Historia»Erdi aroa - Politika-administrazioak
Nafarroako erreinuaren antolamendu politiko administratiboa (VIII-XV. mendeak)
Erdi Aroko Euskal Herriko lurralde guztiek ez zuten elkarri buruz izae ra politiko bera, eta horrek ondorioz era desberdineko organismo administratibo eta politikoak eratu ziren herrialde bakoitzean. Horrela, Nafarroa erreinu bihurtu zen, administrazio aparatu estatala zuela. Araba, Gipuzkoa eta Bizkaia Gaztelako erreinuaren mendeko espazio autonomoak ziren Erdi Aroaren amaieran; Hermandadeetan banaturik zeuden eta Hermandadeen gobernua hiru lurralde horietako bakoitzak zituen Batzar Orokorren esku zegoen. Bizkaian, bestalde, indarrean iraun zuten Jaurerriari zegozkion erakundeek. Lapurdi eta Zuberoa Akitaniako dukearriaren mendeko barruti gisa egituratu ziren, eta dukerri horren mendeko zirenez, ingelesen mende egon ziren 1154 eta 1451. urteen artean. Nafarroa Behereko lurraldeak Nafarroako erreinuaren baitan zeuden, eta ez zuten eskuratu administrazio izaera propiorik harik eta gaztelarrek Iberiako penintsula aldeko Nafarroako lurraldeak konskitatu zituzten arte.
Lurraldearen kontrolaren lehenengo zantzuak
Ebroren arrora lehenengo musulman
taldeak iritsi izana eta monarkia frankomerovingiar
hurbilaren albisteak dira Nafarroan
leinu multzo bat bazela eta leinu
horiek lurraldearen nolabaiteko kontrola
bazutela adierazten duten lehenengo aztarnak.
Bai Ebro ibaiaren ertzetan, bai Iruñerri
hurbilean eta haren inguruko haranetan,
badira gutxi asko hierarkizatutako eta elkartutako
gizarte baten aristokraziaren adibideak:
Casiotarrak Ebro aldean, Ximenotarrak
Iruñean, gerora Iñigotarrak jarriko zirela
haien ordez, Velascotarrak “Cerretanian”,
Pirinioetako sortaldean, eta “Galasquintarrak”
Lizarraldean edo agian Arabako
lurretan.Witizaren jarraitzaileen gune garrantzitsu
bat izan bide ziren VIII. mende hasieran
(Witiza baitzen azken errege godoari
tronuaren ondorengotza nork eskuratuko
aurre egiten zion alderdiaren buru), ordu
arte bisigodoen aginpideari atxikita egon
ziren lur horiek, hango nobleek bisigodoen
arteko borroketan parte hartu zutelarik.
Don Rodrigo “Iruñeko lurretan” zebilen hain
zuzen ere musulmanak Tarifan lehorreratu
zirela jakin zuenean. Arrazoi horregatik,
bertako nobleek eta musulman agintari
berriak azkar hasi ziren musulmanekin
akordioak egiten; hala, Casiotarren leinua
musulman egin zen eta handik aurrera
“Banu Kasi” (edo Kasitarrak) esan zitzaien
(713), eta leinuek Kasitarren ahaide zen Iruñeko
jaunaren burujabetza onartu zuten,
zergak ordaintzen zizkiotelarik (718).
Bestalde, musulmanen nagusitasunak
garrantzi handiko gune bihurtu zuen Iruñerria
islamiarrek Pirinioez haraindi zituzteninteresentzat. Aldi berean, frankoak indar
handiz saiatu ziren Pirinio guztian zehar
sartzen, eta, IX. mendearen hondarrean,
lortu ere lortu zuten konderri batzuk sortzea,
Pirinioetako sortaldean eta erdialdean,
Aragoiraino. Egin zituzten gutxienez Iruñean
sartzeko lau saio gutxi asko labur,
bertako leinu batzuen laguntzaz, baina
frankoek 824an Iruñean nagusitzeko egin
zuten azken saioak porrot egin zuen, musulmanen
burujabetzari eustearen aldeko familiek
indar handiagoa baitzuten.
Erreinu baten sorrera
Betiko ukatu zuelarik Iruñeak frankoen
monarkiarenganako lotura, Ebro haraneko
kasitarrak aginpidean indartu ziren, Kordobako
boterearen ordezkari ukaezin gisa;
Iruñeko ahaideen laguntza izan zuten, Iñigotarrena
eta Aristatarrena, eta laguntza
hark mende haren bigarren erdialdea aurreratuxea
zen arte iraun zuen. Ordurako,
hainbat faktorek aldatzen hasia zuten
egoera hura, besteak beste, bertako familia
batzuen eta Asturiasko monarkiaren
arteko harremanek. Bestalde, frankoen aldez
aurreko eraginak eta segur asko familien
laguntza handiagoak garrantzi handiagoa
eta gizarte ospe handiagoa eman zioten
Irunberri-Agoitz arroa kontrolatzen
zuen leinuari, Jimenotarrei, alegia. Aldi
berean, kasitarren eta Kordobako haien
buruzagien arteko liskarrek, Iberiako penintsulako
iparraldeko indar kristauek
akuilaturik, higatu egin zuten Iruñean zuten
nagusitasunari eusteko Iñigotarrek zuten
ahalmena.Testuinguru horretan, 905ekoa da Iruñean
errege bat “sortu” zelako berri zehatza;
Antso Gartzeiz I.a zen errege hura, Ximenotarren
leinukoa, Pirinio aurreko bi
arroak kontrolatzen hasi eta Kordobari ordaindu
beharreko zergak, mendetasunaren
sinbolo zirenak, betiko kendu zituena. Errege
hori berehala lotu zitzaion bere mendeko
lurraldea kristautasunaren ikuspegitik indartzeko
lanari, gobernuko agintariak sortzeari
eta ordu arte existitzen ez zen bertako
erregetzaren ideia gauzatzeari. Lehentasunen
ordena horri jarraiturik, eta alde
batera utzirik arestian aipatu dugun lurralde
zabalkundea, komeni da alderdi jakin
batzuk aipatzea. Gorteak Naxeran hartu
zuen egoitza berriak erro baten gisako balioa
izan zuen orduz geroztik Iberiako penintsulako
beste erresuma kristauarekiko
harreman gero eta estuagoak lotzeko, bi
monarkien arteko familia loturen sare estu
bat bultzatzeko, alegia. Bestalde, lurraldea
Aragoi aldera zabaldu izanak Ebroren harana
inguratzen zuen eremu zabala osatu
zuen, eta erregeak eremu zabal hori antolatu
behar izan zuen erregearen konfidantzako
gizonen esku zeuden ordezkaritza
militar txikien bidez; haiek izan ziren lehenengo
“tenentziak”. Erregearekin batera,
Erregearen Aholkularitza hastapeneko bat
izan zen garai hartako gobernu erakunde
bakarra: erregearen familiak, goi mailako
elizgizonek –fraide buruek, abadeek, apezpikuek–
eta noble nagusiek osatutako aholkulari
taldea hain zuzen.
