Historia»Aro berria
Eskualdeen arteko harremanak eta Euskal Herriko ekonomia esparruaren antolamendua
Garai hartako Euskal Herria definitzerakoan baliteke ekonomia
antolamenduaren eta ekonomia ezaugarrien garrantzia izatea
gutxien aipatzen dena. Hala, Errejimen Zaharrean Euskal Herriko
ekonomia Euskal Herria osatzen zuten lurralde edo probintzia guztien
arteko lotura garrantzizkoa izan zen. Jakinik ekonomiaren azterketa
historikoa ezin daitekeela datu biltze soilera mugatu, lan honetan saiatu
gara era askotako ekonomia jarduerak (alegia, merkataritza,
eskulangintzak, arrantza, nekazaritza, etab.) eta euskal pentsalariek eta
ekonomialariek teoria ekonomikoaren alorrean egin zituen ekarriak
bateratzen eta haiei zentzu ematen. Gaur egun ez bezala, Errejimen
Zaharrean era askotako eraginek baldintzatu zuten ekonomia ulertzeko
eta ekonomiaz jabetzeko era, «ekonomia moralaren» kontzeptua izanik
eragin horien artean aipagarriena.Aro Berrian euskal jatorriko ekoizle,
merkatari eta enpresari gogotsu eta ahaltsu
batzuek beren lana eta gizarte maila justifikatuko
zuten irabaziak bilatzera zuzendu
zituzten beren jarduna eta interesak. Horietako
batzuek garrantzi handiko negozio
eta harreman sare bat eratu zuten, zeina dirutza
handiak biltzeko oinarritzat baliatu zitzaien:
Diego de Echávarri arduratsu eta
gogotsuak, adibidez, 1541 eta 1578 bitartean
Anberesen jardun zuen lanean, Segoviako
Simón Ruiz banketxearen ordezkari.
Beste batzuk Europako eta Ameriketako
merkataritza hiri nagusietara joan ziren (Sevilla,
Cadiz, Madril, Paris, Rouen, Baiona,
Amsterdam, Londres, Mexiko, Lima, eta
abar), eta tokian tokian, bertako jendeak
etsaitzat har zitzan lortzeaz gainera –gauza
logikoa, bestalde– ospe handia ere lortu
zuten negozio gizon nekaezin, argi eta gogotsu
gisa, ongi irabazitako ospea, bide
batez esanda. Gizon horiek, batzuek gehiago
beste batzuek gutxiago, dirutza ederrak
eskuratu zituzten.
Alfonso de Otazu historialariak Aro
Berrian Madrilen aritu ziren euskal tratulari,
enpresario, ekoizle eta finantza gizonen
berri eman zuen joan den mendekobanketxe famatu baten gorabeherei buruz
egin zuen azterketan, Roschild-arrenbanketxeari buruzko azterketan alegia.
Gizon haiek irabaziak lortzeko asmoz ziharduten,
produkzio, espekulazio edo
truke jardueretan, baina Aro Berriko ekonomiaren
berezko ezaugarri bat zuten aldi
berean, ekonomiaren perzepzio kapitalista
hutsari kontrajarria: alegia, “ekonomia
morala”. Kontzeptu horrek ekonomia kapitalistaren
ikuspegi murrizgarria aldezten
zuen, eta gehiago edo gutxiago, ikuspegi
hori nagusitu zen XVI. mendetik XVIII.. endera. Ikuspegi horren arabera, errealitate
ekonomikoa zuzentasunera eta gisako
printzipio moraletara egokitu behar
zen, eta herri xehea merkatuaren gorabeheretatik
babestu behar zen, gauzez hornitzeko
ordaindu beharreko prezioaren
zuzentasunean eta egokitasunean oinarrituriko
politika bat bideratuz.Beraz, administrazio publikoaren ardura
zuten agintariak biztanleen hornidura bermatzen
saiatu behar ziren, Aro Berrian
hainbatetan izan ziren hornigai krisi ikaragarri
haiek saihesten. Hala, batzuetan, uzta
txarrak eta salgaien mugimendu urriak eta
garestiak bat eginik oinarrizko kontsumo
produktuen (garia, garagarra, ardoa, okela)
salneurria goratzen zutenean, euskal
herritarrek prezio “moralak” eskatzen zituzten,
hau da, biztanle gehienek eskura ahal
izateko modukoak. XVIII. mendean zehar
jesuitek –aita Pedro Calatayud tafallarrak
ororen gainetik– teoria horren alde egin
zuten, gogor, Euskal Herriko herri misioetan.
XVIII. mendearen hasieran, Felipe V.ak
aduanak barrualdetik kostara aldatu nahi
zituela jakin zenean, sekulako gatazka izan
zen Hego Euskal Herrian, lurralde horietako
historian izan den gatazka latzenetako bat.
Hego Euskal Herriko biztanle gehienen
egoera ekonomikoa, eta aduanak lekuz aldatzeko
asmoa ezkontezinak ziren zeharo,
zeren artean euskal herritarrek mugazergarik
erantsi gabe eskuratzen zituzten oinarrizko
produktuak. Hortaz, mugak kostaldera
aldatzeak Euskal Herriari Gaztelako
Koroaren gainerako lurraldeei ezartzen zitzaien
zerga errejimen berbera ezarriko zitzaiola
esan nahi zuen. Kostaldeko eta batez
ere Donostiako burgesiaren interesak
gorabehera, euskal herritar gehienen iritziz
aldaketa horrek eraso egiten zion bertako
lege zaharrari, eta hautsi egiten zituen beren
bizitzak urteetan eta urteetan menderatu
zituen ekonomia moral haren oinarri
kontzeptualak.
Beraz, ekonomiaren erabilerari eta balioari
buruzko bi perzepzio horiek (“ekonomia
morala”, batetik, eta irabazpidea,
bestetik) bakean eta elkarrekin bizi izan
ziren Aro Berri osoan zehar. Udaletxe eta
diputazioetako kargu politikoek biztanleriaren
premien arabera jardun zuten neurri
handi batean. Beste batzuek, aldiz, kapitalismo
aktibo bati legozkiokeen irizpideen
arabera jokatu zuten, bertako ekoizpen eta
merkataritza ekonomia aktibo hark eskaintzen
zizkien aukeren bultzatzaile eta onuradun
gisa. “Lukurreriaren” inguruan dotrina
katolikoak negozio gizonei tarte estua
uztea ere Errejimen Zaharreko ekonomia
korapilatsu haren ezaugarrietako bat zen.
Uste izatekoa denez, ekonomia jarduerak
izan beharko lukeenari buruzko interes eta
ikuspegi aniztasun horrek eraginda, negozioak
egiten zituzten pertsonak eta gainerako
biztanleak elkarrengandik aldaratu ziren
pixkana-pixkana.
Euskal negozio gizon horien ospea gorabehera,
ez da ahaztu behar Aro Berriko
enpresa egitura oso mugatu zutela aldian
aldiko eta tokian tokiko politika eta gizarte
baldintzatzaileek. Esate baterako, “enpresario”horien negozioak Euskal Herriko gizarte
egitura tradizionalaren arabera antolatu ziren,
eta horregatik, sarritan, nekez bereiz
daiteke negozioa –edo enpresa– familiatik.
Merkataritza kapitalismoaren mekanismo
modernoenak ere –alegia, merkataritza
konpainiak– familiaren eta tartekoen eskuetan
zeuden. Hau da, Aro Berriko merkataritza
konpainia familia bateko kideez osatua
egon ohi zen; gaur egun, berriz, jatorri
eta ahalmen askotariko bazkide kapitalistak
izan ohi ditu partaide. Dena dela, dirutzak
eskuratzeko irrika bizi hark zerikusi
handia zuen hierarkian –gizarte mailak
ondo banatutako hierarkia estu eta itogarri
hartan– gora egiteko grinarekin.
Ekonomiaren funtzionaltasunari
buruzko indar eta ikuspegi dualtasun hori
nabarmena zen Euskal Herrian, eta baita
Europako gainerako lurralde gehienetan
ere. Dualtasun horren barruan gauzatu ziren
hain zuzen ere proiektu ekonomiko
gehienak, bai partikularrak bai publikoak.
Euskalerriaren Adiskideen Elkarteko kideen
asmo ilustratuen artean aipagarria da Pedro
Jacinto de Alavak Peñafloridako kondeari
1770ean proposatu zion honako hau,
“herriari baliagarri izatea nola edo hala”. Eta
hala, orduko teknika aurreratuenen erabilera
zabaltzeko neurriak bultzatzen ahalegindu
zen Elkartea, hala nekazaritzan nola
merkataritzan. Orduko planteamendu merkantilisten
nagusitasunari proiektu ekonomiko
berriak gehitu zitzaizkien 1700. urtetik
aurrera, bai teorian bai praktikan.
Euskal ekonomialariak Aro Berrian
Europako gainerako lurraldeetan bezala,
XVI eta XVII. mendeetan merkantilismoaren
dotrina nagusitu zen Euskal Herrian.
