorturiko ordenenak
ziren, adibidez jesuitenak; jesuitek eragin
handia izan zuten beren kolejioei esker,
Iruñean 1580an edo Tuteran 1600ean
sorturikoei esker besteak beste. Beste fundazio
batzuk, aldiz, ordena zaharren eraberritze
edo zatiketen ondorioz sortu ziren;
horien artean aipagarriak dira frantziskotar
kaputxinoak, predikazioan eta arima zainjarduten zutenak, edo Santa Teresaren karmeldar
oinutsak.
Beste lurralde batzuetan ez bezala, eliza
ez zen izan lurjabe handia. Nafarroan,
adibidez, elizaren ondasunen desamortizazioaren
garaian nekazaritzarako lur sailen
%4aren jabegoa bakarrik zuen elizak; horietarik
laurdena apaizen esku zegoen, %18
Jerusalengo San Joan ordena militarraren
esku, eta araupeko ordenen eta zortzi monasterioen
esku gainerakoa.
Salerosle handiak: burgesia merkataria eta noble salerosleak
XVIII. mendeaz hitz egiterakoan bereizketa
egin izan da beti burgesiaren eta nobleziaren
artean; bereizketa horren arabera,
burgesia zen saleroslea, dinamikoa eta
“iraultzailea”, eta nobleak, berriz, errentadunak,
pasiboak eta kontserbadoreak, beren
pribilejioez bakarrik kezkatuak. Eredu
hori, ordea, ez dator bat Euskal Herrian
gertatu zenarekin. Izan ere, mende hartaz
jakin ahal izan denaren arabera, nobleziaren
alor modernoena ilustratua, saleroslea
eta aurrerazalea zen; eta, aitzitik, baziren
zenbait burges merkatari, Iruñea edo Baionakoak
esaterako, oso kontserbadoreak,
errentetatik eta nobleak bezala bizitzeko
grina zutenak, proiektu iraultzaileetatik
urrun.
Merkataritza garrantzi handiko jarduera
izan zen euskal hirietan, bereziki oparoa
XVIII. mendean. Aipagarriak izan ziren
portua zuten hiriak, batez ere Bilbo, XVI.. endeaz gero, eta Donostia eta Baiona,
XVIII. mendean zehar; baina barnealdeko
merkatarientzat ere, Gasteiz eta Iruñekoentzat
adibidez, oso garai emankorra izan zen.
Salerosleen artean alde handiak zeuden,
bai negozioak egiteko zuten ahalmenari eta
bai bakoitzak zuen eraginari dagokionez.
Batzuk salerosle handiak ziren, oso ahaltsuak,
baina haien azpian txikika saltzen
zuten asko ere baziren, eskualdean bertan
produktuak erosi eta berriro banatzen zituztenak.
Bilbon, merkatariek indar handia izan
zuten XVI. mendeaz gero, eta indar hori
nabarmendu zen, besteak beste, 1511n
Kontsulatua eta Kontratazio Etxea sortzeko
arrazoien artean. Kontratazio Etxeak Bilboko
hiribilduko merkatariak bildu zituen
XIX. mendea arte. 1797an salerosketan ziharduten
Bilbon 411 merkatari, salerosle eta
ontzi artekak, hiribildu hartako biztanleen
%15,6ak. Jende gehien biltzen zuen jarduera
zamari edo nazioarteko salerosketarena zen.
Hogeita hamar merkatari handi ziren, gutxi
gorabehera –atzerritarrak asko eta asko–, etahaietxek kontrolatzen zuten merkataritzaren
alor hori.
Bilboko salerosketa handiaren oinarriak
Bizkaiko burdinaren esportazioa (Europako
beste herri batzuetara eta Ameriketara) eta
Gaztelako artilearena (Europara) ziren, baita
bakailaoaren inportazio eta banaketa ere.
Baina beste euskal hiri batzuetan ez bezala,
XVIII. mendeko Bilboko merkatarien
berezitasun nagusia izan zen merkataritza
kapitalismoan oinarriturik aurrera eraman
zuten politika modernoa: Jaurerriko eskulangintzako
alor nagusietan inbertitzen zuten
beren kapitalaren parte bat; dirua maileguan
ematen zieten –interesekin– olagizonei
eta artile ekoizleei; siderurgiako ekoizpenaren
parte bat kontrolatzen zuten, eta
parte hartzen zuten, era berean, larruaren
langintzan eta irin lantegietan. Hala ere,
beste hiri batzuetan bezala, XVIII. mendeko
Bilboko merkatari handiek familia noble
bikainekiko lotura bilatu zuten.
Donostiako merkatariek Kontsulatua
eratu zuten 1682an, eta Caracasko Gipuzkoar
Konpainia 1728an. Caracasko Gipuzkoar
Konpainiaren lehendakaria Peñafloridako
kondea izan zen, eta gipuzkoar
ospetsuez osaturiko talde bat izan zuen lagun,
Donostiako salerosle handiez eta merkataritza
negozioetan ziharduten noble aurrerazaleez
osatua. Donostiako merkataritzako
elite hura osatzen zuten Ansorena,
Zuaznabar, Garayoa, Vildósola, Claessens,
Ayerdi, eta beste zenbait familiak. Oro har,
gizarte maila garaietako familiak ziren, eta
batzuk, gainera –Zuaznabartarrak esaterako–
probintziako goi nobleziako kide,
Gorteko eta hiribilduetako kargudun, ondasundun
eta merkatari ziren, eta elkarri
lotuta zeuden endogamia kontrolatu baten
bidez.
Nafarroan, XVIII. mendean zehar, urrutirako
merkatari harreman garrantzizkoak
eratu ziren Bordele eta Baionarekin, artilearen
esportazioa eta oihal eta elikagaien
inportazioa bideratzeko; aldi berean, bi jarduera
horien atzean legez kanpoko beste
bi jarduera bultzatu ziren: dirua Frantziara
ateratzea eta tabako kontrabandoa. Horretan
jardun zuten Iruñean finkaturiko dozena
bat negozio gizonen familiek, eta aberastasun
handiak eskuratu zituzten. Beste
herri batzuetan bezala, Iruñeko merkatari
handiek ere nobleziaren idealen alde lan
egin zuten: lurrak erosi zituzten eta ezkontza
bidezko loturak bilatu zituzten gizartean
gora egiteko, titulu nobleak eskuratzeko eta
maiorazkoak eratzeko. Baina aberastasun
handiak zituen arren, merkatari talde hark
ez zuen eragin handirik izan erreinuko
erakundeetan eta politikan, eta Iruñeak eta
Gorteek baimenik eman ez zietela eta, ezin
izan zuten kontsulaturik eratu (gasteiztarrek
ere, 1780an horretarako ahaleginak egin
arren, lortu ez zuten bezalaxe).Baiona ere hiri merkataria izan zen, eta
burgesia merkataria izan zen han nagusi
XVIII. mendean. Baina nobleen ereduak
bizirik zirauen artean, eta negozio gizon
ospetsuenek noble izan nahi zuten. Horretarako
erregearen zerbitzuko karguak erosten
zituzten, nobletasuna ematen baitzuen
horrek, eta ahaleginak egin zituzten zerbitzuko
nobleez eta noble izatera iritsitako
merkatari familia zaharrez osaturiko lekuan
lekuko nobleziarekin ahaidetasuna bilatzeko.
Elite modernoak eta elite tradizionalak Antzinako Errejimeneko azken mendean
XVIII. mendearen amaieran ezin esan
daiteke nobleen kontrako iraultza bat egiteko
asmoa zuen euskal “burgesia iraultzaile”
bat zegoenik, noizbait bestelakorik esan
izan den arren. Aitzitik, alderantziz izan zela
ere esan daiteke, merkatarien interesak
kontuan hartzen badira: izan ere, merkatarien
helburu nagusia zen salerosketa eta
interes ekonomiko partikularrak eta korporaziokoak
babestea, eta beren kezka nagusiak
ziren familia, seme-alaben ezkontza,
ahaideen zainketa eta oinordekoen prestakuntza,
errentak ziurtatzea, noble izateraino
gizartean gora egitea, eta beren etorkia
iraunaraziko zuten ondare handiak osatzea.
Merkatarien interes horien aurrean, aipagarria
da garai hartako nobleziaren alor
batek erakutsi zuen dinamismoa eta modernotasuna.