Hain urte gutxitan Pirinioen inguruan
finkatzea lortu zuen erregetza hura X. mendeko
gainontzeko urteetan sendotu zen, ohi
ez bezalako erregina baten eskutik neurri
handi batean. Toda edo Dota Aznar andrea
zuen izena erregina horrek, eta lehenik
mutil baten erregeorde gisa, eta gero haren
aholkulari ahaltsuenaren gisa, erreinu
horren gidari izan zen, harik eta mende
horretako bigarren erdialdean hil zen arte.
Hala ere, Iruñeko erregetzaren oinarrizko
hatsapenak finkatuta geratu ziren: tronua
seme oinordekoarentzat izango zen –adin
txikikoa izanda ere–, erresuma ezin zen
zatitu –eta erresumaren ondarea oso-osorik
jaso behar zuen errege berriak–, gutxieneko
agintaritza gune haiek –Aholkularitza eta
tenentziak–, indartuta geratu ziren, eta Iruñeko
erreinuak harreman estuak izango
zituen Leongo monarkiarekin eta Gaztelako
konderri hurbilarekin. Horrela ulertzen da
X. mendean Toda erreginaren hiru biloba
izatea hurrenez hurren Leongo errege. Almanzor
buru izan zuten garaian musulmanek
jo zuten eraso nekaezinaren aurrean
bizirik iraun izanak argi erakusten du Pirinioetako
erreinu gazte horrek iritsi zuen
sendotasuna.
Iberiako penintsulako politika: goralditik beheraldira
Almanzor XI. mendean hil izanak atseden
hartzeko beta eman zion Iruñeko erresumari,
barne antolamenduaren premian
baitzen. Hura izan zuen Antso III.a Gartzeizek
(Antso Handiak), eginkizun nagusi, eta
bere gain hartu zuen lurralde eremu definituago
bat indartzeko zeregina, haren ondorengoek
gerora lurralde hura zabaldu
ahal izan zezaten. Arga-Aragoi ibaien elkargunea
babesten zuten gotorlekuak sendotu
beharra zegoen lehenik, eta gero Pirinio
aurreko mendietakoak, Loarreraino. Erreinua
babesten zuen gotorleku sail bat egin
zen horrela, eta gotorleku horien premietan
oinarrituta, erregeak errotik aldatu zituen
agintariak. Tenentziak ere orduantxe
indartu zituen, eta bertako noble bati eman
zitzaion haien agintzaritza, noble hura zelarik
erregearen ordezkaria, kobratzen zituelarik
erregearen errentak eta kontrolatzen
zuelarik ordena publikoa. Tenente-ak
lurraren errentaren zati bat hartzen zuen
bere zerbitzuen truke, eta lurralde osoko
tenentzia bat edo gehiago izan zitzakeen
bere ardurapean.
Antso Handiak nafar monarkiak ohi
zuen familia harremanen politikari eutsi
zion, Gaztelako konde etxearekiko harremanak
estutu zituen, alegia. Antso Handia
Gaztelako kondearen alaba Muniarekin
ezkondua zen, eta haren ezkontzari esker
harreman sare estua izan zuen Gaztelako
konderriarekin eta Pirinioen erdian zegoenRibagorzakoarekin, hango agintariak ere
gaztelarren ahaideak baitziren. Arestian zehatzago
azaldu dugun xehetasun hori delaeta,
historialariek errege erreinua hedatu zaletzat
jo izan dute Antso Handia, hainbat
erresuma eta lurraldetan esku hartu baitzuen,
Bartzelonako konderria edo Gaskoiniako
dukerria barne, bi leku horietako
agintariak haren ondoan agertu zirelarik
behin baino gehiagotan. Haren erresuma zehatz
aztertuz gero, aitzitik, esan daiteke
haren ezkontza politikak familiaren tradizioari
eutsi ziola, eta haren jardunak, garai
hartako ohiturari jarraiki, haren familiaren
ondorengotza eskubideak defendatzea izan
zuela ardatz, eskubide horiek Gaztelako
ahaideak ere hartzen zituela, eta, arrazoi
asko zirela medio, berarengan gorpuztu
zirela. Iruñeko erregeak, bestalde, ez zien
inongo mehatxurik egin Bartzelonako eta
Gaskoiniako kondeei, horiek ere nafar erregeen
eta gaztelar kondeen ahaideak izaki,
eta bi konde horiek behin baino gehiagotan
Nafarroako erregearekin batera agertu
izanak adierazten du harreman onak zituztela.