Teoria ekonomiko horren ezaugarri
nagusietako bat protekzionismoa zen. Merkantilismoaren
oinarrizko ideiek zerikusihandia zuten Aro Berriko nazioen estatu
egituraren sortze prozesuarekin, eta batez
ere sendotze prozesuarekin. Merkantilismoak
funtsean defendatzen zuen ekonomia
politikaren helburua oinarrizko finantza
premiei eustea zen, estatu aparatuaren pisu
ekonomikoa sustatzeko eta mantenzeko.
Teoria horrek, ekonomia bultzatzeko, merkataritza
bultzatzea proposatzen zuen, horrekin
manufakturak eta are nekazaritza ere
bultzatu ahal izateko, beti ere ekonomia
politika protekzionista baten babesean.
Garai hartako merkatuetan zuzenean
edo zeharbidez parte hartu zuten eragile
ekonomiko haien jokabidea aztertuz gero,
argi dago askotariko neurriak onartu eta bultzatu
zituztela, baina protekzionismoaren
printzipio sendoetan oinarri hartuta beti ere.
Hala, XVII. mendearen erdialdera, Bilboko
merkatariek ez zuten duda egin kanpoko
negozio gizonak bertaratu izana salatzeko.
Jarrera horrek –merkatari haien xenofobia
agerian uzteaz gainera– argi erakusten zuen
haien helburu nagusia: alegia, lehia egin
ziezaiekeen guztia kanporatuz Bilboko
merkatua erabat monopolizatzea.
1780an Gasteizko merkatariek baimena
eskatu zioten Gaztelako Koroari Merkataritza
Auzitegi edo Kontsulatu bat sortzeko
hirian. Gasteizko merkataritza munduko
kide guztiak horretan bat etorri arren, Gaztelak
–Valladolideko Errege Chancilleriako
presidenteak ikerketa sakona eginarazi ondoren–
susmo txarra hartu zion eskaera hari,
merkatari talde txiki bat euren premien arabera
prestatutako merkatu baten monopoliorako
egituraren oinarriak jarri nahian
zebilelakoan. Aro Berrian zehar euskal herritar
gehienak hiriak, herribilduak, lurraldeak
edota gizarte taldeak babesteko neurriak
hartzearen alde azaldu ziren.
Euskal Herrian Aro Berrian izan ziren
gizarte gatazka gogor haiek –gatzaren matxinada
(1631-1634), 1718ko matxinada,
Lapurdiko emakumeen erreboltak (1773 eta
1784)– argi eta garbi erakusten dute merkatu
haietan ziharduten ajenteek interes
kontrajarriak zituztela, Gaztelako eta Frantziako
koroek zerga iturriak monopolizatuzberen boterea babestu eta handitu nahian
zebiltzala, eta euskal herritarrek beren abantailak
–ekonomia ahul hari eusten zioten
oinarriak– gorde nahi zituztela. Azken finean,
gatazka horietan guztietan bi jarrera
kontrajarri zeuden, nor bere interesei eutsi
nahian alor ekonomikoan eta sozialean.
Banakoek, erakundeek edota lurraldeek
Aro Berrian izan zituzten era guztietako
pribilejio, abantaila, eskubide eta salbuespen
haiek guztiek baldintzatu zuten garai
hartako ekonomia Euskal Herrian. Elkarri
kontrajarritako interesen nahasketa horrek
tirabira larriak eragin zituen Gaztelako eta
Frantziako botere zentralekin eta euskal
ajente sozialen artean. Azken batean, Errejimen
Zaharreko merkatuetako partaidetako
bakoitza botere handiagoa eskuratzen saiatu
zen, zeukan egoera sozioekonomikoa monopolizatzeko
eta sendotzeko asmoz.
Aro Berriko teoria ekonomikoen artean
honako hauek dira aipagarrienak: merkantilismoa,
fisiokrazia eta librekanbismoa.
Merkantilismoa izan zen segur aski hiruretan
eraginkorrena eta zabalduena, Martin
Azpilikueta barasoaindar kalonje eta teologo
argiari esker, neurri handi batean. Martin
Azpilikueta (1492-1586) Francisco deVitoriaren ikasle izan zen, “Salamancako
Eskolako” kidea, eta Alcala de Henares,
Tolosa, Coimbra eta Salamancako unibertsitateetan
katedraduna. XVI. mendeko ekonomista
nagusietako bat jotzen dute. “Salamancako
Eskola” horretako beste kide batzuk
bezala, Azpilikueta ere finantza eta
kreditu eragiketen moraltasunaren gainean
jardun zen lanean. Izan ere, eragiketa horiek
Europa osora zabaldu baitziren XVI.. endean zehar.
Azpilikuetaren ekonomiazko lanik onena
Comentario Resolutorio de Cambios da,
Salamancan 1556an argitaratua. Trukeari,
diruari eta lukurreari buruzko azterketa
xehea egin zuen lan horretan, prezio zuzenaren
eta lukurreriaren arteko erlazioaren
azterketan sakonduz. Izan ere, gai hori bera
landu zuten Aro Berriko aurreneko ekonomista
gehienek, zeinek ospe handia zuten,
ekonomista gisa ez ezik kalonje eta teologo
gisa ere. Hurrengo mendean, aldiz, euskal
ekonomisten lurraldea eremu elkor bat
bilakatu zen. Baina mendearen bukaeran,
beste ekonomialari handi bat sortu zen Euskal
Herrian, nafarra hura ere, Geronimo
Uztariz doneztebarra (1670-1732), ekonomista
ez ezik militarra eta historialaria.
Flandrian eta Sizilian borrokatu ondoren
(1704-1706), Borbondarren administrazioan
hasi zen lanean, eta garrantzi handiko
karguak izan zituen: Gerra ministro,
Indietako Kontseiluko eta Ganbarako idazkari,
eta Merkataritza Batzarreko ministro.
Hil baino urte gutxi batzuk lehenago argitaratu
zuen bere lanik aipagarriena, Teoría
y práctica de comercio y marina (1724).
Merkantilismo estuenaren mugetatik irten
gabe moldatu zuen lan hori, eta bere garaiko
ekonomia alorrez alor aztertzeko baliagarri
izan zitzaion (nekazarita, industria,
merkataritza, itsasoa). Zenbait erreforma bideratzeko
proposamena egin zuen, eta Borbondarrek
begi onez ikusi zituzten: barne
merkataritza onbideratzea, kanpo merkataritza
berriro hastea, eta industria eta nekazaritza
bultzatzea.
XVIII. mendea garrantzi handikoa da
pentsamendu ekonomikoaren historiarentzat,
orduan sortu baitzen ekonomia zientzia
gisa, Adam Smith eskoziar ekonomilariaren
eta frantses fisiokraten lanei esker.
Uztaritzek utzitako arrastoak –beranduko
merkantilismo baten gisa– eragina izaten
jarraitu bazuen ere, XVIII. mendeak garrantzi
handiko ekarpenak egin zizkion euskal
ekonomisten pentsamenduaren bilakaerari.
Ekonomista horien artean hiru izen hauek
nabarmendu behar dira: José María Uría y
Nafarrondo, Nicolás Arriquíbar eta Valentín
Foronda (1751-1821). Uría y Nafarrondo
apaiza zen, bilbotarra, merkataritza tradizioko
familia baten altzoan sortua. Kapilau
izan zen Loiolako San Ignazio Kongregazioan,
Madrilen. 1785ean garrantzi handikolan bat argitaratu zuen, Aumento del
Comercio con seguridad de la Conciencia,
“Salamancako Eskolako” garaiko galdera batzuen
inguruan. Uríaren obra hori eskolastika
tratatu bat da funtsean, eta merkataritza
jarduera aldezteko eta mailegatutako
diruaren ordainez interesa edo sari bat kobratzea
bidezkoa zela defendatzeko idatzi
zuen. Uríaren obra horrek –zeina Azpilikuetaren
obraren zordun baita neurri handi
batean– argi erakusten du nola XVI. mendean
azaldutako kezketako batzuk bizi-bizirik
ziren bi mende geroago.
Uría bezala merkataritza jarduearen eta
merkantilismoaren printzipioen defentsa
amorratua egiten dutenen artean bada beste
ekonomista bilbotar bat: Nicolás Arriquíbar,
Bilboko merkatari familia gogotsu eta
ospetsu baten ondorengoa bera ere, Gardoquitarra
alegia. 1766an Pedro de Calatayud
jesuitari, Bilboko merkataritza jarduerak
bidegabeak zirela esateagatik erantzun
zion batzarrean parte hartu zuen. 1779an
argitaratu zuen bere lanik onena, Recreación
Política, Mirabeau fisiokratazale sutsuaren
proposamenei aurre eginez. Merkantilismoan
oinarri hartuta, eta fisiokratek
ez bezala –fisiokratek nekazaritzari ematen
baitzioten sustengu osoa–, Arriquíbarrek industria
politika eraginkor bat bultzatzea proposatu
zuen ekonomiaren hazkunderako oinarrizko
printzipio gisa. José Manuel Barrenechearen
iritziz, berez teoria fisiokratikoari
dagozkion kontzeptuak merkantilismoaren
barruan eta merkantilismoaren zerbitzura
erabiltzen asmatzea da Arriquíbarrek
ekonomia teoriari egin zion ekarpen nagusia.
