Historia»Erdi aroa - Gizartea
Erlijioa, heterodoxia eta gutxiengoak Euskal Herriko komunitateetan (XIV-XV. mendeak)
Eliz barrutiak
Erlijioa, bere alderdi anitzetan, soil-soilik
espirituari dagozkion alderdietatik soil-soilik
materialak diren alderdietaraino, herri guztien
pentsaeraren baitakoa izan da betidanik.
Euskal Herriko komunitateak mundukristau katolikoaren baitan sartu ziren azkenik.
Eliza katolikoaren dogmak, sinesteak,
errituak egiteko erak, eliz agintariak eta
elizkizunak egiteko leku bereziak Euskal
Herriko biztanleen eguneroko bizitzan txertatu
ziren. Kristautze prozesuaren historia,
elizaren bertakotzea eta euskaldunek kristautasunarieman zioten erantzuna ez ziren,
hala ere, berdinak izan.
XIV. eta XV. mendeetan Euskal Herriko
komunitate kristauak Burgos, Baiona, Iruñea
eta Calahorrako eliz barrutien baitan
zeuden. Hori zela eta harremanak ez ziren
berdinak izan eliz barrutien eta eliz barrutibakoitzari zegokion apezpiku egoitzaren
artean. Eliz barrutietan gorde diren eliz batzarretako
agiriek komunitate haien erlijio
bizitzaren berri ematen digute. Garai hartako
eliz bileretako arautegi batzuen eskakizun
nagusia errituari dagozkion alderdiak
zorrotz betetzea zen edo arau haietan agindutako
erlijiozko arauak betetzen ez zituztenak
zigortzeko giroa zuten nagusi.
Adierazgarria da oso Iruñeko eliz barrutiko
kristau ikasbidea, XIV. mendearen
erdialdera egina, Arnaldo de Barbazán apezpikuaren
garaian. Kristau ikasbide hori erromantzez
idatzita zegoen eta Iruñeko eliz
barrutiko apaizentzat zen. Apaiz horiei eta,
jakina, beren parrokietako laikoei kristau
prestakuntza ematea zuen helburu kristau
ikasbide horrek. Ez alferrik Euskal Herriko
apaizen jokabidea ez zen beti izan egoerak
eskatzen zuen araberakoa. Apaizen eta
laikoen arteko harremanak gogorrak eta
tirabiratsuak izan ziren askotan. Apaizen
aurkako indarkeria oso krudela izan zen batzuetan
eta XV. mende bukaeran apaiz batzuk
hil ere egin zituzten (Otazu, Zegama).
Apaizek emakumeekin izaten zituzten
harremanak izan ziren gizarte laikoaren eta
apaiz talde batzuen kezka nagusietako bat.
Auzi horrek Iberiako penintsulako erresuma
guztietan izan zuen eragina, zentzu
horretan egin ziren protesta zabalei erreparatuz
gero. XIV. mende bukaeran Gaztelako
gorteek auzi horretan esku hartu ere
zuten, eta diru zigorrak ezarri zizkieten
apaizen ohaideei. Juan Margarit Kataluniakoapezpikuak, 1476an euskal lurraldeetara
egin zuen bisitaldiaren ondoren, esan zuen
negargarria zela Euskal Herriko apaizen
egoera, apaizak beren ohaideekin agerian
bizi baitziren.
Ez ziren salaketa hutsak, nahiz balitekeen
apaiz guztientzat kezkagarri izateko
moduan albiste horietan gehiegikeriak esan
izana, jende guztiak eta apaizek berek aintzat
har zezaten ustez apaiz batzuek egiten
zuten hutsegite hura. 1497an Gasteizko
udalak hiriko apaizak salatu zituen ohaideekin
harremanak izateagatik, eta XIV. eta XV.. endeetan era horretako salaketa ugari izan
ziren Nafarroan. Era berean, XV. mende
bukaeratik aurrera apaizen seme-alabak
legez onartuak izan ziren herri eta eskualde
askotan: Agurain, Gasteiz, Donostia,
Urkabustaiz, Oñati, Oion, Arrasate, Ordizia,
Bergara eta Orozko. Apaizen baten ohaidetzat
salatuak izan ziren emakume batzuk
Valladolideko kantzileriara jo zuten salaketa
laidogarri horretatik itzurtzeko (Bergara).
Gipuzkoa, Bizkaia eta Arabako parrokietako
apaizek zeinek bere herriko ondarezko semeak
izan behar zuten edo horiek behintzat
lehentasuna zuten elizaren ondasunak
hartzeko eta baliatzeko. Ondarezko semea
diogunean, haiek eta haien gurasoak herri
horretakoak izan behar zutela esan nahi
dugu.