Iruñeko erregea 1035ean hil zenean,
iruindar familiari lotutako bi eremu asko
hazi ziren hurrengo ia berrogei urteetan:
Gaztela, Fernandoren ondorengoen pean,
eta Aragoi, Antso Handiaren sasiko seme
Ramiroren eskutik, Iruñeko burujabetzaren
pean hartu baitzuen erresuma hura. Anaien
arteko harreman aldakorren eraginez, Iruñearen
eta Gaztelaren arteko mugak maiz
kolokan egon ziren era askotako hitzarmenen
arabera; Aragoi, berriz, gero eta urrunago
zegoen Iruñeko erresumatik, eta hedatze
egitasmo propioak sortu zituen musulmanen
bizkar. Bitartean, Kordobako kalifa
herriak higadura handia izana zuen,harik eta 1033an zeharo suntsitu zen arte,
haren ordez erresuma asko sortu zirelarik,
taifa erreinuak, alderdi militarretik ahulak
oso, baina ekonomiaren aldetik aukera handiak
zituztenak. Desoreka horri esker, kristau
erresumek urre kopuru handiak hartu
zituzten, mugetako bakearen berme gisa;
printze batek besteari mendetasunaren seinale
gisa ordaintzen zion zerga horri parias
zeritzon, eta monarkiarentzat eta nobleentzat
ondasun eta aberastasun iturri
berri izan ziren.
Aberastasun iturri berri horrek eta erregearen
aginpidezko jardunbidearekin zerikusia
zuten beste xehetasun batzuek krisi
politiko handi bat sortu zuten 1076an. Iruñeko
erregea, Antso Gartzeiz IV.a, Antso
Handiaren biloba, Peñalenen amilarazi zuen
noble asko eta bere familiako kide asko
tarteko izan zituen konspirazio batek. Tronua
orduan haren lehengusu Alfontso VI.a
Gaztelako erregeari egokitu zitzaion, eta
hark aurrera egin zuen eta Naxera beretu
zuen, gortearen egoitza, alegia; baina familiaren
beste adarra, egoitza Aragoien zuena,
Iruñeraino iritsi zen beste noble batzuen
laguntzaz; Aragoiko Ramiroren seme
Antso Ramirezi eman zion koroa, eta orduz
gero hark zilegitasun osoz “aragoitarren
eta iruindarren errege” izendatu zuen
bere burua. Berriz ere, agian 905. urtean
gertatu zen bezala, lurralde hartako aristokraziak
lurraldea gidatzeko egokien iruditzen
zitzaiona jaso zuen tronura, kasuhonetan familiari atxikitako norbait, nahiz
familiaren adar sasiko baten kidea izan.
Goi Erdi Aroan Iruñeko erreinuan zegoen
gizajendea landa eta nekazari giroan
bizi zen, harreman pertsonalen sare estu bat
zuen oinarri, eta zerikusi handia zuen lurraren
jabetzaren errejimenarekin. Lotura
horiei esker uler daiteke, neurri handi batean,
erregearen aginpideak beti oinarri izan
zuen harreman sarea, erregea aristokraziako
talde jakin batetik sortua baitzen eta gizarteak
eskaintzen zion laguntza baitzuen betiere
oinarri sendo. Arestian aipatu ditugu,
zentzu horretan, VIII. mendeko lehenengo
familia nagusiak; gero erregea agertu zen,
bere familiak, aristokraziak eta goi mailako
elizgizonek eratzen zuten aholkulari talde
txiki batez inguratua. Horiek ziren, hain
zuzen ere, lurraren jabetzarekin zerikusia
zuten taldeak, erregearen gisara, luze-laburrez
eta garrantziaz era askotakoak ziren
lurren jabeak, eta biztanle gehienen bizibidea
sortzen zutenak.
Erregeak, nobleek eta elizgizonek tamainaz
handiagoak edo txikiagoak izan zitezkeen
herrixkak zituzten, eta herrixka horien
zati bat zuzenean baliatzeko gorde ohi
zuten, lur horietatik gehienak mendeko
nekazariek lantzen zituztelarik. Bilauek lurraren
etekinen zati bat ematen zioten jaunari,
petxa zeritzona, eta horregatik deitzen
zitzaien petxero edo petxadun. Era berean,
bilau horiek zeregin edo zerbitzu osagarriak
egiten zituzten jauntxoaren lurretan; horienartean aipagarriena cena edo bizilekua eta
jatekoa izateko eskubidea ziren. Gizarte
banaketa hori, Erdi Aro osoan komuna izan
zena, ñabardurak gorabehera, ia bakarra
izan zen XI. mendearen azken herena arte,
alegia, gizarte hura nekazaritzatik eta abeltzaintzatik
bizi ziren bilau edo nekazari
komunitate askotan banatua zegoen. Soilsoilik
Naxera, 920an konkistatua, zen neurri
batean egoera horren salbuespen, hiriko
bizitza nahiko garatua baitzuen, Iruñean
bertan ere ezagutzen ez zen modukoa.
XI. mendearen azken herenerako, eta
Europako beste eremu batzuetan gertatu
zen bezala, etengabeko migrazio bat izan
zen; batetik, Santiagoko Bidean barrena
Konpostelara zihoazen erromesak, eta, bestetik,
Pirinioak zeharkatzen zituzten bideetan
barrena zetozen merkatari eta eskulangileak,
Ibañetan barrena hasieran, eta
1076az geroztik, Somporten barrena. Pertsona
eta salgaien joan-etorri hark berehala
sortu zuen azpiegituren eta zerbitzuen
premia, eta sortu zuen orobat jende etorri
berri hari erreinuan egoitza emateko premia,
nahiz indarrean zegoen gizarte antolamendua
hausten zuten, jende haiek ez
baitzeuden lurrari atxikiak, eta ez baitziren
lurrari esker bizi. Iberiako penintsula osoan
irtenbide bera eman zitzaion arazo horri:
frankoei –horrela deitzen zieten Pirinioez
harainditik etorriak zirelako, eta jauntxoekiko
betebeharretatik salbuetsita edo franco
zeudelako–, foruak ematea –jende horien baldintza bereziak arautzeko estatutu
bereziak–; hori zela-eta burguak edo hiriak
sortu ziren, eta hiriari berez dagozkion jarduerak
indarra hartzen hasi ziren, eskulangintza,
industria, merkataritza, etab., ordu
arte ezagutu ez zen aberastasuna eta hazkundea
sortu zelarik. Irtenbide hori bera
erabiliko zuten gerora beste leku askotan,
eta burgu edo hiri horietan hartu zuten ere
bizileku judu komunitateek. Handik hara,
Iruñetik hegoaldera hedatu ziren juduak.