Baina segur aski, Valentín Foronda da
XVIII. mendeko euskal ekonomista berritzaileena.
Arriquíbar eta Uría bezala, Foronda
ere merkatari familia dirudun baten altzoan
sortu zen, Gasteizen. Ikasketak Bergarako
Errege Mintegian egin zituen, eta
gero, Frantzian, Britainia Handian, Flandrian
eta Italian sakondu zituen. Gainera, bere
garaiko errealitatearen ezagutza praktikoa
ere bazuen, gaztetan Gasteizko udalaren
gobernuan parte hartu zuelako, eta baita
familiako negozioetan ere, hau da, Caracasko
Konpainiako, Filipinetako Konpainiako
eta San Carlos banketxeko akzioen administrazioan.
Politikari gisa ere zenbait kargu
bete zuen: besteak beste, Espainiako
kontsul nagusia izan zen Filadelfian, bai eta
Espainiak Estatu Batuetan zituen negozioen
arduraduna ere. Estatu Batuetatik itzultzean
absolutismoren aurka egin zuen gogor,
eta Iruñera erbesteratu zen. Han hil zen,
Iruñean, 1821ean.
Forondaren burulana, bere garaiko beste
askorena bezala, askotarikoa eta goi
mailakoa da. Haren azken urteetako lanen
artean Cartas sobre los asuntos más exquisitos
de la economía política y sobre las leyes criminales (1788-1789) eta Cartas sobre
la Policía (1801) dira aipagarrienak. Forondarengan
eragin handia izan zuten frantses
fisiokratek eta Adam Smithen lan nagusiak,
La Riqueza de las Naciones delakoak. Nolanahi
ere, garaikide zituen beste batzuen
lanetan bezala merkantilismoaren ideiak
azaldu ziren berriro haren obran. Forondak,
Ilustrazioaren jarraitzaile horrek, ideia jakin
batzuk baino ez zituen beretu fisiokraziatik:
berezko ordenarena, truke askatasunarena,
ekoizpenaren eta merkatuen antolamenduarena.
Forondaren lanek, bestalde,
haren bigarren obrak batez ere, utilitarismoaren
eragina izan zuten, eta utilitarismoa
da, hain zuzen, fisiokratengandik jaso zituen
ideiekin batera, ekonomista honen
pentsamenduaren oinarri teorikoa.
Euskal Herriko Aro Berriko ekonomista
nagusi horien bizitza labur-labur ikusita,
bada gauza bat atentzioa ematen duena,
hau da, pentsalari horiek guztiek zenbait
ezaugarri batera izatea: adibidez, guztiak
merkantilismoaren teoria klasikoaren edo
azkeneko aldikoaren aldekoak izan ziren;
guztiek diruari eta lukurreriari buruzko argudio
eskolastikoak erabili zituzten; merkataritza
tradizioko familien altzoan sortu
ziren (Arriquíbar, Uría eta Foronda bai behintzat);
eta Gaztelako administraziorako lan
egin zuten. Euskal ekonomista horiek –Azpilikueta
nafarrak salbu, beharbada– ez zioten
teoria ekonomikoaren aurrerabideari berrikuntza
handirik ekarri. Aitzitik, beren
garaiko kezka eta premietara egokitu zuten
lana. Euskal ekonomista horiek, beraz,
beste esparru intelektual eta historiko batzuetan
sortutako teorien biltzaile eta azaltzaile-edo
izan ziren berritzaile baino gehiago.
Gainera, ez da ahaztu behar Euskal
Herriko eta Gaztelako egitura ekonomikoek
eragin handia izan zutela pentsalari horien
interesak eta izaera zehaztean. Haien idazlanetan
sarritan aipatzen zen manufakturak
bultzatzeko eta merkataritza zabaltzeko premia,
merkantilismoaren jarraitzaileen lanetan
bezala.
Aduana sistema eta mugak
Miguel Artola eta Miguel Angel Ladero
Quesada adituen arabera halako lotura bat
dago Alfontso X.aren erreinaldian diseinatu
ziren printzipioen eta, gero, Aro Berrian,
Gaztelak antolatu zuen aduana sistemaren
artean. Egia esan, eta lotura hori gorabehera,
aduanen antolamendua goitik behera
aldatu zen XVIII. mendeaz gero, Borbon
dinastia iritsi zenean. Euskal Herriarentzat
behintzat, aduanak ezinbestekoak ziren
merkatu propio bat izateko. Behe Erdi
Aroaz gero Gaztelako Koroak ontzat hartuzuen –gogo txarrez batzuetan– erreinu barnealdean
ere aduana postuak izatea. Postu
horietatik garrantzitsuenak Hego Euskal
Herrikoak ziren: alegia, gaur egungo Euskal
Autonomia Erkidegokoak, “Distrito de
Cantabria” deituak, eta Nafarroakoak, “Tablas
de Navarra” deituak.
Euskal Herriko aduana postuak honako
hauek ziren: Gasteiz, Balmaseda, Urduña,
Segura, Ataun, Agurain, Iruñea, Tiernas, Sos,
Sadaba, Urt, Guiche, Maule, Bilbo, Donostia,
Portugalete, Hondarribia. Espainiaren eta
Frantziaren arteko mugan izanik, Euskal
Herrian aduana postu asko zegoen, Gaztelako
ekonomiak zuen arazo larrienetako bat
eragozteko: alegia, iruzurraren eta kontrabandoaren
gorakadari aurre egin ahal izateko.
Izan ere, Euskal Herriko eta inguruko
herrialdeetako biztanle askorentzat –izan
merkatari, elizgizon edo nekazari– ekonomia
jarduera ez legezko horiek baitziren
diru iturri nagusietako bat.
Ez da ahaztu behar Euskal Herrian ezarritako
aduana horiek Koroaren jabetzakoak
zirela, eta horregatik –kaltea berarentzat
zelako– jo zuela kontrabandoaren aurka.
Uztaritzek berak 1724an idatzi zuenez, salgaiaksartzen edo ateratzen uztea edo ez
uztea Gaztelako errege-erreginen pribilejioa
zen. Aduana errentaz gainera, produktu batzuen
monopolioa ezarri zen bi erreinuetan,
tabakoaren eta gatzaren gainean, adibidez.
Monopolio bidez saltzen ziren produktu
horiei produktu “estankoak” esan zitzaien.
Gaztelako Koroak ahalegin handia egin
izan zuen beti kanpo merkataritza kontrolatzeko
ezarri zen aduana sistema hura
onuragarria eta eraginkorra izan zedin.
XVIII. mendean, Bernardo Ward-ek “estatu
politikariaren barometroa” zela esan zuen
delako errenta horretaz, esanez bezala oinarrizko
mekanismo bat zela Koroaren finantza
premiei eusteko, eta funtsezko bitarteko
bat ekonomia politika bat gauzatzeko.
Koroaren ikuspegi horren aldean, euskal
agintari eta herritarren abururako aduana
sistema tradizionala oso tresna baliagarria
zen hornidura ziurtatzeko eta aldi berean
merkatu egonkor bat sortzeko. XVI eta
XVII. mendeetan, Austrien erreinaldietan,
euskal aduana sistemak zenbait hutsune
izan zituen, honako arrazoi hauengatik:
Gaztelako burokrazia aparatuaren ahultasunagatik, oraindik Erdi Aroko ezaugarriak
izateagatik, aduana politika homogeneo
baten faltagatik, eta aduanak, sarritan, banakoei
errentan uzteagatik.
Aduana sistema horren bidez Gaztelako
Koroak produktu batzuk nolabait kontrolatzea
lortu zuen: arraina, papera, artilea,
atzerriko produktu manufakturatuak, liburuak,
tabakoa edo dirua. Neurri handi
batean, XVI eta XVII. mendeetako aduana
sistemak kanpo merkataritza kontrolatzen
(“itsasoko hamarrenak”), barne merkataritza
kontrolatzen (“lehorreko portuak”) eta,
batez ere, artile negozio aberasgarri hura
kontrolatzen (artilearen zergak eta “itsas
eskubidea”) jardun zuen. Produktu horien
gaineko zergak behar bezala ordaintzen
zirela zaintzeko aduana sail bat ezarri zen:
Nafarroa eta Gaztela arteko mugan zehar,
salbuetsitako hiru probintzien eta Pirinioen
artean, salbuetsitako probintzien eta
Gaztelaren artean, Nafarroaren eta Pirinioen
artean, eta Iparraldearen eta Pirinioetako
muga naturalaren artean, halako moduz
ezen euskal lurraldeek (Nafarroako erresuma,
Iparraldea eta salbuetsitako hiru probintziak)
Frantziako eta Espainiako beste
lurralde batzuekin aduana muga zehatzak
izateaz gainera, bestelako muga batzuk eratu
zituzten beren artean (Nafarroa Garaiak,
adibidez, Hego Euskal Herriko beste probintziekin).