Izan ere, XVIII. mendeko nobleilustratuek parte hartu zuten merkataritzako
negozioetan, beren lurrei ahalik eta etekin
gehien ateratzen saiatu ziren, eta laboreekin
espekulatu zuten; liburutegi aberatsak
osatu eta tertulia kultuetan parte hartu
zuten gogoa aberasteko; Euskalerriaren
Adiskideen Elkartea sortu eta indartu zuten
–elkarte horretako kide asko estamentu
garaietakoak ziren, maiorazkoen jabeak,
besteak beste Peñafloridako kondea–; eta
parte hartu zuen, era berean, probintziako
erakundeetan, probintziako agintaritza organoetan,
ondasunak zituzten udalerrietako
ordezkari gisa. Eskutitz bidezko harremanak
izan zituzten europar askorekin, eta
Madril, Cadiz, Amerika edo Filipinetako
ahaideekin; obrak irakurri, itzuli eta argitaratu
zituzten; gizartean egin beharreko erreformez
eta hobekuntzez gogoeta egin zuten;
eta merkataritza goretsi zuten batzuek,
esaterako Valentín de Forondak, Narrosko
markesak edo Juan Antonio de los Herosek.
Azken batean, pentsamolde ilustratu,
liberal eta burgesa zutela esan daiteke.
Antzinako Errejimenaren azken krisia
“iraultza burges” batek ekarri zuela azaltzeko,
oinarri ekonomiko soil gisa definitu nahi
izan da “burgesia”; ez da kontuan hartu ez
duela zertan izan behar klase ekonomiko
soil bat, edo jarduera bera egiten zuen jende
multzo bat –merkatariena bereziki–; ez
da kontuan hartu klase ideologiko eta kultural
gisa uler daitekeela, ekonomia jarduera
“burgesa” eta gizartearen ikuspegi “liberala”
zuen eta zenbait estamentu eta jarduera
desberdineko kideak bil zitzakeen klase
gisa. XVIII. mendean, alor kontserbadoreenen
aurrean, noble, apaiz eta burges merkatari
aurrerazaleenek osaturiko elite moderno
eta ilustratu bat gailendu zen,
pentsamolde liberalekoa, burgesa eta erreformazalea.
Gizarteko klase agintari hartako alor
modernoenak bultzatu zituen gizarte aldaketak,
nekazari komunitateetako eta elite
kontserbadoreenetan usadioari loturiko
kide tradizionalenen kontra. Portaera liberal
eta burges horrekin berrikuntzak egin
zituzten komunitateetan, usadioak aldarazi
zituzten eta kontraesan asko sortu zuten.
Elite haien jarduerak komunitatearen tradiziozko
“ekonomia moral”-arekin topo egin
zuen, eta aldaketa eta gatazka iturri bihurtu
zen. Pribatizazioak egin zituzten, errentagarritasun
gehiago lortzeko; gariarekin
espekulatu zuten; herri ondasunak bereganatu
zituzten. Herritarren kontzeju irekia
desagerrarazi zuten eta udal gobernua ilustratuen
esku jarri zuten. Udal gobernuaren
bidez ohiturak aldatu eta komunitateari
beste definizio bat eman nahi izan zioten,
arrazionaltasunean eta izpiritu erreformazalean
oinarriturik, gehiengoaren ezjakintasunari
eta baldarkeriari aurre eginez.
Gizarte antolaketa, komunitateen eta pertsona arteko loturen nahaspila
Eliteetako familiak herrixkaz edo hiriaz
haraindi iristen ziren, lotura baitzuten elizarekin
eta monarkiarekin, kultura humanistarekin,
barrokoarekin edo ilustratuarekin,
finantzekin eta urrutirako merkataritzarekin,
probintzien berreraikuntzarekin eta
Espainiaren gobernazioarekin. Baina gehiengoaren
bizimodua etxera, herrixka txikira,
hiribildura, gremiora, parrokiara, kofradiara
edo gizarte haren bizimodua antolatzen
zuten gainerako zeluletara mugatua
zen.
Gizabanakoaren gizarte identitatea gizarteko
talde edo komunitate bateko kide
izateak –etxeko kide izatetik hasita–, mugatzen
eta definitzen zuen.
Etxea, lehenengo gizarte egitura
Familia, talde etxetiarra zen aldetik,
etxetik bertatik zuzentzen zen; etxea zen
gizarte hartako lehen egitura soziala, arautegi
berezi baten mende zegoen talde sozial
bat.
Handiki etxea, etxe merkataria, nekazaria,
lantegikoa, etab., etxe guztiak ziren,
aldi berean, talde material eta humano bat,
lanerako, ekoizpenerako eta kontsumorako
unitate; eskubide kolektiboak zituen egitura
bat, “komunitate-baten-baitako-familia”
zenez; eta baita ondare sinboliko eta moral
bat ere, familiak belaunaldi bakoitzean zituen
ohoreen bidez adierazia.
Industria, kapitalismoa eta estatuak sortu
aurretiko gizarte hartan, etxea eta familia
zen nekazaritzako eta industriako ekoizpen
gune nagusia, alegia, nekazari etxea eta
lantegia; era berean, merkataritzaren antolaketa
gunea zen, etxe merkatariaren edo
familiako enpresaren bidez eta beste etxe
batzuekiko merkataritza, ahaidetasun eta
erkidetasun harremanen bidez; eta etxea eta
familia zen, azkenik, aginpide gunea, errege
eta handiki etxeetan eta etxe nagusietan,
etxe horien arteko harreman pribilejiozkoen
eta mendekoekiko jauntasun eta
babes harremanen bidez.
Etxeak eta familiak biltzen zituen gizabanakoen
ondasun ekonomikoak, gizarte
ospea eta eragin politikoa –bai familiako
arbasoenak eta bai ahaide bizienak–, eta
etxeak eta familiak egituratzen zuen gizabanakoen
nolakotasun soziala. Etxearen
oparotasuna goi mailako balioa zen, eta
gizabanakoak oinetxearen asmoen mende
zeuden.Eskulangile ikasleak, merkatariaren zerbitzuko
langileak eta nekazaritzako morroiak
jaun eta nagusiaren etxean bizi ziren.
Gizarte hartan gizabanakoentzat
ezinbestekoa zen talde bateko kide izatea
gizarteko kide izan nahi bazuten; mendekoak
–izan lantegiko ofizial edo ikasle, izan
etxe bateko morroi–, komunitateetako kide
izanez bakarrik –etxeko edo lantegiko kide
izanez– ziren gizarteko partaide, eta eskuratzen
zituzten zeinek berari zegozkion eskubideak
eta onespena; eta zein familiarentzat
lan egin, familia harekin identifikatzen
zituen gizarteak.Partaidetza, aginpidea eta mendekotasunaGizabanakoak partaide ziren lehenengo
komunitatea etxea zen, eta era berean,
etxearena zen gizabanakoek jasan behar
zuten autoritate errejimen hurbilenekoa eta
etengabea. Horrela, txanpon beraren bi
aurpegi ziren integrazioa edo partaidetza,
eta mendekotasuna.
Alde batetik, etxea zen lehenengo partaidetza
zirkulua; lan komunitate bat zen,
eta komunitate horren talde antolaketak eta
komunitateak kideekiko zituen betebeharrek
gizabanakoen bizia segurtatu behar
zuten. Izan ere, etxeak eta familiak eskaintzen
zituen oinarri-oinarrizko laguntasunak;
etxea zen gizabanakoen babes sendoena eta
bizibidea, gizarte hartako gizarte asegururako
sistema bakarra. Etxeak eta hurbileko
ahaideek zaindu behar zituzten etxekoak
babesgabe, gaixo, elbarri edo ero zeudenean.
Eskulangile eta nekazarien artean,
miseria gorrian gelditzeko lehen arrazoia
babesik eza zen, familiaren lan ahalmenaren
haustura.
Baina aldi berean, antolaketa zorrotz
hark mendekotasuna eskatzen zien komunitateko
kideei, ez bakarrik etxeko jaunarekiko
mendekotasuna, baita etxearen
arauekikoa ere. Mendekotasun hori taldearen
iraunpenerako ezinbesteko baldintza
zen.
Etxea zuzentzeko ardura, lege idatzietan,
“pater familias” izenaz ezagutu denaren
esku zegoen: “pater familias” delako
hori familiako aita zen, edo etxeko jaunandreak
ziren; familiako burua ez zen soilik
andrearen senarra eta haren seme-alaben
aita, baizik eta etxeko kide guztien aita,
nagusia eta jauna, bai odol bereko kideena
nola zerbitzariena, ikasleena, etab. Horrez
gainera, bera zen etxearen ordezkaria herritarren
komunitatearen aurrean, bera baitzen
herritarren eskubide politikoen jabe,
baina bera zen, era berean, herritar izateak
zekarzkien betebeharren erantzulea ere.