Apaizen kezka espiritualetan erritoak
indar handia zuen. Hala beraz, adibidez XV.. ende bukaeran, Aste Santuko elizkizunei
dagokionez, Ama Birjinaren jaietan izan
ezik, Gasteizko apaizek eliz longaina beltzak
eraman behar zituzten, elizatorra eta
guzti, meza eta prozesio guztietan, Santu
Guztien egunetik Berpizkunde eguna arte.
Hala ere, apaizen ordenantzak oso zorrotzak
ziren beren buruekin. Gasteizko Santa
Maria elizako kalonjeak jantzi egokiekin eta
garaiz joan behar zuten eliz otoitzetara,
isunik ezartzea nahi ez bazuten. Diru sariak
ere ematen zizkieten otoitz horietara
jai egun jakin batzuetan joaten zirenei.
Monasterioetako eliza
Euskal Herriko biztanleak oso desberdinak
ziren ekonomia, gizartea, politika,
kultura eta erlijioaren aldetik, desberdintasun
horiek aldaera askoren araberakoak
zirela. Ez zuten, izan ere, irudimenezko
mundu bera kostaldeko jendeek, komunikabide
nagusitik hurbil bizi zirenek eta barrualderago
edo mendietan bizi zirenek.
Laikoen babespeko elizek edo patronatuek
zuten indarra batez ere Gipuzkoan eta Bizkaian,
baina baita ere Nafarroan eta Araban,
eta Calahorrako apezpikuek XVI. mendearen
hasiera arte Bizkaiko jaurerrian sartzekoizan zuten debekua oso argigarriak
dira horri dagokionez. XV. mendearen
bukaeran Arabako hermandadeek ere Calahorra
eta La Calzadako eliz epaileei eragozpenak
jarri zizkieten Arabara bisitak egin
zitzaten. Eliz epaile horien ustean, eliz barrutiko
agintariek irain egin zieten eta, ordaintzera
behartuta zeuden ?petxak? zirela
eta, gehiegikeria batzuk egiteaz ere salatu
zituzten eliz barrutiko agintari horiek.
Hauek ziren, besteak beste, jauntxo
laikoek patronatoetan zituzten eskubideak:
hamarrenen diru sarreren zati bat eskuratzeko
eskubidea eta apaiza izendatzekoa
edo apaiza bere karguan baieztekoa. Hala
eta guztiz ere, bedenitarrek, premostretarrek,
zistertarrek, domingotarrek, frantziskotarrek,
jeronimoek, etab., batzuek goizago
eta besteek beranduago, Euskal Herrian
bizileku hartu eta kokatu izanak aski argitzen
du bazela erlijio desberdindu bat.
Baieztapen horrek, jakina, oinarrian du
bazela erlijio ideien gune nagusi bat, jende
horientzat guztientzat komuna zena. Nafarroan
beneditarren, eskekoen eta agustindarren
komentuak berehala errotu ziren, bai
indar handiarekin errotu ere; Bizkaian, Gipuzkoan
eta Araban, berriz, edo ez zuten
eragin zuzenik izan edo komentuak sortu
eta handik urte askotara izan zuten eragina.
Baionan ere, dokumentuetan ageri denez,
San Frantzisko eta Saint Jacques (domingotarrak)
komentuak nahiko goiz sortu
ziren, XIII. mendeko lehen berrogeita hamar
urteetan.
Euskal Autonomia Erkidegoan monasterio
txikiak besterik ez ziren sortu: Barriako
Santa Mariako emakumeen monasterio zistertarra
eta Laminoriako (Araba) Santa Pía
monasterio beneditarra eta Bakioko (Bizkaia)
San Juan de la Peña monasterio premostretarra.
Horrek ez du esan nahi
Errioxako San Millán de la Cogollan eta
Nájerako Santa María la Realen eta Bujedoko
(Burgos) Santa María komunitate premostretarrean
jatorriz euskaldunak ziren
frailerik ez zegoenik, batzuek, gainera, kargu
garrantzitsuak zituztela, abatearen kargua,
adibidez. Monasterio horiek, bai eta
Burgosko San Salvador de Oñakoak ere,
eragina izan zuten Bizkaian eta Araban,
batez ere Azken Erdi Aroko mendeetan.
Pentsatzekoa da eskualde horietako jendea
izango zutela monasterio horiek fraidegai.
Nafarroan, berriz, monasterio beneditar
handiak sortu ziren, Leireko San Salvador,
Iratxeko Santa Maria, La Olivako Santa Maria
eta Irantzuko Santa Maria.