Aduana sistemaren oinarriak Alfontso
X.aren erreinaldian ezarri ziren: kanpo merkataritza
zaintzeko lanpostuak sortu ziren,
nahitaez igaro beharreko kontrolgune jakin
batzuk finkatu ziren, eta araudi bat prestatu
zen, hartarako propio. XVI eta XVII.. endeetan ere aduana sistema horri eutsi
zitzaion. Are gehiago Euskal Herrian, merkataritzako
bide nagusien inguruan antolatua
baitzegoen hau. Espainiako Erregetzarako
gerraren ondoren (1701-1714), Borbondarrek
sistema hori eta haien esku zeuden
beste monopolio eta abantaila batzukaldatzea erabaki zuten, Frantzian XVII.. endearen erdialdera egin ziren aldaketen
antzera. Aldaketa horien xedea hauxe zen,
Koroari zegozkion errentei ahalik eta etekinik
handiena ateratzea, burokraziak eta
gudarosteak sortzen zituzten gastu handiak
finantziatu ahal izateko.
XVIII. mendearen erdialdetik aurrera
ikusi ziren politika erreformista eta zentralista
haren aurreneko fruituak, hain zuzen
ere aduana errentaren eta probintzia errenten
administrazio zuzenerako sistemak
(1740 eta 1742, hurrenez hurren) ezarri zirenez
gero. Garaitsu hartan, bestalde, Lapurdin,
Frantziako Ogasunak ere gogor ekin
zion –1730 inguruan, “Ferme Générale”
delakoa baliatuz– tabakoa salerosteko askatasuna
mugatzeari, Frantziako estankoari
egiten zioten iruzurra galarazi nahiz. Colbertek
1644an bultzatu zuen administrazio
eta ogasun erreforma hartan Baiona –zituen
aduana eta zerga abantailak zirela eta– probintzia
atzerritar gisa hartu zen, baina harrezkero
Frantziako Koroa behin eta berriro
tematu zen abantaila horiek murrizten
eta lurralde hori Koroaren Ogasun orokorrera
biltzen.
XVII. mendearen bukaeran (1674-1695)
ekin zion Frantziako aduana sistemak Baionak,
portu frankoaren estatutu bereziaren
babesean, tabako salerosketan egiten zuen
iruzur handia kontrolatzeari. Hasieran, baina,
herritarren oposizioa zela eta, huts egin
zuten neurri guztiek. Askoz geroago, 1740.. rtetik aurrera, saiatu ziren berriro Frantziako
Ogasunaren agintariak Iparraldeko lurraldeen
zerga salbuespenak deusezten.
Izan ere, Frantziako Koroak 1542an lapurtarren
leialtasuna sarituz eman zizkion zerga
salbuespenei esker, autonomia eta abantaila
handiak izan zituen Lapurdik.
Baiona, Frantziako Ogasunaren begietan,
tabakoaren –eta beste zenbait produkturen–
kontrabandoan aritzen ziren gaizkileen
gordelekua zen (produktu horietako
asko Espainia aldera eramaten ziren gero).
Benetako arazoa, ordea, beste bat zen, kontrabandoak
Frantziako Ogasunari egiten
zion iruzurra. Esate baterako, Delarueren
agintaldian (1743-1749) 53.300 libra tabako
eta 420 kontrabandista atzeman zituzten.
Pixkana-pixkana borroka hura Lapurdiko
zerga salbuespenen kontra eta batez ere
kontrabandoak zekartzan gehiegikerien
kontra zabaldu zen, eta tirabira horretan
jarraitu zuten harik eta Frantziako Koroak
tabakoaren administrazioaren monopolioa
ezarri –1773an lehenbizi, eta 1784an behin
betiko–, eta egoera erabat menderatu zuen
arte.
José de Aguirre XVIII. mendeko tratatu
idazlearen iritziz, aduanako errenta eta tabakoaren
–eta gainerako produktuen– estankoak
Koroaren “kuttunak” ziren. Frantziak
eta Espainiak –batez ere Borbondarrenerreinaldietan– bakoitzak bere Ogasuna
errenta seguru eta eraginkor batez hornitzeko
zuten kezka zela eta, Euskal Herriko
lurraldeen zerga salbuespenen eta inguru
haietan egiten zen iruzurraren eta kontrabandoaren
kontra borrokatzera bideratu zen
neurri handi batean bi herrialde haien zerga
politika. Euskal agintariek, bestetik, gogor
borrokatu ziren zerga salbuespen haiei
eusteko, abantaila handiak ematen baitzizkieten
lurralde horietako herritarrei (batez
ere hornidura erregularragoa eta ekonomikoagoa
izatea, besteak beste).
XVI eta XVII. mendeetan, Frantziako eta
Espainiako Koroek, ahuldurik, ez zuten
nahikoa indar izan euskal lurraldeak zerga
antolamendu orokorrera biltzeko, baina
XVIII. mendean, ordea, goitik behera aldatu
zen egoera, eta bai Espainian bai Frantzian
ogasun aparatuen eraginkortasuna
asko handitu zen. 1784ko uztailaren 4ko ordenantzaren
bidez Baionak aduana eskubideak
galdu zituen, eta portu franko bilakatu
zen; bien bitartean, aduana sail bat ezarri
zen Errobiren inguruan. Hego Euskal
Herrian, aldiz, aduanak ez ziren XIX. mendearen
erdialdea arte (1820-1840) kostaldera
aldatu. Luis Mª Bilbao eta Emiliano Fernández
de Pinedok azaltzen duten bezala,
aduana abantailak eta salbuespenak zirela
eta, Euskal Herria presio fiskal apaleko inguru
bat zen, hau da, halako paradisu fiskal
bat edo.
Nekazaritza, abeltzaintza eta arrantza
Ekonomia sektore horren azterketa egitean
Euskal Herrian bada elementu bat nabarmendu
beharrekoa, sektorearen bilakaera
baldintzatzen baitu: ingurunea edota
geografia, alegia. Izan ere, Euskal herrian
bi nekazari gune handi bereizi izan baitira:
Atlantiko aldea edo ingurune hezea, eta
barnealdea edo hegoaldea
Beste alor batzuetan bezala, nekazaritzan
ere alde handiak daude Euskal Herrian
leku batetik bestera. Kostaldeak elikagai
produkzio urria zuen, eta hegoaldeak, berriz,
bere burua asetzeko aski eta gehiago
ere ematen zuen (Arabako Lautadak, adibidez,
behar baino askoz ere labore gehiago
ekoizten zuen). Nolanahi ere, bi guneak,
bata bestaren osagarri izanik, estuki lotuta
egon dira. Hala, iparraldea labore urriko
ingurunea zen bezala (eta, aldiz, merkataritza
eta produkzio jarduera izugarri handikoa),
hegoaldea kontrakoa zen.
XVI. mendean, landutako lur hedadura
handitzean eta nekazaritza egiturak aldatzean,
izugarri handitu zen produkzioa. Halaere, Errejimen Zaharraren arazo handienetako
bat labore urritasun iraunkorra zen,
zeinak krisi larriak eragiten baitzituen gizartean,
goseteak, alegia. Egoera tamalgarri
horri irtenbidea emateko hainbat lekutako
laborez zamatutako itsasontziak iristen
ziren Euskal Herrira sarritan. Nafarroan,
ipar-mendebaleko ibar hezeek kostaldeko
produkzio eskema berbera zeukaten. Baina
labore urriko eremu horri kontrajarriz,
Euskal Herriko erdialdea (Arabako Lautada
gehienbat) produkzio ugariko –are gehigizko
ere– eremua zen. Erremu horren antzeko
ezaugarriak zituzten Nafarroako erdialdeak
eta Erriberak, eta, beraz, labore
asko ekoizten zen haietan –garia, garagarra,
oloa eta zekalea gehienbat–, bai gizakientzat
bai abereentzat.
Arabaren hegoaldean, bestalde, Arabako
Errioxan, mahastiak ziren nagusi. Batez ere
lurralde horretatik hornitzen zen Euskal
Herriko ardo merkatua. Gero, XVIII. mendetik
aurrera, Arabako ardogintzak gorakada
handia egin zuen, bai produkzioan bai
salmentetan. 1620ean Euskal Herriko ingurune
hezeko nekazaritzari zuzpertzen lagundu
zion elementu berri bat azaldu zen: Indietako
artoa. Ziklo motzeko labore horri
esker handitu zen inguruneko produktibitatea,
eta arindu pixka bat herritarren elikagai
gabezia.
Euskalerriaren Adiskideen Elkartea, Euskal
Herriko nekazaritzaren produkzio moztasunaz
kezkaturik, proiektu berritzaileak
sustatzen ahalegindu zen XVIII. mendean
zehar, gogotsu beti, baina arrakasta handirik
gabe. Hala eta guztiz, XVIII. mendean
ere nekazaritzak, beste ekonomia sektore
batzuk bezala, gora egin zuen.
Euskal Herriko jabetzaren mapan baserria
gailentzen da (batez ere ingurune hezean),
unitate produktibo, demografiko eta
sozial gisa. Baserria Aro Berriko antolamendu
sozial eta politikoaren oinarrizko atal bat
zen, baina, bestetik, ez da ahaztu behar
lurjabe handien pisua, batez ere Aro Berria
arte iraun zuten jaurerri haien inguruan (esate
baterako Araban, Infantadoko Dukearen
lurretan). Arabako eta Nafarroako hegoaldeko
jabetza errejimenak antz handiagoa
izan zuten Gaztelan ezarri zenarekin Euskal
Herri hezean zegoenarekin baino.