Gizabanakoen autonomia oso mugatua
zen, gaur egungo askatasun indibidualekin
alderatuz gero. Familiaren zuzendaritzak
erabakitzen zuen gizabanakoen etorkizuna,seme-alaben lanbidea, ondareak herentzian
nori eman behar zitzaizkion, edo doteak
zenbatekoa behar zuen izan.
Etxe eredu hura, ordea, desagertu egin
zen Antzinako Errejimenaren gainbehera
ekarri zuten aldaketa politiko, ekonomiko
eta sozialekin batera. Estatuak bere gain
hartu zituen bakearen zainketa eta ordena
publikoa arautzeko ardura, eta etxea, politikan
eta gizarte antolaketan behinola izandako
zeregina galdurik, gaur egun “familia”
hitzaz adierazten den familia egitura
soilera mugatuta gelditu zen, nahiz eta Kantaurialdeko
euskal nekazari ingurunean XX.. endea arte iraun duten bizirik etxearen
eredu zaharraren ezaugarri batzuek.Etxea: emakumeak eta gizonakGizarte korporatibo batean, gizonemakumeen
arteko harremana azaltzeko
ezin da bi generoen arteko desberdintasun
indibidualistetara mugaturiko azterketa bat
egin; aitzitik, kontuan hartu behar da gizarte
egituren antolaketa, eta estatutu eta
zereginen banaketa.
Euskal etxe nekazarietan, adibidez, etxekoandreak
estatutu eta aginpide askoz ere
zabalagoa du etxeko mutilzaharrek baino,
baina ez emakume izateagatik, baizik eta
taldearen antolaketan duen lekuagatik.
Nagusitasun horregatik sortu bide zen euskal
“matriarkalismoaren” mitoa, Antzinako
Errejimeneko etxearen eredua garai modernoan
aplikatu izanetik hain zuzen. Etxean,
etxekoandrearen esku zegoen elikadura eta
babesa –seme-alaba eta ondorengoena bereziki–,
eta zeregin erlijioso eta kulturalak
edo sakratuak. Baina zeregin horiek garrantzia
galdu zuten modernitatearekin –etxea
ez zen batasun politiko eta sozialaren gune
izan aurrerantzean–, eta desakralizazioarekin,
zeregin sakratuen gainbeherarekin,
emakumearen antzinako zeregin nagusiak
ilunzalekeria eta diskriminazio iturri bihurtu
ziren.
Nekazarien mundua
Nekazari komunitateaHamar familiatik bederatzi nekazariak
ziren, eta nekazari komunitateetan biltzen
ziren. Baina lege aldetik “hiribildu” estatutua
zuten komunitate asko ere nekazari komunitatetzat
har daitezke, ekonomiaren eta
gizarte antolaketaren aldetik. Dena dela,
Kantaurialdeko euskal herrixka eta haran
nekazarien azterketa egingo da hemen,
batez ere.Oinarrizko definizio bat
Nekazari komunitatea usadio eta legedi
komuna zuen eta gizarte bizitzaren
hainbat alderdi arautzen zituen antolaketa
sistema baten mendeko gizartea zen. Komunitateak gobernu propioa zuen, herritarren
kontzeju irekiak bideratua. Lurralde
batasuna zuen, eta lurraldearen mugak
mugarrien bidez adierazten ziren; komunitateek
“herri lur” asko zituzten, batez ere
mendialdeetakoek. Ekosistemen tankerako
egiturak ziren: beren baliabideak eta ekonomia
–artzaintza, nekazaritza eta arrantzan
oinarritua–, zituzten, eta XVI. eta XVII.. endeaz gero batez ere, jabego eta alor
komunek pribatuen gaineko nagusitasuna
izan zuten. Herrixka parrokia elizarekin
identifikatzen zen, eta parrokiako nabeetan
hilobiak zituzten herriko etxeek.
Kanpo harremanak ere bideratzen zituen;
horrela erakusten dute beste komunitate
batzuekiko muga larreei buruzko
eskuliburuek, komunitate auziek, edo inguruko
bailaren kontrako gerrek.Komunitateen gobernua
Udal ordenantzen eta herritarren kontzejuaren
erabakien bidez, talde bizitzarako
arauak finkatzen zituen komunitateak,
usadio komunean oinarriturik beti ere. Udal
batza nola osatu eta udaleko kideak nola
hautatu behar ziren zehazten zuen. Ekonomia
arautzen zuen, eta ekonomian eragin
handia zuen: herri lurrak nola ustiatu esaten
zuen, nekazaritzaren eta abeltzaintzaren
arteko oreka bilatzen zuen, uzta noiz
bildu eta abereak noiz lekuz aldatu erabakitzen
zuen; hornidurarako arauak eta
prezioak finkatzen zituen, jarduera indibiduala
baztertuz eta merkatu eredu komunitarioa
ezarriz; eta, oro har, taldearen logikari
lehentasuna ematen zion, joera partikularzaleen
kaltetan. Era berean, gizarte
arauak ezartzen zituen, eta herritarren morala
begiratzen zuen. Antzinako Errejimeneko
gizarteko talde guzietan bezala, talde
antolaketa zurruna zuten nekazari komunitateek,
eta indibidualtasuna komunitatearen
azpitik zegoen.
Xedapen arautzaileen osagarri, herritarren
kontzejuak beste hainbat erabaki hartzen
zituen mendien erabilerari buruz, bide
konponketari buruz, hornidurei buruz,
kanpotarrak onartzeari buruz, beharrean
ziren herritarren laguntzari buruz, umezurtzei
buruz, etab. Kontzeju irekiak hautatzen
zuen, halaber, beste erakunde batzuen aurrean
komunitatearen ordezkari nor izango
zen, eta, azkenik, udalaren bidez sartzen
zen nekazaria kanpoko politika munduarekin
harremanetan, herritarren batzarrean
ematen baitziren ezagutzera probintziako
Batzarren erabakiak eta Errege Ordenak.Izan ala ez izan: herritartasuna
Izatasunean oinarrituriko gizarte haietan,
gizabanakoen arteko lehenengo bereizketa
komunitateko guztizko kide izatea,
“herritar” izatea ala ez izatea zen. Herritartasuna
benetako “hiritartasuna” zen, komunitatearen
eskubide eta betebeharren iturria.Komunitateko kide izateak ematen zituen
eskubideak ziren: kontzejuetan parte
hartzeko eskubidea, kargu publikoak hartzekoa,
herri ondasunak erabiltzekoa, eta
oro har, talde bizitzaren hainbat alderditan
taldekide gisa parte hartzekoa; eta betebeharrak,
berriz, zergak ordaintzekoa, herri
lurrak lantzekoa, arma erakusketetan parte
hartzekoa edo lurraldearen zainketan eta
babesean eta etsaiaren kontrako espedizioetan
parte hartzekoa.
Herritartasunaren perzepzioa, ordea, ez
zen berdina euskal saltusean eta Erriberako
hiribilduetan. Kantaurialdeko haranetan
herritarren etxe multzo gisa definitzen zen
komunitatea; herritartasunaren erreferentzia
etxea zen, subjektu sozial, komunitateko
kide eta eragile zen aldetik. Etxeak ematen
zien herritar izaera hori belaunaldi bakoitzeko
kideei, etxekoei, bereziki etxe jaun
eta etxeko andreari, hau da, komunitatearen
aurrean etxearen ordezkari zirenei.
Baina komunitate horietako herritar izatea
ez zen lortzen erraza. Haran batzuetan hutsik
geldituriko auzo etxe guztiak erosi zituzten,
edo kaparetasun eta odol garbitasunezko
frogak eskatu zituzten, kanpotarrik
onartu beharrik ez izateko. Izan ere,
mundu mugatua zen, taldearen baliabideen
banaketan oinarritua baitzen ekonomia, eta
beraz, oreka handia behar zuten guztientzako
adina baliabide izango baldin bazen.