Erregetza nola berrantolatu zen XII. mendean
1134an, Alfontso I.a Gudularia hil zenean,
arazoak sortu ziren berriz ere haren
ondorengoa aukeratzeko, ez baitzegoen
oinordeko zuzenik eta erregeak testamentu
bitxi bat egina baitzuen. Testamentu
horretan Lur Santuko ordena militar nagusien
artean banatzen zen Iruñeko erreinua
(San Joango Ospitalea, Jerusalemgo Tenplua
eta Hilobi Santua), erresuma horren ohituren
kontra, eta, bide batez, erresumako
baroien nagusitasuna eta hirien pribilejioak
ukaturik. Baztertua gelditzen zen horrela
gaztelarrek tronuaren ondorengotza hartzeko
aukera, hura baitzen Antso Handiaren
familiatik gelditzen zen adar bakarra,
eta hari zegokion beraz erregetza. Testamentuak,
alde batetik, eta ondorengoa
Gaztelakoa izan zitekeelako usteak, bestetik,
elkarren oso bestelako irtenbideak harrarazi
zizkien Aragoiko nobleei eta Iruñekoei.
Aragoikoek azpijoko bitxi bat egitea
hautatu zuten, saiatu ziren hildako erregearen
anaia bat, elizgizona zelako errege ezin
izan zitekeena, errege izendatzen; azpijoko
horrek gerora sistema politiko ohi ez
bezalako bat sorrarazi zuen, Aragoiko Koroa.
Iruñeko baroiek, berriz, Araba, Bizkaia
eta Gipuzkoakoekin batera, Gartzea Ramirez
“Osatzailea”, Naxerako Gartzea erregearen
ondorengo sasikoa bera, izendatu zuten
errege. Krisialdietan Iruñeko erregetzak
hartu ohi zituen horietako aukera bat zen
hura, dudarik gabe. Nolanahi ere, XII. mendeko
egoera bestelakoa zen dagoeneko, eta
ikusirik hildako erregearen testamentua ez
zela betetzen, eta errege berria jatorriz
sasikoa zela, Erromako eliz auzitegiak erabaki
zuen ez onartzea ez errege hura eta
ez haren ondorengoak, egoera haren oreka
falta areagotu egin zelarik horrela. Bestalde,
erregetzaren izateak berak, nobleak
baitzituen betiere eusle, areagotu egin zuen,
zalantzarik gabe, Iruñeko erregetzaren badaezpadakotasuna.
Dinastia berriak, beraz,
erregetzaren zilegitasuna berreskuratzekobide luze bati ekitea izan zuen zeregin nagusia,
erregearen aginpidea modernizaturik
eta indarturik; Iruñeko erregeek asmo
horri eutsi zioten eta landu zuten Gartzea
Ramirezen, haren seme Antso VI.a Jakitunaren
eta haren biloba Antso VII.a Azkarraren
agintaldia bitartean.
Monarkia berriz eratuko bazen, ordena
militarrei erresuma galtzeagatik zor zitzaien
ordaina eman behar zitzaien lehenengo;
zeregin horri sistematikoki eta isilean
lotu zitzaion Gartzea Ramirez, munta handiko
kalte ordainak emanik ordena horiei.
Aldi berean, eta Aragoirekin konponbide
bat aurkitzeko saioak porrot egin ondoren,
Gaztelaren nahiak geldiaraziko zituen sistema
bat sortu behar izan zen; Gartzea Ramirez
Gaztelaren basailu egongo zen, horrela,
teorian behintzat, haren nagusitasuna
onartzen zuela, eta, praktikan, erabaki hark
tronuan irauten lagundu ziola. Ohitura feudalen
arabera, Gartzea Ramirezen nobleak
ere, haien erregea Gaztelako erregearen
basailu zenez, Gaztelaren basailu ziren, eta
horren ondorioz nobleen leialtasunak anbiguitate
korapilatsu bat izan zuen ezaugarri;
Iruñeko erresumako sartaldeko baroiek
zuzenean Gaztelako erregeari, edo Iruñekoari
eta Gaztelakoari bereizita, zin egin
ziezaioketen leialtasuna, eta horixe egingo
zuten, Iruñeko erreinua ahultzen zutelarik
horrela. Hala eta guztiz ere, hura zen errege
berriak har zezakeen bide bakarra; Aragoik,
berriz, askoz errazago konponduak
zituen bere arazoak, eta Iruñeko erresuma
hauskorra erdibanatuko zuelako mehatxua
egin zezakeen Gaztelarekin batera.
Hurrengo urratsa Antso Jakitunak egin
zuen. Horretarako egoera hobea zeukan
Iberiako penintsulan, Gaztelako erregea
adin txikikoa baitzen, eta, beraz, gutxiago
estutzen baitzuen Gaztelak Iruñeko erreinua.
1162ko udan, eta erregearen aginpidea
indartzeko asmoz, oinarri-oinarrizko
aldaketa bat egin zuen erregearen izendatzean;
harrezkeroztik erregea “iruindarren
errege” edo “Iruñeko errege” izan ordez,
“Nafarroako errege” izango zen. Izen aldaketa
horrek eduki aldaketa garrantzitsu
bat zekarren berekin; pertsonek –nobleek–
eutsitako erregetzaren ideia baztertu, eta
lurraldean –Nafarroan– oinarritutako erregetzaren
ideia nagusitu zen, ordu arte lurralde
eremu gisa izen horrekin inoiz definitua
izan ez zena hain zuzen ere. Horren
bitartez erregeak monarkiaren ahultasun
nagusia konpondu nahi zuen, pertsonen
leialtasunarekiko mendetasuna, mendetasun
horrek, hain zuzen, nobleen leialtasuna
beste erregeren batenganakoa izan zitekeen
beldurrez egotera behartzen baitzuen erregea.