Herri lurrak eta batez ere basoetako
baliabideak ustiatuz Euskal Herriko nekazariek
elikadura aberastu eta egoera ekonomikoa
hobetu zuten. Basoa, gainera, funtsezkoa
zen euskal ekonomiaren puntapuntako
beste sektore batzuentzat: burdinolentzat
eta ontziolentzat. Hortaz, basoak
gero eta babes handiagoa behar izan zuenez,
abere aziendak handitzeko ekimenak
bertan behera gelditu ziren, zapuztuta. Abeltzaintzak,
oro har, garrantzi handiagoa izan
zuen mendialdean hegoaldean baino. Abere
hazkuntzari dagokionez abelgorriak zirennagusi –idia batez ere, lanerako balio baitzuen–,
ahuntzen, ardien eta zaldien aurretik.
XVI eta XVII. mendeetan, beraz, idia
zen euskal abeltzaintzako abere nagusia,
baina XVIII. mendetik aurrera zaldiak kendu
zion lehentasuna.
Erdi Aroaz gero balearen eta beste espezie
batzuen harrapaketari buruzko erreferentzia
zuzenak ezagutzen dira Euskal
Herrian. XVI. mendetik aurrera, baina, espezie
horien arrantzak gainbehera egin baitzuen,
euskal arrantzaleek beste arrantzaleku
batzuetara joan behar izan zuten, Ternuara
eta. Garai hartako berrien arabera
Bizkaiko eta Gipuzkoako arrantzaleak 1530
inguruan heldu ziren hango latitude haietara,
Lapurdiko arrantzaleen ondoren. Euskal
Herriko arrantzaleen arteko harremanak
Frantziaren eta Espainiaren arteko gerren
mende egon ziren, batez ere XVI eta XVII.. endeetan. Arrantzaren gorakadak, bestalde,
euskal ontziolen gorakada ekarri zuen,
bertan egiten baitziren Ternuara joateko itsasontzi
haiek. Arrantza garai oparoena 1540
eta 1590 arteko urteak izan ziren. Handik
hara, ordea, arrantzak behera egin zuen, bi
arrazoi hauengatik batez ere: batetik, Gaztelako
itsas armada marinel eske hasi zelako,
eta, bestetik, beste herrialde batzuek
(Holandak eta Ingalaterrak gehienbat) lehia
gogorra egin zutelako.Hego Euskal Herriko marinelak eta
arrantzaleak nagusi izan ziren XVI. mendean,
Gaztelako Koroaren hegemoniaren
ildotik. Gero, XVII. mendean, Frantziako
Koroak bereganatu zuen lehentasuna, eta
orduan Lapurdiko arrantzaleak nagusitu ziren.
Luis XIV.aren erreinaldian Lapurdiko
arrantzaleak jaun eta jabe izan ziren
itsasoan, baina, XVII. mendearen bukaeraz
gero ingelesak gailendu zitzaizkien. Atlantikoaz
bestaldeko arrantzak (balea eta bakailaoa)
sekulako garrantzia izan zuen euskal
arrantzaleentzat, baina bertakoa ere, Kantauri
itsasokoa, ez zen makala izan (hegaluzea,
legatza eta itsas aingira). Lapurdin
ere, XVIII. mendearen erdialdeaz gero, bertan
behera utzi zuten Atlantikoaz bestaldeko
arrantza, eta sardinaren arrantzan hasi
ziren. Jarduera horren itzalean, pixkanapixkana,
zenbait manufaktura ere sortu zen.
Euskal Herriko kostaldeak, bestalde,
bertako ardo mota bat, txakolina (ardo arina,
apur bat garratza, eta gradu gutxikoa),
ekoizten zuen, askorik ez bazen ere. Euskal
Herriko kostaldeko probintziak, txakolina
ekoizteaz gainera, Errioxako ardoaz
hornitu ziren betidanik, eta Errioxako ardogileen
interesen oposizioak asko mugatu
zuen txakolinaren ekoizpena. Arabako
Errioxako zenbait herrik –Biasterik, adibidez–
abantaila bereziak izan zituzten XII.mendeaz geroztik ardogintzarako. Aurrerago,
herribildu horretako ordenantzetan, ardogintzari
buruzko kapitulu batzuk sartu
ziren.
XVI eta XVII. mendeetan hasi zen Arabako
Errioxako mahastien zabalkundea,
zeinak eragin handia izan baitzuen lurralde
hartako ekonomiaren aurrerabidean.
Zabalkunderik handiena, baina, XVIII. mendean
hasi zen, eta nekazaritza sektorearen
desoreka eragin zuen, lur sail guzti-guztiak
mahatsondoa lantzeko erabili baitziren, larreetarako
eta laboreetarako izan zezaketen
balioa alde batera utzita. Arabako
Errioxako ardoaren aldeko egoera horrek
bi eragingarri izan zituen, gainera: alegia,
batetik, Espainiako Koroaren politika bera
(legeen bidez eta ardoa esportatzeko zergak
mugatuz lagundu zion sektoreari), eta,
bestetik, mahasti jabeen interesa Arabako
Errioxako ardoa merkaturatzeko. XVIII.. endearen lehenengo erdian ardoaren
prezioak eta produkzioak gora egin zuten
etengabe (150.000 pegar urtero), baina geroxeago,
mende horren bigarren erdian
bertan, gainbehera egin zuten, gainbehera
latza gainera. Hori bai, garrantzi handiko
aldaketa bat gertatu zen Arabako Errioxako
ardoaren alde: XVII. mendean Errioxako
ardoaren bezero nagusiak Bizkaia eta Cameros
aldea ziren bezala, XVIII. mendean
Arabako Errioxako ardoek bereganatu zuten
lehentasun hori. Bi arrazoi nagusi
hauengatik: batetik, Arabako ardoak, zerga
salbuespena zuen probintzia batekoa izanik,
aduana zergarik ordaindu beharrik ez
zuelako; bestetik, XVIII. mendean berrikuntza
eta hobekuntza handiak egin zirelako
barrualdeko eta kostaldeko garraiobideetan.
XVIII. mendean Arabako ardogintzak
hain zabalkunde handia izan zuen ezen
zenbait erakundek –Euskalerriaren Adiskideen
Elkarteak, esate baterako– esku hartu
baitzuen. 1770ean Félix María Samaniegok,
Peñafloridako kondeak hala eskatuta, txosten
bat idatzi zuen Arabako ardogintzaren
egoeraz. Samaniegoren azterketa horretan
argi azaltzen da mahatsak lan baldintza
kapitalistak ekarri zituela, eta baldintza
horiek eragina izan zutela guztiengan –oso
eragin desberdina dena dela–, bai lurjabeengan,
bai maizterrengan, bai besalariengan.
Txostenean ere argi azaltzen da nola Arabako
Errioxa ardo eta mahats produkzioaren
mendeko zen, eta egoera horrek arazo
handiak sortu zizkiola nekazaritzaren
sektoreari. Hala ere, ekonomiaren atal horrekiko
interesak itzal handiko pertsonak
erakarri zituen, Pedro Jacinto de Alava, esate
baterako, zeina Euskalerriaren Adiskideen
Elkarteko kide eta Kantabriako Aduanetako
Gobernari baitzen XVIII. mendearen
bukaeran.
Euskal Herriko nekazaritza, abeltzaintza
eta arrantza, beraz, faktore jakin batzuenmende egon ziren beti, onerako batzuetan,
txarrerako beste batzuetan. Faktore horietako
bat geografia zen. Jarduera horiek,
baina, oso lotura –mendekotasun lotura–
estuak izan zituzten beste produkzio ahaltsuago
eta, diru aldetik, emankorrago batzuekin
(burdin produkzioarekin batez ere).
Euskal Herriko bilakaera ekonomikoan nekazaritza
eta abeltzaintzaren sektorea beste
marko espazial batzuen (hiri ingurunea)
premien eta gorabeheren mende egon zen,
bai eta beste ekonomia jarduera batzuen
mende ere (burdingintza, ontziolak edota
merkataritza bera).
Euskal Herriko produkzioaren ahultasuna eta burdinolak
Antzinako Errejimenaren garaian produkzio
sektoreak oso lotura estua izan zuen
hiriarekin. Hiriak, zeinak artean Erdi Aroko
zenbait ezaugarri zuen, gremio sistemari
eutsi zion. Euskal Herriko eskulangileak
ongi eutsi zion –XVIII. mendearen bigarren
erdia arte behintzat– gremio oinarriari, eta
horrek lan eta produkzio merkatua monopolitzatzeko
aukera eman zion. Sistema
horren arabera maisuei bakarrik zegokien
leku jakin batean –hiri gunean gehienetan–
lan egiteko eskubidea. Lan eskaintza kontrolatzeko
bide horri esker, lantzen zituzten
produktuen merkatuaren monopolioa
zuten, eta, hala behar zutenean, prezioak,
kalitatea eta, azken batean, produktua bera
ere erregulatzen zuten.
Lanbideko –edo ofizioko– gremio eta
kofradia horiek hiru talde edo hierarkia
handitan banatuta zeuden, gizartea bera
bezala: aprendizak, ofizialek eta maisuak.