Erriberako hiribilduetan aldiz, familiari
lotuagoa zen herritartasuna. Aski zen herritar
izateko nolabait herrian finkatuta egotea
–denbora jakin batean bertan bizi izanez,
bertako norbaitekin ezkonduz edo
ondasun jakin batzuen gaineko jabetza lortuz–,
herritar faltan baitzeuden eskualde
horretan.Barne kontraesanen agerpena: “herritar”
lurjabeak eta “biztanle” maizterrak
Komunitatea herritarrez osaturiko talde
bat zen hasteko, baina Aro Berrian zehar
garrantzi handiko prozesu historiko bat gertatu
zen Kantaurialdeko komunitateetan:
izan ere, lurralde horietan “biztanleen” familiak
sortu eta ugaritu ziren. Herritartasunik
gabeko familiak, herri etxerik gabekoak
ziren. Maizter bizi izaten ziren, eta beraz,
ez zuten gainerako herritarren eskubide eta
betebeharrik; aitzitik, herritarrekiko mendekotasuna
zuten, ezin zuten udal batzarretan
parte hartu, eta herritarren eskakizunei
men egin behar zieten herri ondasunak eta
komunitatearen beste zenbait zerbitzu baliatzeko.
Maizter familia horiek ugaritzea komunitatearen
baitan sorturiko kontraesan handienetako
baten eragile izan zen, tentsio eta
gatazka iturri. Kantaurialdeko komunitateetan,
nekazari lurjabeen portzentaia %70etik
%30era jaitsi zen, gutxi gorabehera, XVII.. ende hasieratik XVIII. mende amaierara.Prozesu hori bizkorragoa eta gogorragoa
izan zen hirigune nagusien eskumeneko
landa inguruneetan. Baina oraindik ez da
aztertu prozesu horren jatorria eta bilakaera.
Baztango haranean XVII. mendean hasi
zen: artoaren ereintza hasi zenean demografiak
gora egin zuen etengabe, eta familia
berriei herritartasuna ukatu zitzaienez,
habitat aldaketa gertatu zen, jende asko
mendiko bordetan jarri baitzen bizitzen XIX.. endearen lehen herenean.
Horrela, denboraren joanean bi eratako
komunitateak eratu zirela dirudi: batetik
herritarren eta lurjabeen komunitatea, eta
bestetik maizterren komunitatea, baztertua,
herritarren mende zegoena.
Nekazari komunitateen baztertze hori
gogorren jasan zuten taldeen artean aipagarria
da Baztan, Erronkari edo Zaraitzuko
agotena.Ekonomia desberdintasunak: aberatsak
eta pobreakEkonomiaren ikuspegitik nekazari familiak
lurjabe, maizter edo alogerakoak izan
zitezkeen, lantzen zuten lurrarekiko zuten
harremanaren arabera, baina bestelako
egoera batzuk ere gertatu ohi ziren: adibidez,
lurjabe izan arren maizter aritzen zirenena,
edo tarteka alogeran lan egiten zutenena,
edo lurra lantzeaz gainera eskulangintzako
lanak ere egiten zituztenena. Era
berean, herri edo hiribildu txikietako eskulangileek
lurra lantzen ere jarduten zuten,
ezin baitzuten beren lanetik bakarrik bizibidea
atera.
Jabetzen banaketan desberdintasun handiak
zeuden lurralde batzuen eta besteen
artean. Horrela, Bizkaian, Gipuzkoan eta
Nafarroako ipar eta erdialdeko lurretan lurjabe
txikiak ziren nagusi, maiztergoaren
gorakada handia gertatu zen arte XVIII.. endean. 1787an, berriz, Nafarroan alogerako
langile ziren Iruñeko merindadeko
nekazarien %16,4 eta Tuterako merindadekoen
%84,9; Kantaurialdeko eta Andaluzia
mendebaleko kopuruen artean zegoen desberdintasunaren
parekoa zen alde hori.
Aberats eta pobreen arteko desberdintasuna
oso handia zen euskal gizartean,
baina ez, halere, Espainiako estatuan adinakoa.
Nafarroan, esaterako, elizak landa
lurren %4aren gaineko jabegoa bakarrik
zuen. Nobleek ondasun gehiago zuten,
baina, salbuespenak salbuespen, jauregidun
batek 50-100 ha zituen, gutxi gorabehera,
eta hori oso jabego txikia zen Gaztelako
noble handien jabegoekin alderatzen bada.
Bizibidea aise ateratzen zuten nekazariak
ere baziren, labore edo muztio soberakinen
salmentatik eta animaliak heztetik
bizi zirenak. Nekazari haien etxeetan morroiak
eta zerbitzariak aritzen ziren langile.
Nekazari aberatsek kapare izatera iristeko
aukera izaten zuten, eta bigarrengo semeakapaiz ikasketak edo lege ikasketak egitera
bidaltzeko ahaleginak egiten zituzten.
Bestaldean, ordea, nekazari pobreak
zeuden. Nekazari pobreen bizimodua oso
gogorra zen, eta unean uneko egoerari
aurre egin behar izaten zioten. Lur eta abere
gutxi zuten, eta, bizibidea ateratzeko lain
ez zutenez, beste lan batzuk hartu behar
izaten zituzten, nekazaritzako lanen osagarri:
burdinoletako peoi, besalari, egurgile,
ikazgin, mandazain, eskulangile etab. aritzen
ziren. Familia horietako seme-alabak
oso gazterik ateratzen ziren etxetik, morroi,
artzain edo zerbitzari. Komunitate bateko
kide izateak ematen zien bizitzeko oinarrizko
laguntza, kontzejuaren abereak zaintzen,
“erruki kutxen” eta beste laguntasun batzuen
bidez, eta bereziki, herri baliabideei esker,
lur horietatik ateratzen baitzituzten
hainbat gai: gaztainak –mendialdeko komunitateetako
pobreen ogia–, etxeak eta tresnak
egiteko egurra, sua egiteko zura, abereentzako
iratxe eta bazka, eta haran batzuetan,
doan lantzeko edo ereiteko lurrak.Komunitateetako hegemonia: lekuan
lekuko eliteak
Jauregiek edo oinetxe nagusiek hegemonia
zuten komunitatearen baitan, eta
haiek ziren komunitateetako gobernuen
zuzendari. Beren aginpidearen oinarriak
maiorazkoa edo bigarren semeak botere
guneetan jartzea eta eskualdean, probintzian
edo Gortean aliantzak egitea ziren, baina
oinarri sozial bat ere bazuen, handikiek
komunitatean sortzen eta mantentzen zituzten
bezeria eta prestijiozko harremanetan.
Babes eta mendekotasunezko harremanetan
oinarritzen ziren; Bizkaian, adibidez,
burdinoletako jarduerarekin harreman zuzena
nahiz zeharkakoa zuten herritarrak
burdinoletako jabeen mende zeuden. Ez
dirudi, halaber, nobleek lekuan lekuko aginpidearen
monopolio itxi eta monolitikoa
zutenik; gizarteko beste alor batzuek ere
parte hartzen zuten, mendeko bezala bazen
ere, maila apalenetan eta lan gogaikarrienak
eginez.
Etxe nagusiak asko zaintzen zuen bere
prestijioa komunitatearen aurrean. Handikien
ezaugarri nagusia zen gizartearen aurrean
bere nagusitasuna erakusteko sinbolo
eta jarduera jakin batzuez baliatzea.
Etxearen kapital sinbolikoaren osagai guztien
bidez –bikaintasuna, leinuaren jatorria,
tituluak eta karguak, errege eta eliz agintariekiko
harremanak, hilobi bereziak etab.–,
erakusten zuten handikiek beren aginpidea
komunitatearen aurrean, osagai horiei begirunez
begiratu behar zitzaien eta nagusitasuna
adierazten zuten.
Estatus pribilejiozko hori erakusteko eta
sakralizatzeko gunea parrokia eliza izaten
zen; parrokia elizetan hilobi bereziak zituzten
handiki familiek, beren leinuko hildakoentzat.
Kaperautzak eratzen zituzten, etahaien babesle izendatzen zuten maiorazkoaren
oinordekoa, hark ahaideren bat
izenda zezan kaperau. Familia ospetsuenek
kaperak eraikitzen zituzten eta erretaulak,
estatuak, kalizak etab. ematen zituzten kaperarako,
familiaren nagusitasun eta bikaintasunaren
erakusgarri. Hiletak ere gizabanakoen
maila nabarmentzeko ekitaldiak
ziren. Prozesioetan, arma erakusketetan eta
gainerako jendaurreko ospakizunetan leku
jakingarria zuten. Eta ospakizunak eta harrera
ekitaldiak ere antolatzen ziren leinuko
kideek lorturiko karguak ospatzeko eta
goresteko.