Ideologia berri horren laguntzaz Antso
Jakitunak bere gain hartu zituen Errioxan
eta Arabako sartaldean eginak ziren lurralde
beretzeak, arestian ikusi ditugunak.Hain garrantzi handiko egitasmo politikoa
ezin zitekeen adierazte soilean geratu;
adierazpen hori landu, bideratu eta gauzatu
beharra zegoen, baldin eta erregearen
aginpidea erresumako azken bazterreraino
iritsiko bazen. Erregeak bi alorretan jardun
behar izan zuen: lehenengo, koroaren finantzak
berrantolatu behar zituen, erregetzaren
ondarea hobeto kudeatu ahal izateko,
eta, bigarren, erregearen aginpidearen
ordezkaritzak sortu behar zituen koroaren
ondarea eta aginpidea ahulagoak ziren lurretan:
Araban, Gipuzkoan eta Durangaldean.
Lehenengo auzia “petxak bateratzeko
foruak” zeriztenak emanez konpondu
zuen; foru horiek nekazari herriei eman zitzaizkien
arauak ziren, arautzen zituztenak
nekazariek ordaindu behar zituzten petxak
eta jauntxoekiko zituzten gainontzeko betebeharrak,
kasu honetan erregeari zegozkionak,
ordainketa horiek zerga bakar, oso
edo etxe bakoitzekoan elkartuta gelditu zirelarik.
Koroaren diru sarrera guztiak sistematizatuta
gelditu ziren horrela, eta erregeek
ohitura hori XII. mende osoan eta XIII.. endearen zati handi batean hedatu zuten,
baita horrela diru erabilgarri gehiago eskuratu
ere.
Bigarren auziak bi alderdi izan zituen;
lehenengo, erregeari leial zitzaizkion tenente
asko izendatu ziren Gipuzkoan eta Araban;
horietako tenente asko Iruñeko nobleak
ziren. Bigarren, salbuespen forua
zuten bi hiri sortu ziren, Gasteiz (1180) eta
Donostia (1181); horrela erregearen aginpidearen
bi gune sortu nahi ziren, erregeak
berak sortuak eta beren pribilejioak erregeari
zor zizkiotenak, erregearen nagusitasunak
indar handirik ez zuen lurretan. Bi
egintza horiek tokian tokiko nobleen aurkakotasuna
sortu zuten, aginpide eta lurraldearen
kontrol handia galtzen baitzuten
horrela. Gipuzkoako, Arabako eta Bizkaiko
nobleak, Arabako kondea buru zutela, Gaztelako
Alfontso VIII.aren jarraitzaileei 1199-
1200ean atxiki izanak garbi adierazten du
nolako zailtasunak izan zituen Nafarroako
monarkiak bere aginpidea eremu hartan finkatzeko;
soil-soilik Gasteizek eta Donostiak,
batez ere Gasteizek, aurre egin zioten Alfontso
VIII.aren aurrerapenari, baina errege
horrek, hala ere, berehala berretsi zituen
bere pribilejioak.
Antso Azkarra ez zen jadanik sartaldeko
lurralderik berreskuratzen saiatu, eta
familiaren egitasmoa huts egintzat jo zuen,
alor horretan behintzat; bete zuen ordea
bere dinastiak galdutako ospea berreskuratzeko
nahia, 1196an Aita Santuak Nafarroako
erregetza onetsi baitzuen, 1134 ezkeroztik
ukatua izan zitzaion onespena hain
zuzen. Erregearen aginpidea soil-soilik Nafarroako
eremuan sendotzeko politikari
eutsi zion, eta harrezkeroztik itsasalderako
bide berriak bilatu zituen, merkataritza hitzarmenak eginez edo harremanak izanez
Pirinioez haraindiko agintariekin eta nobleekin.
XIII. mendearen hasieran iritsi zen
egonkortasunaren ondorio da nafarrek Navas
de Tolosako guduan (1212) parte hartu
izana eta nafar koroaren aberastasun gaitza;
aberastasun horri esker erregeak ondasun
multzo handiak erosi zituen Erriberako
lurretan, eta munta handiko maileguak
egin zizkien Aragoiko erregeei.
Erreinuaren heldutasuna
Gorago esan duguna ikusirik, bistan da
XII. mendearen bigarren erdialdetik aurrera
Nafarroako erreinua abiatua zela beren
gobernu erakundeen heldutasunaren bidean.
Frantses jatorriko dinastia bat, Champagneko
kondeak, Nafarroako tronura iritsi
izanak, modernizazio prozesu horien azkartze
bat ekarri zuen, Europarekiko harremanak
eta joera berritzaileenak bultzatu baitzituen.
Egoera berri horrek zertxobait indartu
zituen garai hartako gizarteak bere
interesak adierazteko zituen bide ahulak.
Prozesu horren ondorioz dialektika interesgarri
eta emankor bat sortu zen, besteak
beste, nolabait ere “hitzartua” izango zen
errejimen bat ekarriko zuena; hartan, indar
eta iraupen handiko erabilerak eta ohiturak
hartuko zituen bere gain erregeak, teorian
behintzat, eta erabilera eta ohitura horietatik
sortuko ziren gerora Aro Berrian ere
iraun zuten erakunde sendoak. Champagne
dinastiaren ondoren, Capet dinastia etorri
zen XIII. mendearen azken hogeita hamabost
urteetan; dinastia horrek gatazka handia
sortu zuen gizartean, tokian tokiko nobleekineta burgesekin izan zituen tirabirak
eta liskarrak zirela eta. Evreux dinastiak
bakarrik, XIV. mendea aurreratua zela,
lortu zuen Nafarroako erresumaren uste ona
eta laguntza.
Monarkiaren gobernua
Frantses dinastiaren etorrerak luzaroan
kanpoan egoteko aukera eman zien Nafarroako
erregeei, eta horretarako erregearen
ordezkari bat izendatu zuten, hasieran seneskal
deitu zitzaiona, gobernari gero, eta
batez ere, lugarteniente edo ordezko. Hitz
hori XIV. mendearen bigarren erdialdean eta
XV. mende osoan erabili zen, erregearen
beraren senideen esku egoten zenean kargua.