Muga horretaz kanpo ez zegoen eskulangile
gisa aritzerik, teorian ez behintzat. Eskulangileen
mundua hirira bildu zen batez
ere, eta gremio sistemaren arrakastaren
mende egon zen beti. XVIII. mendearen
bukaeran, ordea, Ilustrazioaren jarraitzaileen
proiektuak zirela eta, gero eta oposizo
handiagoa izan zuen sistema horrek, hala
teorian nola praktikan. Dena den, Euskal
Herriko hiriburuetako manufaktura sektoreak
ez zuen indar handi-handirik izan.
Gehienak manufaktura txikiak ziren, eta ez
zuten oso luze iraun. Baionak, esate baterako,
oihalen manufaktura bat (intendetak
1757an sortua behartsuei lanpostu bat emateko),
azukre findegi bat (1762) eta almidoi
fabrika bat (1775) besterik ez zuen.
Gremio sistemak ez zuen interes handirik
izan manufaktura sektorean esku hartzekoeta nahikoa indar izan zuen fabriken ereduaren
zabalkundeari aurre egiteko.
Bestalde, XVIII. mendean, bai Espainian
bai Frantzian, errege manufakturek –alegia,
Koroak babestu eta finantziatutako manufakturek–
sekulako aurrerapena egin zuten
bitartean, Euskal Herrian, XVI. mendeko
arma fabrikak salbuetsita, ez zen halakorik
gertatu. Baina Aro Berriko euskal gizartearen
eta ekonomiaren produkzio sistemaren
barruan siderurgia izan da, segur aski, sektorerik
adierazgarriena. Euskal Herriko burdinolak
oso ospetsuak ziren Europa guztian,
eta Gaztelako, Indietako eta Europako
merkatuetara zabaldu ziren haietan egindako
produktuak. Manufaktura tradizional
horretako gune nagusiak honako hauek
ziren: Durangaldea, Enkartazioak, Goierri,
Oria, Urumea aldea, Leitzaran aldea, Aramaio
eta Iparraldeko zenbait herri (Garazi,
Amikuze, Orzaize eta Larrañe). Iparraldean
produkzio sektoreak ez zuen indar handirik
izan: manufaktura gutxi zeuden, eta
produkzio urrikoak, gainera. Hegoaldean,
aldiz, aintzakotzat hartua izan zen, etorkizuneko
ekonomia iturri gisa. Burdinolen
mundua asko aldatu zen XV. mendetik aurrera;
produktuen kalitatea hobetu eta produkzioa
areagotu egin zen Italiatik iritsi ziren
aurrerapen teknikoei esker, gabiaren
erabilerari esker batez ere.
Aro Berrian zehar hiru burdinola mota
bereiz daitezke: burdinola handiak (burdin
barrak egiteko), burdinola txikiak edo forjak
(barra horiek eraldatzeko) eta aroztegiak
(produktu manufakturatuak egiteko).
Burdingintzak eta metalgintzak halako
arrakasta handia izatea Euskal Herriko lehengaiaren
egokitasunari zor zitzaion batez
ere: alegia, burdin mea, egurrikatza eta
ur ugari izateari. Ez da ahaztu behar ere
burdinolak lan sortzaileak zirela, alegia lana
ematen ziotela beste alor askori, abeltzaintzari,
meatzaritzari, ikazkintzari, nekazaritzari…
Olajabe gehienak jauntxoak –noble
lurjabeak– ziren, baina ola batzuk kontzejuen
esku egon ziren. Manufaktura horiek
halako garrantzia zuten ezen burdinolek eta
burdinoletako funtzionarioek abantaila bereziak
izan zituzten (foruak, zerga salbuespenak).
Olagizonek ere gremio berezi bat
osatu zuten –Elgoibarko eta Mendaroko ordenantzak
(1442) gorde dira–.
XVI. mendea izan zen ekonomia sektore
horren garairik onena. Gero, hurrengo
mendean, krisi larri bat pairatu zuen, eta
geroago, 1720 inguruan, egoerak hobera
egin zuen berriro, 1780. urtea arte, gutxi
gorabehera. Euskal burdingintzaren manufakturen
ospea euskal herritar gehienen
ekonomiaren oinarri bilakatu zen Aro Berrian.
Aldi berean, Euskal Herriko kostaldean,
ontziolen manufaktura nabarmendu zen
XVI. mendeaz gero. Portu askotan (Bilbo,Portugalete, Donostia, Mutriku, Deba, Zumaia,
Baiona, Miarritze, Donibane Lohizune)
zeuzkaten ontziolak. Manufaktura horretarako
behar zen egurra barrualdetik
ekartzen zen gehiena, Araba aldetik. XVI.. endearen bukaeratik aurrera, Euskal Herriko
portu gehienetan, ontzigintzaren sektoreak,
zuzperraldiak zuzperraldi, gainbehera
latza izan zuen, nazioarteko politikak
eta Ingalaterrako ontzidiaren hegemoniak
behartuta. XVIII. mendea arte eutsi zioten
ontziola bakanek arazo larriak izan zituzten
(salbuespenak salbuespen: Hernaniko
aingura fabrika, esate baterako), edota lekuz
aldatzera behartu (hala nola Zorrotzako
ontziola Guarnizora).
Arma industria batez ere Deba ibaiaren
arroan finkatu zen (Soraluze, Bergara, Eibar,
Elorrio, Markina). Armagintzara dedikatu
zen erabat, eta Euskal Herriko beste ekonomia
sektore batzuena bezalako gremio
sistema batek erregulatu zuen. Arma industriak
XVI. mendean izan zituen urterik onenak,
Gaztelako Koroaren babesari esker
(1535ean Eugiko Erret Errementaldegia sortu
zen, Karlos I.aren aginduz, eta 1573an
Erret Arma Fabrika).
XVIII. mendean beste manufaktura berri
asko sortu ziren Euskal Herrian, zeinak
kobrearekin, ehunekin, larruarekin, irinarekin,
beirarekin, errotekin edota txokolatearekin
lotuak zeuden era batera edo bestera.
Bai manufaktura kopurua bai manufaktura
motak gehituagatik, manufaktura haietako
bat ere ez zen euskal burdingintzak
bezainbat arrakasta izatera iritsi. Euskal
Herriko burdingintza tradizionalaren gainbeherak
eten egin zuen euskal industria urri
eta ahularen aurrerabidea, eta hurrengo
mendearen erditsua arte ez zen bizkortzen
hasi berriro.
Merkatuaren giltzarriak: merkataritza eta bankuak
Antonio Ponz (1725-1792) espainiar bidaiariak
argi azaldu zuen Baionaren izaera
ekonomikoa. Merkataritza hiri gisa deskribatu
zuen, eta batez ere portuko jarduera
nabarmendu zuen, sartu-irten handikoa baitzen.
XVIII. mendearen bukaeran, eta bertako
Merkataritza Ganbararen laguntzaz,
Baionako gobernuak beretzat eskatu zuen
sortu nahi zen departamentu berriaren titularitatea,
merkataritza jarduera handiko
hiria izateaz gainera beste produkzio jarduera
batzuk ere bazituelako (ontziolak, larru
ontzea, arrantza). Baionak zenbait abantaila
eskuratu zuen Erdi Aroan –bai erregefrantsesen bai ingelesen mendean–, eta
abantaila horiek eutsi zioten, Aro Berriaren
hasieraz geroztik, hiriaren merkataritza
bokazioari. Baionak XII. mendeaz geroztik
zuen zerga salbuespen osoa, hiritik ateratzen
edo hirira sartzen ziren era guztietako
produktuentzat.
XVIII. mendearen lehenengo erdian,
Richelieu kardinaleak ministro kargua hartu
baino lehen, Frantziako estatuarentzat
ulertezina zen Baionak hainbeste abantaila
izatea, eta hori zela eta, Frantziako Ogasunak
abantaila haien kontra jo zuen, gero
eta indar handiagoz. 1664an Colbertek proposatu
zuen aduana antolamendu berrian,
Baiona probintzia atzerritarra deklaratu zuten
zerga eta aduana arazoetarako. Josette
Pontet-Fourmiguéren arabera, Baionak Aro
Berrian halako indarra eta zabalkundea izatea
bere kokaleku bereziari eta Espainiako
merkatuarekin zeuzkan harreman estuei ez
ezik, zeukan zerga egoera bereziari ere zor
zitzaion. Baiona garrantzi handiko merkataritza
hiria zela argi erakusten du 1717an
lortu zuen baimen bereziak, zeinak Frantziako
merkataritza kolonialean esku hartzeko
ahalmena ematen baitzion (Donostiak
edo Bilbok nahi bai, baina ez zuten
halakorik lortu). Nolanahi ere, XVII. mendearen
erdialderako Antilletako azukrearekin
negoziatzen zuen.
Orduko bidaiarien eta idazleen arabera
Baionako hiria nazioarteko merkataritzara
irekia eta emana zen oso-osorik, eta Frantziako
eta Europako portu aktiboenetakobat bilakatu zen. Gaztelako artilea eta Europako
oihalezko manufakturak banatzeko
gune nagusietako bat izan zen XVI eta XVII.. endeetan. 1718. urtetik aurrera Baionako
merkataritza Espainia aldera bideratu zen
gehienbat. XVIII. mendean zehar hiriaren
bilakaera ekonomikoa artilearen nazioarteko
merkatuaren gainbeherari loturik egon
zen erabat.