Aldi berean, politika paternalista eramaten
zuten aurrera handikiek, diru emateen
eta erruki egintzen bidez, eta politika horrek
ospea emateaz gainera, laguntza jasotzen
zutenekiko mendekotasuna eskaintzen
zien. Zeregin paternalista horietako batzuk
ziren, esaterako, erietxeetarako eta pobreentzako
limosnak, parrokia elizentzako diru
laguntzak, herriaren beharrak asetzeko laguntzak
eta beste babes molde asko eta
asko. Eskuzabal izatea zen nagusien rolaren
betebeharretako bat, eta bere bikaintasunaren
erakusgarria.
Horren guztiaren oinarrian zegoen sistemak
handikien boterea betikotzen zuen
usadioaren bidez, nahiz eta aldi berean
mugatu ere egiten zuen; izan ere, usadioa
urratzeak gutxiespena zekarren komunitatearen
aurrean.Nekazari etxeaKantaurialdeko haranetako nekazari
komunitateetan, etxea zen gizarte egituraketaren
oinarrizko zelula, ekoizpen unitate
oinarrizkoa eta gizabanakoaren etorkizuna
baldintzatzen zuen entitate bat.
Baserria batasun juridiko eta soziala zen,
ondasun banaezina, belaunaldiz belaunaldi
transmititzen zena. Etxebizitzaren inguruan
antolatzen ziren gainerako zereginetarako
alorrak: landa lurrak, larreak, eta are
mendi lurren bat ere. Multzo guztia aski
txikia izaten zen, emankorra gertatzen zen
beso asko aritzen zelako han lanean, eta,
oro har, autokontsumorako ekoizpena bideratzen
zuen, nekazaritza, abeltzaintza eta
basogintzan oinarritua. Garia, abereentzako
arbia, artoa eta lekadunak ereiten zituzten
etxekoek elikatzeko, eta gaztainak, hirugiharra,
esnea, sagardoa eta inportaturiko
ardoa izaten zuten gai horien osagarri. Basoa
baliabide handia zen, eta baserriaren
ekonomia herri lurretan oinarritua zen.
Nekazari familia asko baserriaren maizter
izaten ziren. Errenta aski apala zen;
praktikan, maiztergoak ez zuen amairik,
gaitasun handieneko semeari utz baitziezaiokeen
ondorengotzan. Horri esker lurra
lantzeko aukera zegoen, epe laburrerako
maiztergoak ematen zuen segurtasun eza
jasan gabe.Familiaren osaera eta egitura: bi
ereduAzterketa honetan kontuan hartzen diren
lurretan bi familia eredu oso desberdindu
zeuden garai hartan: familia zabala
edo leinu familia zegoen batetik, Kantaurialdeko
euskal nekazari giroan, eta familia
soila, Ebroko sakonunearen inguruko lurretan.Leinu familia
Leinu familia etxea gizarteko gorputz
gisa azaltzen duen eredu bati dagokio. Leinu
familian herentzia semeetako baten esku
gelditzen zen, ondasunen banaezintasuna
mantentzen zela. Horrela gertatzen zen Ipar
Euskal Herriko lurraldeetan, Bizkaian eta
Gipuzkoan, Nafarroako mendialdean eta
Araban, Aiarako haranean. Ondasunen
transmisioa oinorde aukeratutako alaba edo
semearen ezkontzarekin batera gauzatzen
zen. Oinordea aukeratzeko askatasuna zegoen,
Lapurdin eta Zuberoako parte batzuetan
izan ezik: bi lurralde horietan beti premuaren
esku gelditzen zen herentzia, izan
semea edo alaba. Baina, dena den, joera
nagusia seme nagusiaren esku uztea zela
dirudi.
Leinu familia horren inguruan, etxekoen
antolaketa arau zorrotz batzuek mugatua
zen. Etxeko kide ziren: jaun eta andre gazteak,
jaun eta andre zaharrak, belaunaldi
bakoitzeko mutilzaharrak, bai haurrak nola
nagusiak, morroiak –etxeko jaun edo andreen
mende zeuden bitartean–, eta nolabait,
baina argi eta garbi, aurreko belaunaldietako
“etxeko hildakoak”, etxeak parrokia
elizan zuen hilobian lurperaturik egoten
zirenak.
Sistema hark gizabanakoaren estatutua
eta egoera mugatzen zuen. Jaun-andreek,
etxeko jaunak eta etxeko andreak, etxearen
zuzendaritza, batetik, eta komunitatearen
gizarte eta erlijio bizitzan etxearen ordezkaritzako
zereginak beren esku zituzten.
Jaun-andre zaharrak, artean bizirik zirela
egiten baitzuten ondarearen emaitza,
senar-emazte gazteen azpitik gelditzen ziren,
nahiz eta berentzat gordetzen zituzten
zenbait eskubide eta gozamen –eskualde
batzuetan batzuk, besteetan beste batzuk–,
eta beren egoera gero eta gehiago apaltzen
zen lanerako ahalmena galdu ahala.
Herentziarik eskuratzeko aukerarik ez
zuten seme-alabek, zeinek bere “senipartea”
jasotzen zuen, sinbolikoa halere Nafarroan
eta Bizkaian. Politika ideala zen etxera
ezkontzen zen ezkontideak dote handia
eramatea seme-alabak hornitzeko, horrela
seme-alabak beste etxe batzuetara ezkontzeko
aukera izan zezaten. Baina askotan
ez zen izaten sortetxean betiko ezkongabe
gelditzea beste erremediorik, etxeko nagusien
mende, edo elizara, ejerzitora, ofizioren
bat ikastera irtetea edo Ameriketara emigratzea, semeak, eta komentuan sartzea,
alabak.
XVIII. mendean maiztergoak gora eta
familia lurjabeen portzentaiak behera egin
bazuen ere, etxearen ideologia ez zen desagertu;
aitzitik, egoera berriari egokitu zitzaion.
Izan ere, maizterrek leinu familiaren
eredua jarraitu zutela dirudi, eredu hura
egoera berriari egokiturik beti ere. Gipuzkoako
XVIII. mendeko maizter familietan
sarritan gertatzen zen, oinordekoa ezkontzen
zenean, gurasoek maiztertzan zituzten
lurren erdia ustiatzeko eskubidea
ematea hari. Maizterrek semeei ematen zieten
eskubide horrek badu antzekotasunik
familia lurjabeetan jaun-andre zaharrek, lanean
jarduteko ahalmena zuten bitartean,
berentzat gordetzen zuten baserri erdiaren
gozamenarekin.
Nafarroan, jokaera desberdina zuten
Mendialdeko eta Erriberako familiek. Mendialdeetan,
familia zabala, leinu familia izaten
zen. Etxean gurasoak eta seme-alabak,
eta zehar ahaideak (osabak edo anai-arreba
ezkongabeak) eta morroiak bizi ziren.
Familia bakoitzean sei lagunetik gora izaten
zen, batez beste. Komunitate haietako
errejimenak zaildu egiten zuen beste herri
batzuetan bizitokia hartzea, eta beranduago
ezkontzen zirenen eta betiko ezkongabe
gelditzen ziren portzentaia garaiagoa
zen.Familia soila
Nafarroako Erriberan, aldiz, familiak
txikiagoak ziren, familia soilak, gurasoek eta
seme-alaba txikiek osatuak; lau bat lagun
ziren etxe bakoitzean. Herentzien banaketa,
herritartasuna lortzeko eta ezkondu nahi
zutenek soldatapeko lana aurkitzeko zuten
erraztasuna da era horretako familiak izateko
eta jendea hain gazterik ezkontzeko
eta ezkontza unibertsala izateko arrazoia.