Eskeko ordenak
Era berean, Euskal Autonomia Erkidegoan,
Gasteizen izan ezik, frantziskotarrek,
domingotarrek eta agustindarrek ez zutenoso berandu arte izan monasteriorik, bai
Araban (San Julián de Piédrolako frantziskotarren
komentua, Kanpezu eta San Andres
de Muga, Bastida, XV. mendean), eta
bai Bizkaian (Bermeon eta Lekeition frantziskotarren
komentu bat eta domingotarren
emakumezkoen komentu bat sortu ziren
XIV. mendearen erdialdetik aurrera). XV.. ende bukaeraraino itxaron beharko da
Bilbo inguruan frantziskotarren eta domingotarren
monasterioak sor zitezen; lehentxeago
beste monasterio frantziskotar bat
sortu zen Orduñan. Donostian, berriz, frantziskotarrek
ez zuten XVI. mendearen hasiera
arte egin bertan komentu bat sortzeko
ahaleginik. Hala ere, XIII. mendearen
lehen erdialdean Donostian moja agustindarrek
sortua zuten dagoeneko San Bartolomeko
komentua. XVI. mende hasieran
sortu ziren hain zuzen ere Sasiolako San
Frantzisko komentua (Deba) eta Arantzazuko
Ama Birjinarena (Oñati). Nafarroan,
eskeko ordenek XIII. mendeaz geroztik
hartua zuten egoitza Nafarroako erresumako
hiri nagusietan (Iruñea, Lizarra, Tutera,
etab.)
Beraz, Nafarroan eta Araban izan ezik,
gainotzeko euskal komunitateetan eskeko
ordenen komentu gehienak Azken Erdi
Aroan sortu ziren (Lekeitio, Bermeo, Izaro,
Abando, Bilbo, Urduña, Azpeitia, Oñati,
Arantzazu, etab.), hiriek beranduago indar
hartu izanaren ondorioz gehienbat. Hirien
goraldiarekin batera, erlijioa bizitzeko era
berriak sortu ziren hirietan, sortaldeko kristau
mundu osoan bezalaxe. Hori guztia
gorabehera, XIV. eta XV. mendeetan herri
askok ez zuten domingotarren eta frantziskotarren
monasteriorik izan (Donostia, Tolosa,
Hondarribia, Balmaseda, Agurain, Biasteri,
Viana, Urantzia, etab.).
Oso kontuan hartu beharra dago eskeko
ordenek hirietako oligarkien laguntzarekin
iritsi zutela goia (Bilbo - Arbolantxatarrak,
Lekeitio - Arteitatarrak, Zerangatarrak,
Ferreríatarrak), (Gasteiz - Martínez de
Alavatarrak, Sánchez de Bilbaotarrak) eta
noble talde garrantzitsu batzuenarekin
(Kexaa - Aialatarrak, Piédrola - Rojastarrak,
Bastida - Sarmientotarrak, Gasteiz - Harotarrak
eta Mendozatarrak, Bermeo, Don
Tellotarrak eta Butrondarrak, Lekeitio - Don
Tellotarrak, Deba - Liconatarrak, etab.).
Monasterio horien sendotzea, azken batean,
gizarteko indar jakin batzuen esku egon
zen, horien artean bazirela bai oñaztarren
aldeko familia garrantzitsu batzuk (Butrón,
Mendoza) eta bai ganboarren aldeko batzuk
(Aiala, Gebara, Anuntzibai), are gehiago,
kontuan hartzen bada monasterio horiek
ez zutela beneditarren monasterio nagusiek
zituzten jabetzak. Normala da, beraz,
hirietako nobleziako leinu batzuetako
edo ?burgesiako? seme-alaba edo senide batzuk
fraile edo moja sartu izana (Izaro Arteaga, Bermeo - Haro, Arbolantxa, Frai
Jimeno de Arbolantxa, Gasteizko Santa Klara
- Arabatarrak, Juana, Pedro Martínez de
Alavaren alaba, etab.), nahiz fraile gehienak
eskualde horietako biztanle arruntak izan.
Europako monasterio ordena gehienetan
Azken Erdi Aroko mendeetan izan ziren
aldaketa administratibo-erlijiosoek eta
monasterioetako antolamendua eta arauak
erreformatzeko egin ziren saioek eragina
izan zuten Euskal Herriko komunitateetan.
?Sortaldeko Zisma? deritzanak eliz giroetan
sortu zuen krisiak ondorioak izan zituen epe
erdira eta epe luzera, eta monasterioetako
eta komentuetako antolamendua berritzea
ekarri zuen, bai erakundeari berez dagozkion
alderdietan eta bai erlijioari berez dagozkionetan
ere. Nafarroan, frantziskotarrak
XV. mendearen erdi aldera hasi ziren sartzen,
lehenengo komentua Tafallan sortu
zutela. XV. mende bukaeran auzi asko izan
ziren Bermeoko San Frantzisko monasterioa
frantziskotarren araupean sartu zenean.
1498an Kexaako (Araba) moja domingotarren
San Juan monasterioaren erregela erreformatu
nahi izan zuten. Urte hartan bertan
agindua eman zitzaien Gipuzkoako
auzitegiei lagundu ziezaiotela San Frantziskoren
ordenako Burgosko kustodioari Gipuzkoako
moja monasterioak erreformatzen.