Erregeorde hitza XV. mende bukaeran
agertu zen.
Champagneko dinastiaren berrikuntzarik
garrantzitsuenetako bat erreinuarekiko
elkarrizketa izan zen; elkarrizketa hori egiteko
bi batzar mota desberdin sortu ziren,
gutxi asko berez antolatuak, ez erregearen
aginpideak sortuak ez beste inork arautuak.
Kapareen Batzarrak Antso Azkarraren agintaldian
sortu ziren, inoren esku hartzeen
aurrean, erregearen berarenean besteak
beste, gutxienez ere beren interesak defendatzeko.
Hiribildu Onen Hermandadeak
ordena publikoa elkarren artean mantentzen
interesatuta zeuden herri batzuk elkarganatzeko
sortu ziren Champagne dinastiaren
garaian. Errege “jatorriz arrotz eta mintzairaz
ere arrotz” haiek sortzen zuten
kezkak eta mesfidantzak behin baino gehiagotan
bilarazi zituen bi batzar horiek, edo
bereizita eduki zituen, nahiz helburu komunbat zuten, erresuma hartako eskubideak,
erabilerak eta ohiturak errege dinastia
ezezagun bati aurkeztea, alegia.
Egoera horren eta antzeko beste batzuen
presioaren eraginez batzorde bat sortu
zen 1238an, aberatsek, zaldunek eta elizgizonek
eratua, eta, erregearen Auzitegiarekin
batera, erresumak eskatzen zuen lege
bilduma egingo zuena. “Foru Zaharra” eta
behin eta berriz idatzi eta zabaldu ondoren
foru zahar horretatik eratorriko zen Foru
Orokorra kontuan hartu ondoren, testu hark
premiazkoena zehaztu zuen: erregearen
aginpidea mugatzea. Lege bilduma hura
erregetza baino goragokoa zela ere esan
zuten, baita esaten zenean ere Pelaiorengandik
zetorrela erregetza, Errekonkista
Asturiasko erreinuan hasi zuen hartatik alegia.
Horregatik, errege bakoitzak lege edo
foru horiek zin egin behar zituen erregetzat
onartua eta izendatua izan baino lehen.
Biltzar, Batzar Nagusi eta hermandade
haiek XIII. mende osoan eta XIV. mendearen
lehen hogeita hamar urteetan iraun
zuten indarrean, nahiz erregeak baliogabetzen
saiatu ziren. Capet dinastia tronuan
egon zen bitartean erregetzarako ondorengotzan
izan ziren gorabeherek eta erregeen
urrunaldiek sortu zuten suminaldia nagusitu
zen garai latz hartan; biltzar horiek esetsiak
izan ziren, eta ezkutuan jardun behar
izan zuten. Batzar horien azken egintza
handia 1328an izan zen, Nafarroako Karlos
I.a (Frantziako IV.a) hil zelarik, frantses
gobernaria kargutik kendu eta bi erregeorde
izendatu zituztenean tronua zilegizko oinordekoarentzat,
alegia, Joana I.arentzat,
gordetzeko.
Harrezkero, eta Evreuxko Joana eta
Felipe aginpidean zirelarik, biltzar haiek
modu baketsuan bideratu ziren erregearen
aginpidetik sortu eta ordu arte baino arautuagoak
izan ziren beste era bateko biltzarretara:
erresumako estatuen biltzarra edo
Gorteak. Erregearen Auzitegi zaharra noizean
behin hasi zen biltzen, modu agurgarri
eta zabalagoan, eta Gorte Nagusi izenez,
batzuetan hiribildu onetako gizonak ere deitzen
zituela, eta hortik sortu ziren, aldez
bederen, Gorteak, gero eta modu sistematikoagoan
biltzen hasi eta indarra eta ospea
hartuz joan zirela. Gorte horiek erregetzaren
edo erresumaren egintza garrantzitsuak
onartzea, laguntza bereziak ematea
eta zegokion kexuak bideratzea zuten
eginkizun nagusia. XIV. mendea bitartean
eta XV. mendearen lehenengo erdialdean
gero eta gehiago sendotu zen, eta batzarrak
eta hermandadeak zeharo ezeztatu zituen.
Erregearen Auzitegiak, bestalde, bilakaera
interesgarri eta logiko bat izan zuen, Goi
Erdi Aroko erakunde haren bi zeregin nagusiak
biltzen zituena: zuzenbidea ematea
eta aholkularitza. Zuzenbidea emateaz Gorteko auzitegi berria arduratu zen, hura zen
auzitegi gorena, eta pixkanaka-pixkanaka
antolatu zituen epaileak, notarioa, abokatuak
eta erregearen prokuradorea, zeinak
erregearen interesak defendatzeko ardura
zuen. Erregearen Auzitegiaren beste zeregina
Erregearen Kontseiluak hartu zuen
pixkanaka bere gain; kasu honetan, erregearen
mendeko erakundea zenez, alderdi
batera oso makurtua gelditu zen XV. mendearen
erdialdeko gerra zibiletan, eta mende
horren bukaeran erakunde horren antolamendua
erreformatu behar izan zuten
beraz, profesionalagoa izan zedin eta eragin
handiagoa izan zezan.
Lurralde eta finantza antolamendua
Goi Erdi Aro garaian tenentziek izan
zuten gehienbat erregetzaren administrazioaren
ardura, baina administrazio hori zaharkitua
geratu zen XIII. menderako. Erregetzaren
heldutasunak, eta erresumako gizarte
eta ekonomia sarearen konplexutasun gero
eta handiagoak, berrikuntzak ekarri zituzten
XII. mende bukaeraz geroztik. XIII.. enderako baziren lau merindade Nafarroako
erreinuan: Iruñea-Mendialdea, Zangoza,
Lizarra eta Erribera, eta horrez gainera
Pirinioez haraindi bazen era askotako lur
multzo bat, bi baile herritan egituratua:
Donibane Garazikoa eta Mixa-Ostabaresekoa.