Mundu urbanoa
Hiria, korporazio sare konplexuaHiria oso tankera desberdineko gizarte
talde edo organizazioen sare bat zen: etxe
aberatsak, etxe merkatariak, lantegiak, nekazari
familiak, herriak, salerosleen kontsulatuak,
eskulangileen gremioak, kofradiak,
parrokiak, komentuak, etab. Familiak
talde organizazio bat baino gehiagotan sarturik
zeuden aldi berean, eta organizazio
bakoitzak zeinek bere araudia, jarduera,
kontrol sozialerako sistema eta hierarkia
zuen. Gizarte zelula jakin haietatik at gelditzen
zirenak baztertuak ziren; esketik bizi
ziren, arlote, edo hiriko “erruki etxeen” laguntzatik.Talde egitura, beraz, ez zen herrixken
ezaugarria soilik. Gasteizko Aro Berriko
auzoek, adibidez, gizarte organizazio urbanoen
ezaugarriak zituzten. Hiriko kaleak eta
auzoak 21 auzunetan banaturik zeuden,
kale zatien arabera, eta auzune bakoitzak
komunitate bat osatzen zuen, bere gobernu
eta guzti; hirikoaren baitan beti ere,
baina zeinek bere karguak eta aldian aldiko
herritarren batzarrak zituztela. Auzuneetako
talde bizitza estuak betebeharrak ezartzen
zizkien herritarrei eta aldi berean, zerbitzu
publikoak, elkartasuna eta gizarte aseguruko
moldeak eskaintzen. Auzuneek
konponbidea eman behar zieten barne gatazkei,
herritarren eta etxezainen arteko
elkarrizketaren bidez; auzotarren bazkarien
eta beste ekitaldi komunen bidez harremanak
sendotu ohi zituzten; laguntza ematen
eta parte hartzen zuten erien zainketan eta
hiletetan; auzuneko pobreei laguntzeko
erruki egintzak egiten zituzten; zaindari
santuaren jaiak ospatzen zituzten, eta jaiak
antolatzen zituzten auzuneko haur eta gazteentzat;
zainketa eta suteen kontrako babeserako
taldeak, kaleak konpontzekoak,
garbiketarakoak eta higienerakoak, ordenaren
eta taldearen babeserakoak, etab. antolatzen
zituzten. Era berean, auzuneko kide
izateak eragina zuen auzotarren jarreran, eta
auzo lanak nahitaez bete beharrekoak ziren
sarritan.
Talde hauek Antzinako Errejimeneko
hirietan nagusi zen izaera komunitarioa
erakusten dute, nahiz eta hiria herrixka
baino mundu zabalagoa izan zen beti, eta
hiriak izan ziren aldaketa handien gune
nagusiak: ekoizpen moldeetan aldaketak
izan ziren, klase bakoitzaren jarduera sozialak
beste klaseenetatik bereizten hasi
ziren, etab.Hiriak: neurria eta osaera sozioprofesionalaHiri handienak herri handien tankerakoak
ziren artean. 1787an Bilbok 9.611
biztanle zituen, Donostiak 11.4949, Gasteizek
6.302 eta Iruñea, Lizarra eta Tuterak
5.000 eta 10.000 artean. Txikiak izan arren,
ordea, gero eta garrantzi handiagoko zereginak
betetzen zituzten eskualdean, salerosketa,
eskulangintza, administrazio eta zerbitzu
gune nagusiak ziren heinean.
Hiriek bazituzten zenbai ezaugarri komun
oinarrizko, baina hiri bakoitzaren osaera
sozioprofesionala berezia zen. Horrela,
Bilbon, Baionan eta Donostian, esaterako,
merkataritza zen ekonomiaren alor nagusia;
metalurgia lantegiak ziren nabarmentzekoak
Bizkaiko zenbait hiribildutan eta,
batez ere, Gipuzkoakoetan, esaterako Arrasaten
(sarrailak), Eibarren (su armak), Tolosan
(arma zuriak), Soraluzen (fusilak) edo
Hernanin (aingurak); kostaldeko herrietan,
berriz, itsasoarekin zerikusia zuten jarduerak
ziren nagusi; Gasteiz, berriz, hiri eskulangilea
zen, eta garrantzi handia zuten
aduanarekin lotura zuten jarduerek; eta Iruñean,
azkenik, administrazio zereginak eta
gotzainaren egoitza ziren aipagarri, erreinuko
hiriburua zenez.
Iruñea izan daiteke garai hartako hirien
gizarte eta lan egitura azaltzeko eredurik
onena. 1553. urtean 2.000 familia inguru
zituen, eta 1817an 2.600; horrek mantsomantso
hazi zela adierazten du. Bertan bizi
ziren erreinuko goi mailako noble gehienak
eta eliz jende gehiena (biztanleria guztiaren
%6). Biztanleen %35 lantegietan eta
gremioetan jarduten zuten eskulangileek
osatua zen: maisu, ofiziale eta ikasleak ziren.
Hiri guztietan bezala, nekazari dezente
zegoen: Iruñearen kasuan biztanleen laurdena
nekazaria zen, inguruko soro eta etxaldeak
ereitera irteten ziren maizter eta alogerako
langileak. XVIII. mendean 25 bat
merkatari zeuden handizka saltzen zutenak;
merkatari haiek harremana zuten probintziako
goi mailako nobleekin, eta kasu batzuetan
haien ahaide izatera ere iritsi ziren.
Merkatari handi horiez gainera, baziren salerosle
txikiak eta dendariak ere –ehunen
bat–, gauza askotan merkatari handien
mende zeudenak.
Iruñean, erreinuko hiriburu zenez, funtzionario
eta burokrata asko zegoen, bestalde:
entzulariak, kontseilariak, eta ehun
bat legelari eta notario. Bestalde, eta hiri
gotortua zela-eta, dozena bat ofizial militar,
eta ehun eta berrogeita hamar bat soldadu
zeuden, 1679ko zenbaketa baten arabera.
Antzinako Errejimenean ohi zen bezala,
morroi eta neskame asko zegoen. Eta
azkenik, hiriko hezkuntza eta sorospen zerbitzuek
erakarrita, ikasle, eri eta marginatuak
ere bizi ziren bertan.Oligarkia urbanoak: nagusitasuna
eta babesgoaAntzinako Errejimeneko hiriak eta hiribilduak
hiri oligarkia sendo baten mende
zeuden. Oligarkia hau noble aristokraten
familiez osatua zen batez ere, eta horien
azpitik baziren, hiri eta garai jakin batzuetan,
merkatari familia aberatsak. Iruñean,
Gasteizen eta beste zenbait hiritan etorkidun
nobleek zuten nagusitasuna, eta salerosle
handiek, berriz, eragin handiagoa
zuten merkatari portu garrantzitsua zuten
hirietan, esaterako Bilbon, oso aspalditik,
eta Donostian edo Baionan, XVIII. mendean
zehar. Baionan, XVIII. mendean, hiri oligarkia
bertako familia noble batzuek eta, batez
ere, merkatari handiek osatua zen; noble
eta merkatariak elkarri oso lotuta zeuden,
diruz eta odolez.
Aristokrazia haren oinarriak, aberastasun,
titulu eta karguez gainera, bezeriazko
babesgo bideak ziren. Gasteizen esaterako,
XVIII. mendean udal karguak beren esku
zituzten familien mende zeuden, halaber,
idazkaritzak, artekaritzak, tabernak eta beste
hainbat lanbide, eta kargu horiek ematen
zizkieten “beren konfiantzako eta aldeko
kideei”, “lanbide horiek eskuratzeko itxaropenarekin,
herri hartako gehienak mendean
hartuta eta jopuak bailiran dituztela”.EskulangileakIndustria aurreko hiri eta hiribilduetan,
familien jabetzako lantegi txikietan egiten
zen eskulangintza, eta lantegi horiek, langintza
ugarienetan behitzat, eskulangileen
kofradietan biltzen ziren.Etxe lantegia
Eskulangilearen etxea lanbide maisuaren
etxea zen aldi berean; haren zuzendaritzapean
aritzen zen familia, eta kanpotik
etorritako ofizialeak, ikasleak eta morroiak
(morroia zuten familien kasuan); lantegia
eta denda zen aldi berean eskulangilearen
etxea, produktuen ekoizpen eta salmenta
gunea; ikasleak eta ofizialeak trebatzen eta
gizartean integratzen ziren gunea.Ikasleak
Ikasleak maisuaren beraren semeak izan
ohi ziren ia beti, edo beste ahaide batzuk
bestela, suhiak edo ilobak esaterako. Kanpotik
iristen zirenei “ikasle kontratua” egiten
zitzaien notarioaren aurrean: inguruko herrixketako
haurrak izaten ziren, oro har.
Gasteizen, esaterako, inguruko herrietako
haurrei eginak ziren 1550 eta 1575 bitarteko
ikasle kontratu guztiak. Kontratu hauetan
ikaskuntzaren baldintzak zehazten ziren, eta
aitak edo zaindariak ikaslearen gaineko “patria
potestad” delakoa ematen zion maisuari.