1725-1740 bitartean artilearen salerosketa
asko zaildu zen, eta irabaziak ere asko
murriztu ziren baionesentzat. Aurreko bi
mendeetan, ordea, negozio gizon, abenturazale
eta fortuna bilatzaile pila bat bizi zen
Baionan, handik eta hemendik etorriak (holandarrak,
portugesak, eskoziarrak, irlandarrak,
ingelesak), merkataritza hiriak kudeatzen
zuen salgaien trafiko aktibo hartan
esku hartzeko asmoz. Hiriko atzerritar kopurua
hain handia zen ezen judu portugaldarrek,
esate baterako, auzo oso bat (Saint-
Esprit) hartu zuten beretzat.
Baionaren arrakasta handi hark oinarri
sendo bat izan zuen, Aturri ibaiaren bokalean
XVI. mendean egin zituzten berrikuntza
lanak. Udalak –goi mailako merkatari
talde txiki baina bizi-bizi baten agindura–
dirutza handia ordaindu behar izan zuen
lan haiek egiteko. Gaztelako artilea itsasoz
eta lehorrez (Nafarroan gaindi) heltzen zen
Baionara, eta Baionatik Rouen eta Okzitania
aldera eramaten zen, oihalen manufaktura
asko baitzen inguru haietan. XVI eta
XVII. mendeetan, bestalde, Baionako negozio
gizonek artile asko esportatu zutenIngalaterra, Holanda eta Alemaniako portuetara
ere. Artilearen eta produktu manufakturatuen
negozio korapilotsu hartan funtsezkoa
zen Baionaren eta Euskal Herriko
beste hiri nagusien (Gasteiz, Iruñea, Donostia
eta Bilbo) artean koordinazio ona izatea,
merkatuak ongi funtzionatuako bazuen.
Beraz, ez da batere harritzekoa Baionako
merkataritza etxeek ordezkaritza izatea
Hego Euskal herriko lau hiriburuetan.
Baionako merkatarientzat Gaztelako
merkatua paradisu moduko bat zen. Europako
manufakturen egarri egoteaz (oihalen
egarri batez ere) eta artile ekoizle nagusia
izateaz gainera, gero eta garrantzi handiagoa
zuen merkatu baten ateko giltzak zituen
Gaztelak: Indietara joateko atearenak
alegia. Baionan egiten zen negozio kopuru
handia zela eta, oinarrizko zerbitzu multzo
bat sortu zen merkataritza kudeatzeko:
banketxeak eta itsas aseguruak. Kredituak
zirela, epe labur eta luzerako maileguak
zirela, edota Bilbon edo Santanderren zamatzen
eta Baionara edo Rouenera eramaten
zen artilerako aseguruak zirela eta, Baiona
garrantzi handiko truke hiria bilakatu zen
XVI eta XVII. mendeetan. Europako leku
askotatik igorritako truke letrak jasotzeak
Baiona nazioarteko negozio gune garrantzitsua
zela erakusten du.
Banku eta finantza zerbitzu horiek lehengaiak
eta manufakturak inportatzen eta
esportatzen zituzten merkatarien eskuetan
egon ziren Aro Berrian.
Felipe Ruiz Martínen arabera, Iruñea eta
Gasteiz garrantzi handiko truke hiriak izan
ziren XVI. mende osoan zehar, eta oso lotura
estua izan zuten Gaztelako Medina del
Campo, Villalón eta Medina de Riosecoko
feriekin. Gasteizen, XVI. mendean, bibanketxe eta merkataritza etxe bat zeuden,
Cristóbal de Aldana eta Antonio Suárezenak
hain zuzen ere. 1595ean etxe horiek
Lisboan zegoen merkataritza konpainia bat
finantziatzera arriskatu ziren Gaztelako eta
Italiako beste merkatari batzuekin batera.
Euskal Herriko merkatari gehienak artilearen
eta burdinaren salerosketan aritu ziren
batez ere. Artilearen merkatuari dagokionez,
barrualdeko hirietako (Gasteiz eta
Iruñea) negozio gizonek oso harreman estuak
zituzten kostaldeko hirietako (Bilbo,
Donostia edo Baiona) merkatariekin. Harreman
hori izan zen hain zuzen ere negozio
arrakastatsu horren euskarri nagusia.
Merkataritza sare horretan etxe bakoitzak
bere zeregina zuen: batzuk finantziazioa bilatzeaz
arduratu ziren, beste batzuk garraioaz,
edota produktuak bilatzeaz eta erosteaz.
Hala, eta produktua aldez aurretik ordainduz
(horrela egiten zen sarritan: alegia, produktua
egin aurretik ordaintzen zen, merkatuan
baino prezio txikiago bat beti ere),
euskal negozio gizonek ongi kontrolatu
zuten artilearen eta burdinaren merkatua.
XVI. mendean, merkatari horietako batzuk
atzerriko beste merkatari batzuen bitartekari
izatetik bizi izan ziren, hau da,
haien negozioak kudeatzen zituzten eta
ordainez artekari saria jasotzen zuten.
Artilea esportatzeaz gainera, Euskal
Herriko merkatariek beste negozio askotan
parte hartu zuten: oihalezko produktuak eta
manufakturak inportatzen, eta Gaztela burdinaz
hornitzen, besteak beste. Merkatu kolonialean
ere esku hartu zuten, Cadiz, Sevilla
eta Indietan bizi ziren beste euskaldun
batzuen laguntzarekin. Artilearen merkatuak
gorakada ederra egin zuen XVI eta
XVII. mendeetan zehar, baina XVII. mendearenerdialdeaz gero beherakada latza
egin zuen. Bien bitartean, burdinaren negozioak
XVI. mende on-on bat izan eta
XVII. mendeko krisia gainditu ondoren,
gora egin zuen denboraldi batean (1720-
1780) berriro gainbehera egin baino lehen.
Espainiako mugatik hurbil zegoenez eta
abantaila handiak zituenez, legez kanpoko
produktuen eta jardueren merkatu bilakatu
zen Baiona. Merkatu hori bi eratara elikatzen
zen: kortso edo itsaslapurretaren
bidez eta kontrabandoaren bidez (dirua,
oihalak, abereak eta batez ere tabakoa). XVI
eta XVII. mendeetan Kantauri itsasoa itsasontzi
txikiz betea zegoen, merkataritza ontzi
handiei erasotzeko prest, Espainiako edo
Frantziako Koroek emandako kortso agiriaz
baliatuz. Legez kanpoko jarduera horrek
irabazi handiak ematen zituen baina oso
arriskutsua zen. Garai haietan kortsario asko
zebilen Lapurdi aldean. Joanes Suhigaraixipi
baionesa (1694an hila) izan zen famatuenetako
bat. Bestalde, tabakoaren negozioari
dagokionez, Lapurdik garrantzi handiko
industria sortu zuen, tabakoa kontsumitzeko
eta salerosteko askatasunean babesturik.
Hala ere, industria horretatik baino etekin
handiagoa atera zuen tabakoa Hego
Euskal Herrira saltzetik. Dena den, XVIII.. endearen lehenengo erdialdeaz gero,
Frantziako eta Espainiako Koroek gero eta
muga gehiago jarri zizkioten negozio onuratsu
horri.
Tabakoaren nazioarteko merkataritza
horretaz aparte, Lapurdi, Bizkaia eta Gipuzkoako
portuek garrantzi handiko beste
diru iturri bat izan zuten 1550-1650 bitartean:
alegia, bakailaoaren arrantza, Ternua
aldean. Ekonomia alor horrentzat ere guztiz
garrantzitsua izan zen Pirinioz alde bateko
eta besteko negozio gizonen, finantza
gizonen eta marinelen artean lotura sendoak
izatea. Sektore horren arrakastak barnealdeko
merkatariak ere kilikatu zituen. Gasteizko
merkatari batzuek hamar itsasontziko
ontziteria bat osatu, eta Norvegiara eta
Ternuara bidali zuten Sabat Iturbide donibandar
kapitainaren gidaritzapean. Konpainiak
1610-1614 urteetan jardun zuen. Gasteizko
merkatariek interes handia zuten
merkatu horretan esku hartzeko, haiek banatzen
baitzuten arraina handik Gaztelara.
Oro har, Euskal Herriko merkataritza
egiturak oso lotura estua izan du Gaztelako
artilearen esportazio prozesuarekin, metalezko
eta burdinazko produktuak Europa,
Gaztela eta Indietara zabaltzearekin eta,
azkenik, Europako manufakturen (oihalak
gehienbat) banaketarekin. Sarri askotan
Euskal Herriko merkataritza etxeek atzerriko
negozioen ordezkari gisa jardun zuten,
baina, aldi berean, salerosketen bide tradizionaletan
sartzen ere asmatu zuten.
Euskal Herriko negozio gizonek garrantzi
handiko zeregina bete zutela argi ikusten da Gaztelarako burdinaren merkatuan.
Euskal Herriko hiriburuek (Baiona, Bilbo,
Iruñea, Donostia eta Gasteiz) merkataritza
trafiko gehiena beretu zuten, eta artilearen
eta burdinaren bideak menderatu zituzten
(bai itsasoz bai lehorrez). XVIII. mendea
arte, kostaldeko hirien nagusitasuna zela
eta, barrualdekoek (Iruñea eta Gasteiz)
aukera gutxi izan zuten. Baina XVII. mendearen
bukaeraz gero bi hiri horiek gero
eta garrantzi handiagoa hartu zuten Euskal
Herriko merkataritzaren eskema funtzionalaren
barruan.