XIV. mendearen hasieran beste baile
herri bat sortu zen Pirinioez haraindi, Bastidako
gune frankoa, osatuta gelditzen zirelarik
horrela merindade gisa sekula egituratu
gabeak ziren lur haiek, zeinek soilik
Aro Berrian hartu baitzuten “Nafarroa Beherea”
izena, Nafarroa Garaiari kontrajarririk.
Hasierako lau merindade horiez gainera,
1407an Erriberako merindadea sortu zen.
Merioen eta baileen zereginak berdinak
ziren: erregetzaren ondarea administratzea,
haren errentak eta eskubideak hartzea, zuzenbidea
ematea eta ordena publikoa mantentzea.
Merioek merindadearen esparruan
egiten zuten hori, baileek, berriz, baile herriarenean.
Mendiez haraindiko lurrek ez
ezik, erresumako hiri nagusiek ere baile
herriak eratu zituzten, alegia, Iruñeak, Zangozak,
Lizarrak eta Tuterak, Garesek eta
beste gutxi batzuek. Kasu horietan ez dira
nahastu behar baile herrien eskumenak eta
udalbatzetako agintarienak: bailea erregeen
ondasunen administrazioaz eta juduen zuzenbideaz
arduratzen zen, eta udalbatza,
berriz, hiriko gobernuaz, ohiko zuzenbideaz
eta foruak emandako gainerako eskumenez.
Merio eta baile horien zergak biltzeko zereginak
berehala sorrarazi zuen zerga biltzailearenkargua; batzuek zein besteek
Compto Liburu sail bat egin zuten, XIII.. ende erditsutik Erdi Aroa bukatu arte
Nafarroako koroaren ondasunen administrazio
guztia jasotzen zutenak. Horrekin
batera, begien bistan da dokumentu artxibo
bat sortzeko premia zegoela, nahiz ez
zuen luzaroan iraun; artxibo horretan aipagarriak
dira Kartularioak, ordu arte gordea
zen dokumentazio osoa biltzen zutenak, eta
Tiebasko gazteluan zegoen altxorra gordetzeko
leku finkoa.
Finantzez arduratzen ziren talde horien
hazkundeak berehala ekarri zuen aldi berean
kontuak aztertu eta zentralizatuko zituen
erakunde baten beharra, eta erakunde
horren lanak, hasieran behintzat, erregearen
inguruko jendeak egiten zituen. XIV.. endearen hasieran diruzainaren kargua
sortu zen; diruzain horrek kontuak aztertu
behar zituen batik-bat, eta diru sarreren eta
gastuen balantzea egin; horretarako, berarekin
batera ziharduten entzule –auditore–
talde baten laguntza izaten zuen. Sistema
horren hobekuntzak eta kontularitzan egin
ziren aurrerapenak ikusita, Karlos II.ak kontu
auzitegi bat sortu zuen 1365ean, Comptoen
Ganbara zeritzona, entzule eta notario
talde horri maila juridiko berri bat eman
eta azken Erdi Aroko erakunde garrantzitsuenetako
bat bihurtu zuena. Aurrerago,
1400ean, Karlos III.ak ondarearen prokuradore
kargua sortu zuen, zeregin horretarako
aldez aurretik zegoen erregearen
prokuradore kargua harrezkero bere ondarea
babesteko zereginetaz arduratuko zela;
orduz gero beste prokuradoreari fiskala
esan zioten, eta haren zeregina auzietara
mugatu zen.
Garai hartako finantza berrikuntzarik garrantzitsuenetako
bat, erresumako gorteekpremia larrietarako ematen zituzten laguntza
berezien ugaritasuna izan zen. Laguntza
horiek ohi ez bezalako eta une jakin
bateko zerga kobrantza gisa aurkeztu ziren,
eta badaezpadako gertaera haietan erresuma
osoak erregeari lagundu behar ziolako
hatsapena zuen oinarri, zeren eta erregeak
ez baitzeukan soil-soilik bere ondare pribatuaz
baliatzerik, ordu arte egina zuen
bezala. Esan gabe zihoan erreinuak laguntza
horiek “dohain” eman behar zituela, eta
laguntza emate horretan estamentu guztiek
parte hartuko zutela, bai nobleek bai nekazari
xumeenek, estamentu bakoitzaren
ahalmenen arabera, nahiz denboraren
buruan noble eta elizgizon batzuk diru laguntza
horiek ordaintzetik salbuetsiak izan
ziren. Zerga berri horiek, “estatuaren” premiak
asetzeko baitziren, hasieran behintzat
hiru hilabetero ordaindu behar izaten ziren
–horregatik zerizten laurdenak–, eta oro har
suen liburuetan oinarritutako aldez aurretikako
kalkulu baten arabera kalkulatzen
ziren. Beste laguntza mota bat alkabala
zergak ziren; salgaien gaineko salerosketa
zerga zen hura, erresumak gorteetan bildurik
emana. Zerga kobrantza batzuk zein
besteak hain ugariak izan ziren, non, izatez,
noizbehinkakotasuna galdu baitzuten,
eta XIV. mendearen bigarren erdialdean
dagoeneko urtero kobratzen baitziren. XV.. enderako, zerga horiek biztanleriaren arabera
kalkulatutako kopuruetan ordaindu
behar izaten ziren, herri bakoitzeko biztanle
kopuruaren eta beren finantza ahalmenaren
arabera, alegia.
Capet dinastiaren garaiko krisiaren ondoren,
Evreuxtarren etorrerak erreinuaren
eta monarkiaren arteko adiskidetasuna ekarri
zuen pixkanaka-pixkanaka. Nafarroako
nobleek gogotik hartu zuten parte KarlosII.ak bere mendean zituen frantses lurretan
etengabe izan zituen liskarretan eta Europarekiko
politikak zekartzan zereginetan.