Horrela, ikaslea maisuaren etxean eta familian
sartzen zen, 14-15 urte ingururekin;
ahaidetasun eta mendekotasun arteko egoera
berezia zuen, eta maisuaren etxeari erabatlotuta gelditzen zen. Bien onurarako elkarri
zerbitzuak ematean zetzan harreman hura:
maisuak ikaslearen ekoizpen guztia jasotzen
zuen, eta ikasleak, bere mantenurako baliabide
materialez gainera, lanbidea ikasteko
aukera eta jokaera moldeak ikasteko eta
korporazioen munduan sartzeko aukera
zuen. Ikaskuntzak 2-6 urte bitartean irauten
zuen, 4-5 urte kasu gehienetan. Ikaskuntza
prozesua amaitu ondoren maisuak jantzia
ematen zion ikasleari, diruaren ordez, eta
baita lanbidearen tresnak ere batzuetan.
Ikasleek ihes egiten bazuten pleituak zabaltzen
ziren, kontratua bete gabe alde egin
zutela eta. Pleitu horietan, maisuek esaten
zuten ikasleek, ikaskuntza prozesuaren erdia
beterik, ofiziale gisa lanean jarduteko
gai ikusten zutela beren burua eta beste etxe
batean soldata irabazi ahal izateko ihes egiten
zutela. Ikasleek, berriz, maisu txarra
zelako edo tratu txarra ematen zielako ihes
egin zutela esan ohi zuten.Ofizialeak
Ofizialeen bizi eta lan baldintzak gogorrak
ziren. Otxandion, esaterako, maisuarekiko
lan harremana “contrato de aparejamiento”
delakoak arautzen zuen. Kontratu
hori batetik lau urtera luzatzen zen, eta
denbora horretan ofizialea destajuan aritzen
zen, egindako lanaren arabera kobratzen
zuela. Soldatak txikiak ziren; astekoa ordaintzen
zitzaien, eta askotan, ofiziale ezkonduen
kasuan, zailtasun handiak zituzten
familia aurrera ateratzeko. Horrez gainera,
XVIII. mendearen amaieran, menestralak
urtean diru kopuru finko bat eta arropa batzuk
eskuratzen zituen. Askok zorrak egiten
zituzten maisuarekin, eta horren ondorioz
ez zuten beste lantegi batera alde egiteko
aukerarik izaten zorra kitatu artean.
Antzinako Errejimeneko gizartean korporatibismoa
nagusi zen arren, bazegoen
halako mugikortasun bat gizarteko maila
apalenetan. Izan ere, bizibidea hobekiago
ateratzeko, ofiziale asko beste lanbide batzuetan
aritzen ziren soldatapean, eta aldirietan
baratze eta lur sail txikiak maiztergoan
hartu eta lantzen zituzten sarritan.
Ofizialeek maisuaren presioa jasan behar
zuten ekoizpenari zegokionez, eta gremioaren
eta hiriko gobernuaren kontrolpean
aritzen ziren. Lan diziplina areagotzeko, gainera,
agintariek ofizialen aisiako jarduerak
eta talde harremanak kontrolatzeko ahaleginak
egiten zituzten. Aurpegira botatzen zitzaien
jokoan aritzea, edatea eta apustuak
egitea, tabernetan eta joko etxe publikoetan
ibiltzea, “grina txar” horiei egotziz beren pobretasunaren
errua, emazteei tratu txarrak
ematearena, familiak apurtzearena, eta orobat
eskean eta lapurretan ibiltzearena.Eskulangileen arteko desberdintasun
sozialak
Eskulangileen artean baziren desberdintasun
ekonomiko eta estatusari zegozkionak.Izan ere, hierarkia klasikoaren arabera,
maisuak, ofizialeak eta ikasleak bereizten
ziren, baina bereizketa horrek beste
bereizketa nabarmen bat ezkutatzen zuen.
Lantegiko buru, aitaren oinordeko gisa,
semea jartzen zen kasuetan –eta hori zen
kasu ohikoena–, irakasle izango zenaren bizitzako
etapekin bat zetozen maila haiek
–nerabe aroa, gaztaroa eta heldu aroa–; baina
lantegiaz eta are gremioaz kanpotik zetozenek,
nerabe aroko ikaskuntzaren ondoren,
betiko gelditzen ziren ofiziale, eta
klase bihurtzen zen ofizialtza, oso ofiziale
gutxik baitzuten lantegi maisu izatera iristeko
aukera.
Ekonomia gorabehera handiak zeuden,
halaber, lanbide batzuen eta beste batzuen
artean, eta baita lanbide bereko maisuen
artean ere. Baziren lanbide aberatsagoak,
Gasteizen esaterako argizarigile eta gozogileenak,
eta pobreagoak, zapatariena adibidez.
Eta azkenik, lantegi baten eta besteen
artean ere desberdintasun handiak zeuden.
Gasteizen, XVIII. mendearen erdialdean,
baziren lantegi batzuk zazpi ofiziale eta
zenbait ikasle zituztenak, ekoizpen baliabide
egokiak zituztenak eta enkargu ugari
hartzen zutenak, eta beste askotan, berriz,
irakaslea bakarrik aritzen zen, ahaide bakarren
baten laguntzaz, oso egoera kaskarrean,
eta lanik gabe batzuetan.Eskulangileen kofradiak eta hermandadeak
Euskal hirietan, Gasteizen besteak beste,
eskulangileen organizazioek ez zuten
izan, oro har, Gaztelako eta Europako hiri
handietan gremioek iritsi zuten maila eta
eragina. Eskulangileen kofradiak edo erruki
elkarteak ziren, oro har, lanbide bereko
kideentzako edo zenbait lanbiderentzako
batera, eta erlijio, jai, elkartasun eta sorospenarekin
zerikusia zuten jarduerak eramaten
zitzuten aurrera batez ere. Kofradia
horiek lan alorrean zuten zeregina oso murritza
zen, gremio klasikoenarekin alderatzen
bada. Ez zituzten ekoizpenaren ezaugarriak
eta komertzializazioa arautzen. Oro
har, ofiziale eta maisu izatera iristeko bideak
arautzen zituen, hori baitzen lantegi
bat zabaltzeko ezinbesteko maila; batez ere
XVIII. mendearen bigarren erdialdean,
kanpotik iritsitako eskulangileen etorrera
murrizteko neurri gogorragoak hartu zituzten
garaian.
Bestalde, hiriak aski txikiak zirenez, oso
eskulangile gutxi aritzen zen lanbide bakoitzean,
eta lanbide ugarienetako eskulangileen
kofradiak bakarrik eratzen ziren, esaterako
Gasteizen, arotz eta egur langileenak,
argizarigileena edo zapatariena.
Eskulangileen kofradiek zeinek bere ordenantza
zuten, zeinek bere gobernu era
eta gizarte jarduerak. Egitura hierarkikoa
zuten, lantegiaren eta lanbidearen hierarkia
islatzen zuena, eta maisuen esku zeuden
gobernu kargu guztiak. Antzinako
Errejimeneko organizazio korporatibo guztiak bezala, kofradia haiek beren kideekiko
elkartasuna bideratzen zuten, baina kideak
babesteak kanpokoengandiko babesa esan
nahi zuen, eta kideak onartzeko eta kanporatzeko
arauak ezartzen zituzten horretarako.
Lanaren alorrean, gremioek emakumeak
baztertzen zituzten; emakumeak ez zuen
inolako ofiziorik ikasterik. Senarraren ordezko
aritzen ziren batzuetan, merkatari,
eskulangile edo tabernarien alargunak esaterako.
Hala ere, emakumeak lanaren
munduan zuen zeregina garrantzi handikoa
zen, batez ere, zenbait lanbidetan: oihalgintzan,
espartingintzan, jostungintzan, etab.,
edo elikadurarekin eta hirien hornitzearekin
zerikusia zuten jadueretan, esaterako
okingintzan, opilgintzan edo azokako salgaien
salmentan. Hala ere, bakarrik bizi
ziren alargunak, edo seme-alaba asko zituztenak,
pobre bizi izaten ziren, eta neskame
sartu edo eskean, eta batzuetan, emagaldu
aritzen ziren.ArrantzaleakItsasoarekin zerikusia zutenak gutxiengoa
ziren biztanleen artean (1794an biztanleen
%4 Bizkaian); baina hala ere, arrantzaleek
garrantzi handiko zeregina zuten
kostaldeko hiribilduetan. Arrantza kostaldean
egiten zen, oro har, eta aldi berean
nekazaritzan aritzen zirenen soldata aberasteko
jarduera izaten zen sarritan.Itsasgizonen kofradiak
Arrantzaleak itsasgizonen kofradietan
antolaturik zeuden, eta ezinbestekoa zen
kofradia bateko kide izatea lanbide horretan
jarduteko. Bizkaian eta Gipuzkoan, Erdi
Aroan Plentzian, Bermeon, Lekeition, Deban,
Donostian eta Hondarribian sorturiko
kofradiez gainera, Aro Berrian kofradiak
sortu ziren beste hainbat herritan: Muskiz,
Santurtzi, Portugalete, Algorta, Mundaka,
Elantxobe, Ea, Ondarroa, Mutriku, Zumaia,
Getaria, Zarautz, Orio, Pasaia eta Errenterian.