Kontsulatuak eta instituzio ekonomikoak
Aro Berrian zenbait erakunde ekonomiko
sortu zen Euskal Herriko ekonomiaren
eta euskal merkatarien interes komertzialak
babesteko. Proiektu horiek bi helburu
nagusi izan zituzten: batetik, zenbait
talde ekonomikoren interesak babestea;
bestetik, ekonomia hobetzeko bitartekoak
sustatzea. Era horretako aurreneko elkarteak
Erdi Aroan sortu ziren. 1296an, adibidez,
“Hermandad de las Marismas” delakoa
sortu zen, Euskal Herriko eta Kantabriako
portuak bat eginez. Lapurdiko eta Euskal
Herriko gainerako portuen arteko harremanak
ere oso estuak izan ziren, hartara propio
egindako itunei esker. Burgosko Kontsulatuaren
itzal handia gorabehera (1494an
sortu zen), Euskal Herriko merkatariek
arrasto nabarmena utzi zuten nazioarteko
merkataritza trafikoan. XV. mendean, adibidez,
Euskal Nazioaren Etxea sortu zuten
Bruggen; Nantesen, berriz, euskal merkatariak
bertan gera zitezen eta haien arteko
harremanak sendotzen saiatu ziren.
Bilboko portuaren garrantzia zela eta,
Kontsulatu bat sortu zen bertan 1511n. Gipuzkoan
ere, kontsulatua Deban sortzeko
ahaleginak huts egin ondoren (1682), Donostian
sortu zen bat. XVIII. mendearen
bigarren erdian Gasteizek orduko egoera
abantailatsua aprobetxatu zuen kontsulatu
bat sortzen saiatzeko, baina Gaztelako Koroak
ez zion baimenik eman. Iparraldean
1726. urtea arte itxaron behar izan zuten
antzeko erakunde bat –Merkataritza Ganbara–
sortzeko. Erakunde horiek 1829. urtea
arte iraun zuten, haien ordez Merkataritza
Batzordeak eratu ziren arte, alegia.
Merkataritza erakunde horiek honako
helburu hauek zituzten: leku jakin bateko
merkataritza sustatzea, erakunde horietako
partaide ziren merkatarien interesak defendatzea,
eta batez ere merkataritza epaitegiak
eratzea, merkataritza harreman korapilotsuetansortzen ziren arazoei konponbidea
emateko. 1780an, adibidez, Koroak ez
zien baimenik eman Gasteizko merkatariei
kontsulatu bat eta merkataritza epaitegi bat
eratzeko, erakunde horren bitartez merkatariek
inguruetako manufakaturen eta merkataritzaren
merkatua monopolizatuko zutelakoan.
Gasteizen gorabehera horiek izan baino
lehen Iruñean ere antzeko arazo bat izan
zuten. Ana Mª Azconak ongi azaldu duen
bezala, Iruñean jarduera handiko merkatari
gune bat zegoen XVI. mendeaz gero,
debozio erakunde baten inguruan bildua,
“Hermandad de Santa Bárbara” (bestela
“Cofradía de Santa Bárbara de Mercaderes
y Tratantes” deitua). Debozio elkarte hori
oinarritzat harturik, Iruñeko merkatariek
kontsulatu bat sortzeko eskaria egin zuten
1766an. Merkatariak kementsu eta gogotsu
saiatu arren, eta ordurako ordenantzak idatziak
bazeuden ere, Merkataritza eta Moneda
Batzordeak ez zuen proiektua onartu
(1802). Aro Berrian gauza normala izan zen
merkatariak –beste talde profesional batzuk
bezala– elkartetan biltzea, goraxeago aipatu
den Iruñeko horretan, esate baterako,
edo Gasteizko “Cofradía de las Benditas
Animas del Purgatorio de San Pedro” delakoan,
adibidez. Izan ere, ez baitzegoen
merkatarientzat propio egindako instituziorik,
eta hala beste elkarte mota horietara jo
zuten harremanetan egoteko.
Euskal Herrian ekonomia sustatzeko
proposatu ziren proiektuen artean Caracasco
Gipuzkoar Errege Konpainia merkatari
erakundea (1728) izan zen beharbada
arrakastatsuena. Indietako trafiko aberasgarrian
zuzenean esku hartzeko ametsak bultzatuta
sortu zen, Espainiako Koroaren oniritziarekin
eta Holandan eta Ingalaterran
jadanik sortuak ziren konpainia pribilejiatu
haien eredura. Konpainiak, gorabeherak
gorabehera, bizitza luzea (1728-1780) eta
onuratsua izan zuen. Azkenean, beste
erakunde pribilejiatu batekin elkartu zen,
Filipinetako Konpainiarekin. Caracasco Gipuzkoar
Errege Konpainiak Caracasko
kakaoaren eta tabakoaren monopolioa lortu
zuen, erregeak hala emanda. Erakundea
bi arrazoi nagusi hauengatik desagertu zen:
batetik, 1778an portu asko egokitu zelako
Ameriketarako merkataritzan aritu ahal izateko,
eta, bestetik, Ingalaterrako gerrak
(1780-1783) kalte handiak egin zituelako.
Nahiz eta Caracaskoak baino garrantzi txikiagoa
izan zuten, aipagarriak dira ere Hondurasko
Konpainia (1714-1717), Diego de
Zárate y Murgak sortua, eta Habanako
Konpainia (1740-1765), zeina lehenbizi tabakoaren
eta gero azukrearen trafikoan jardun
zuen, Martín de Aróstegui buru zelarik.
Nahiz eta beste helburu batzuk betetzeko
sortu zen, ez da ahaztu behar EuskalerriarenAdiskideen Elkartea, oso kontuan
hartzeko ekarpena egin baitzuen. 1763. urtean
Elkarteak Gipuzkoako agintariei aurkeztu
zien planaren helburu nagusietako bat
honako hau zen: nekazaritza, zientziak, artelan
erabilgarriak eta merkataritza sustatzea.
Elkarteak bultzatu zituen ekimenen
artean miatuz gero argi ikusten da ahalegin
handia egin zuela Euskal Herriko ekonomia
baliabideak sustatzearren: nekazaritza,
burdingintza (ekoizpena eta salerosketa),
abere hazkuntza, tabakoaren salerosketa.
Elkarteak bideratu zituen ekimen nagusien
artean honako hauek dira aipagarrienak:
Basauriko San Migel Baserria sortzea,
zeina labore eta landare berriak saiatzeko
erabili baitzen, oletan berrikuntzak
egiteko sariak ematea, manufaktura jakin
batzuk sustatzeko laguntza ematea, eta finantza
erakundeei (San Carlos banketxea)
eta arestian aipatutako konpainia pribilejiatuei
ere laguntza ematea. Teknologia berritzeko
proiektu gehienek huts egin bazuten
ere, proiektu horien espirituak arrasto sakona
utzi zuen.
Erakunde ekonomiko horien garrantzia
gorabehera, ez da ahaztu behar XVI eta
XVIII. mendeak bitartean euskaldun asko
ibili zela merkataritza eta administrazio hiri
handietan. Batzuk ekonomia izaerarik gabeko
elkarte eta erakundeetan aritu ziren,
hala nola tokian tokian (Madril, Sevilla,
Cadiz edo Mexikon esate baterako) euskaldunek
sortu zituzten kofradietan. Horien
artean azpimarragarria da Sevillako Bizkaitarren
Kofradia, 1540an sortua. 1733an errukizko
erakunde horretaz baliatu ziren bizkaitarrak
eta gipuzkoarrak (arabarrek eta
nafarrek ez baitzuten sarrerarik) Andaluzian
(Rondan) burdingintzaren industria ezarri
nahian zebiltzanei aurre egiteko. Erakunde
horietako kideek, bestalde, garrantzi handiko
enpleguak bete zituzten Sevillako
Kontsulatuan edo Cadizko Kontratazio
Etxean, eta lanpostuaren talaia hartatik beren
negozioez arduratzeaz gainera aberkideei
laguntzen zieten zenbaitetan. Madrilen
ere, XVIII. mendean, antzeko zerbait
gertatu zen Euskaldunen San Ignazio Errege
Kongregazioaren edo Nafarren San Fermin
Kongregazioaren presentziarekin. Aldi
berean, Euskal Herrian bertan, erakunde
ekonomiko horietako kideek, zeukaten
kargu hori betetzeaz gainera beste zenbait
kargu betetzen zituzten udal gobernuetan.
Egoera horrek zera eragin zuen, zenbait
tokitan eta unetan (Gasteizen 1738an,
adibidez) merkatariek edo beste talde ekonomiko
batzuek eskuratzea udal gobernua
(edo/eta probintziakoa), eta talaia hartatik
beren asmoak eta premiak betetzen saiatzea.
Aro Berrian zehar, sarritan, ez zen erraza
izan zenbait talde sozialen interes espezifikoen
eta herritarren interesen artean bereiztea
(Baionan behintzat hala gertatu zen).