Monarkiak diru laguntza haien etengabeko
premia izan zuen, bai Karlos II.ak egin zituen
gerrek sortzen zituzten premiak asetzeko,
eta bai Karlos III.aren garaian gorteak
eta diplomaziak izan zuten garapenak
sortzen zituen gastuak estaltzeko. Bi errege
horiek interes komun bera zuten, Frantzian
zituzten ondasunak eta eskubideak berreskuratzea,
alegia; azkenean Karlos III.ak
lortu zuen hori, 1404an.
XV. mendeko krisia
Erreinua kudeatzeko modu hori indarrean
egon zen azken Erdi Aro osoan, baina
aipa ditzagun, labur bada ere, Erdi Aroko
azken mendeak berezko izan zituen alderdi
batzuk. XV. mendearen erdialdean krisi
luze bat hasi zen monarkiaren baitan, erresuma
osoan gorabehera handiak sortu eta
erregetzan zegoen azken dinastiari, Foix eta
Albreteko etxeari, arazo handiak ekarri zizkiona.
XV. mendearen hasieran Nafarroako
erreinuak ez zuen arazo handirik; Karlos
III.ak bake adiskidetsu bat iritsia zuen bere
auzo guztiekin, eta bere alaba Blanka, Joan
II.arekin ezkonduari erresuma lasai bat
eman zion, zeinak administrazio egitura
egokia eta eragin handikoa zuen. Gizarteak,
ordea, berrikuntza handiak izan zituen XIV.. ende erditsutik XV. mendearen lehenengo
urteak bitarte: batetik, nobleen estamentua
asko hazi zen XIV. mendeko gerren
ondorioz, eta, bestetik, gorteko aristokraziak
indar handia hartu zuen Karlos III.aren
garaian. Gizarte hori, gainera, oso zatituazegoen familia sustrai sakonak eta pertsona
jakin batenganako atxikimenduak oinarri
zituzten leinu, klan eta alderditan, batzuetan
haien arteko liskar pribatuak sortzen
zirela, betiere erregeak konpondu behar
izan zituenak. Nobleen bandoak edo
aldeak oso ugariak ziren, ez bakarrik Nafarroan,
baita sartaldeko beste monarkia batzuetan
ere, eta basailutza loturak, ahaidetasuna
eta pertsona jakin batenganako leialtasuna
zituzten oinarri nagusiak. Horietako
leinu garrantzitsu batek, errege dinastiaren
sasiko adar batekoak, hartu zuen XV. mendean
Blanka erreginaren eta Joan II.aren
oinordeko Vianako printzearen heziketaren
ardura.
Blanka erregina 1441ean hil zenean Joan
II.ak beretu zuen erregetza, aldez aurretik
berak eta oinordekoak, Vianako printzeak,
elkar hartu zutela, baina 1450ean printze
horren aldekoak matxinatu egin ziren. Orduan,
aspaldiko leialtasunen eta elkartasunen
eraginez oso zatitua zegoen gizarte
hark elkarren aurkako jarrerak hartu zituen.
Ez zegoen jadanik nobleen arteko liskarrak
baretuko zituen erregetza sendorik, eta,
beraz, agramondarrek eta beamondarrek
ezin adiskidetuzko eran zatitu zuten Nafarroako
erresuma, XVI. mendea aurreratuxea
izan arte gainera. Gerra zibil hura 1464an
bukatu zen ofizialki, nahiz Vianako printzea
1461ean hil zen, baina elkarren etsai
ziren noble taldeen jarrerak sekula ez ziren
elkarrengana hurbildu. Bando batzuen
zein besteen eraginak, eta Nafarroako erresumako
gorteak bi zatitan banatu izanak,
ez zioten utzi erregearen laguntzaile Leonor
printzesari eraginik izango zuen lan
koherenterik egiten. Foixeko etxeak 1479an
erregetza hartu zuenean, eta berehala,
1484an, Albreteko etxearekin lotu zenean,
ez zuen erreinuaren eta, batez ere, beamondar
alderdiaren laguntzarik izan. Alderdihori Iberiako penintsulako agintarien interesetara
makurtua zen, eta, beraz, oztopatu
egin zuen ia beti bizitza publikoaren bilakaera
normala; azkenerako, agramondarren
alderdiko kide askok ere Fernando
errege katolikoaren interesen alde egin
zuten.
Nafarroak izan zituen azken errege-erreginak,
Joan III.a Albretekoa eta Katalina
Foixekoa, harreman estuak zituzten frantses
politikarekin, erresuma hartan lurralde asko
baitzituzten Frantziaren agintepean: Albreteko
jaurerria, Biarnoko bizkonderria, Foixeko
konderria eta jabetza horiei lotuta zeuden
lur guztiak. Egoera latza bizi behar izan
zuten gainera, Frantziako erregearen eta
Gaztelakoaren arteko arazoek orekari eusteko
eta bere hartan irauteko politika hauskor
bat egitera behartu baitzituen Nafarroako
errege-erreginak. Nafarroako erresumatik
kanpoko gorabehera politiko horietan
eragina izan zuen orobat erresuma barruko
egoera tirabiratsuak, agramondarren
eta beamondarren arteko harremanek giro
gero eta ezin gobernatuzkoagoa sortzen ari
baitziren. Testuinguru horretan, 1498an,
Nafarroako erresumatik bota zituzten judu
kristautuak, sartaldeko erresuma guztiek
aldez aurretik egina zuten bezalaxe. Aldi
berean, Joanek eta Katalinak lortu zuten administrazioan
erreforma batzuk egitea eta
noble matxinoei ondasunak bahitzea, erreinuaren
kontrola lortzeko ahaleginean.
Azkenean, 1512ko uztailean, eta, Italian
izan zituzten liskar batzuk zirela medio,
Frantziaren eta Espainiaren artean sortu zen
gatazka bitartean, Gaztelako soldaduek
Nafarroako erreinuan sartu ziren eta Gaztelako
koroarentzat beretu zuten. Nafarroako
erresumako nobleen suminak ez
zuen egoera berriaren alde baizik egin, eta
Joan eta Katalina Biarnon zituzten lurretan
babestu ziren.