Kofradiek zuten portu bakoitzeko jardueraren
monopolioa, eta jarduera hori antolatzen
eta arautzen zuten: beren ardura
zen arrantza, arrainaren merkaturatzea, garraioa
eta salmenta, kofradiak baitzuen hiribilduko
arrain horniduraren monopolioa
eta baita atoiarena ere. Kofradia bakoitzak
zeinek bere arrantza araudia finkatzen zuen;
“txalupen” ezaugarrien berdintasuna eskatzen
zuen, ekonomia kapitalista ezaugarritzen
zuen enpresa askatasuna galaraziz;
portuaren eraikuntzan, zainketan eta garbiketan
parte hartzen zuen; laguntza ematen
zien kofradiako kide eriei, elbarriei eta
zenduen familiei; erlijio ekitaldi eta jaiak antolatzen
zituen, eta oro har, oinarrizko egitura
zen arrantzaleen bizitzan.
Gainerako gremioek bezala, hierarkia
zorrotzeko egitura zuten itsasgizonen kofradiek.
Hiru maila bereizten ziren: txalupazainaedo jabea, itsasgizon edo arrantzale
arruntak, eta ontzimutilak. Beste gremio
batzuetan bezala, kofradiaren gobernua ontzi
jabeen esku zegoen.PobreakOro har mintzatuz, gizarte aski pobrea
zen hura. Goi mailako klase pribilejiodun
batzuk bakarrik bizi ziren errentetatik edo
zuten ongi bizitzeko ondasun aski. Gehienak
larri bizi ziren, eguneroko lanetik,
eta unean uneko egoeraren eta etxeko lantaldearen
ahalmenaren mende zeuden, nola
edo hala. Behe mailetan batez ere, familien
ekonomia oso ahula zen, eta unean
uneko zenbait gertaeraren ondorioz erraz
egin zezakeen behera, adibidez, uzta txar,
langabezia, familia buruaren eritasun luze
edo heriotzagatik, etab. Horrelako kasuetan
miseria gorrian gelditzen zen familia.
Horrez gainera, pobretasuna ziklikoa zen,
eta egoera txar batek luzaz iraunez gero pobrezia
aldia irits zitekeen.
Dena dela, eta Espainiako zenbait hirirekin
alderatuz gero, euskal hirietara iristen
ziren pobreen kopurua, hau da, bigarren
errolda euskal hirietan zutenena (Iruñean,
Bilbon edo Gasteizen) ez zen handia.
Pobre gehienak bakarrik bizi ziren alargunak
edo seme-alaba txikiak zituztenak
ziren; eriak edo elbarriak ere baziren; eta
baita hainbat lanbidetako ofiziale eta alogerako
langileak ere, bizi baldintza kaskarrak
zirela-eta larri bizi zirenak, unean uneko
edozein aldaketa edo lan merkatuko
geldialdiek miserian utz zitzakeenak.
Garai hartan ezin asmatuzkoak ziren
pobretasunaren kontrako neurriak, eta ez
zegoen behartsu guztiei laguntzeko adina
baliabide. Ez zegoen gizabanakoen beharrei
erantzuteko sistema orokorrik, erakunde
estatalik edo elkarterik. Miseria, eritasun,
elbarritasun edo zahartzaroan, hurbileneko
gizarte zirkuluetatik bakarrik iristen zen
sorospena, hau da, etxekoen, ahaideen,
gremio kofradien eta auzuneen aldetik;
komentuen, parrokien eskutik, eta hirietako
erruki erakundeetatik.
Udal laguntzari dagokionez, XVIII. mendean
baliabideak pilatu eta arrazionalizatu
ziren, pobretasunari buruzko ikuspegi aldaketa
bati esker; izan ere, gizarteko arazo
gisa hartzen hasi zen pobretasuna, eta ez
hainbeste erruki partikularraren bidez gainditu
beharreko zerbait bezala. Sorospen
politika aurrera eramateko oinarria zen benetako
pobreak eta gezurrezkoak bereiztea:
alde batetik “alfer, arlote eta nagiak”
zeuden, eskea debekatu eta lan eginarazi
behar zitzaienak, eta bestetik “benetako
herritar pobreak”, lanerako ezintasuna zutenak,
benetan laguntza behar zutenak.
Udal erakundeak antolatu ziren, Gasteizko
umezurztegia adibidez, 1780an sortua agintari
ilustratuen ekimenez, pobre guztiak biltzeko
eta lantegietan lanean jartzeko; horrelaordainduko zuten erakunde horiek
mantentzeko behar zen diruaren parte bat.Marginatuak. Marginalitatea
eta marginazioaBi eratako marginatuak bereizten ziren
batez ere: batetik, egoera pertsonal edo
familiakoa zela-eta, gizartean antolatzen
ziren eta oinarrizko laguntza emateko ardura
zuten zeluletatik at gelditzen zirenena,
adibidez eskale eta arloteena, eta, bestetik,
gizarteak berak baztertzen zituenak,
erlijio, kultura edo arraza arrazoiak zirelaeta,
adibidez juduak, mairuak edo agotak.
Pobre gehienak ez bezala, eskaleak eta
arloteak deserroturik bizi ziren, esketik eta
pikareskatik. Familiarekiko loturarik gabeko
jendea zen, edo familia loturarik noizbait
izan bai baina galdutakoak: haurretan
abandonatutako, umezurtz gelditutako edo
etxeko tratu txarretatik ihesi joandako gazteak
ziren asko, beste nagusi batzuen morroi
edo soldatapeko langile gisa aritzera
herritik alde egin eta elbarritasun edo ezintasunen
baten ondorioz lanerako gauza ez
zirela gelditutakoak.
Euskal probintzietan zenbait talderen
baztertzeak –judu, konberso, beltz, ijitoenak
esaterako–, esanahi berezia izan zuen
oinetxeen ideologiaren eraketan, eta euskaldunen
kaparetasuna odol garbitasunaren
bidez betikotzeko asmoan. Izan ere, ideologia
horren arabera, ezinbestekoa zen
“odol zikina” baztertzea, baldin euskaldun
kristau zaharren, Tubal beraren ondorengoen
odol garbitasunak iraungo bazuen.
Nafarroan, juduak egotzi odoren, ez zen
beste lurraldeetakoen moduko zatiketarik
izan erlijioaren eta kulturaren aldetik kristau
zaharren eta beste erlijio batera konbertitutakoen
edo mairuen artean. Bestalde,
Baionan judu kolonia handi bat osatu
zen juduak Iberiako penintsulatik egotziak
izan ondoren.
Nafarroako Mendialdean marginazio era
berezi bat zen “agotena”, Baztan, Erronkari
eta Zaraitzuko ibarretan. Bozateko auzoan,
Arizkunen, bizi zen agoten talderik handiena,
Ursuako jauregiko lurretan kolono. Ez
zuten herritartasunik, eta elizan ere atzeko
aulkietan bakarrik egoteko aukera zuten.
Agoten izen txarrak orain dela gutxi artetsu
iraun du, eta Nafarroako gizartean irain
larria izan zen “agote” hitza; hori zela eta,
1817an Gorteek “inori ez deitzeko agote,
eta hala egiten duenari iraintzaile zigorra
ezartzea” erabaki zuten.
Gizarte errejimen baten eta errejimen
horren ezaugarri nagusien laburpena egin
da gai honetan. Gizarte haren aldakuntza
prozesuetan barne kontraesanak eta aldaketak
gauzatu ziren, eta haiek ekarri zuten
errejimen horren beraren gainbehera. Baina
prozesu hori beste atal batean aztertuko
da sakonago.