Aldi berean agindu zitzaien ez zezatela
onartu beren lurraldean ordenatik kanpo
moja apostatarik egon zedin.
Euskal Herriko monasterio batzuek zeinek
bere ordenaren arauak erreformatzeari
gogor egin izanak argi frogatzen du erlijioa
bizitzeko eta erlijio bizitza antolatzeko
proposamen berriak, kasuan kasu, nolako
indarrez bizi edo jasaten ziren. Hala, adibidez,
XVI. mendearen hasieran Iratxeko Santa
Maria monasterio beneditarreko fraileek
aurka egin zioten, arrakasta handirik gabe,
araua beren komunitatean ezartzeari. Gauza
bera gertatu zen, hasieran behintzat,
Nafarroako zistertar, frantziskotar, domingotar,
karmeldar eta agustindar ordena gehienetan.
Iberiako penintsulako gainontzeko
herrialdeetan izan zuten arazo nagusiaz
gainera, gaztelarrenganako ezinikusiak
oraindik ezkutuan zirauen komunitate horietako
kideen artean.
Antzeko eragozpenak izan zituzten San
Julián de Piédrolako arabar monasterio frantziskotarrean
XV. mende bukaeran. 1492an
agindu zitzaion Fray Martín de Valmasedari,
?custodio de la costudia de Burgos de la
horden de Françisco de la Oservançia?,
mendera ekar zitzala monasterioa beretu eta
lizunkerian eta araua hautsirik bizi ziren
fraileak, hala zioten behintzat araua betetzen
zuten komentu hartako fraideek. Errege-erreginak
agindu zioten Argantzuneko
biztanle Nicolás batxilerrari laguntza eman
ziezaiola delako kustodio edo arduradun
horri. Bakarkako erreakzioak ere izan ziren,hala, arabar batek, frai Lope de Murga
fraide frantziskotarrak, Valladolideko frantziskotarren
komentu batean ikasketak eginak
zituenak, ez zuen onartu Nafarretera
bidal zezaten, eta apostasia egin zuen.
Antzeko arazoren bat izana zuten Nafarroako
monasterio beneditar batzuek zistertarren
ordenean sartu zirenean (Adibidez,
Leireko San Salvadorren). Giro erreformazale
horretan erlijio era berriak sortu ziren.
XIV. mendean jeronimotarren ordena Gaztelako
koroan errotzen hasi zen, erregeen
eta nobleen laguntzaz. XIV. mende bukaeran
eta XV. mende hasieran, jeronimotarren
ordena Euskal Herriko lurraldeetan ere
kokatu zen, bai baitzuen monasterio bat
Bastidan eta beste bat Badaiako mendietan
(Araba); azken monasterio horretan, XV.. ende bukaeran, agustindarrek hartu zuten
egoitza jeronimotarren ordez.
Laikoak eta erlijioa
Bestalde, Euskal Herriko hiribildu batzuetako
udal ordenantzak heriotzarekin, bizitzaz
haraindikoarekin, ezkontzekin eta
ezkon-ospakizunekin, biraoekin, etab.ekin
zerikusia zuten alderdiak arautzen hasi ziren.
Normalean udaletako ordenantzak
Jainkoari otoitz eginez eta fedearen oinarriak
gogoratuz hasten ziren; Euskal Herriko
udaletan gezurrezko zina zigortua zegoen
(Bilbo, 1487), eta jendaurrean damutzea eskatzen
zitzaion norbaiten izen ona bidegabeki zikindu zuenari (Lekeitio). Euskaldunek
kezka handia zuten elizako eta erlijioko gaiekiko,
hainbesteraino non auzitara ere jo baitzuten
Valladolideko Errege Kantzileriara,
elizkizunetan elizako lehentasunezko jarlekuetan
esertzeko eskubidea nork izango.
Heriotzari dagokionez, interesgarriak
dira Lekeitioko hiribilduko ordenantzetan
jasotako ataletako batzuk. Doluetan debekatuta
zeuden hildakoen senideen sofrimendu
adierazpen gehiegizkoak ?oihuak, garrasiak,
negarrak gehiegi irautea, etab.?;
gorpuaren ondoan emaztea baizik ez zitekeen
egon, gorputza hildakoaren ohearen
kontra jarria; zenbat hil ezkila ere jo behar
ziren adierazten zuten, gizonetan, hiru, eta
emakumeetan, bi; hildakoa elizara nola eraman
behar zen ere zehaztuta zegoen, gizonak
aurrean eta emakumeak atzean zituela,
eta agintzen ere zuten aiton-amonek,
gurasoek, seme-alabek eta bilobek urte
osoan egon behar zutela lutoz, eta gainontzeko
ahaideek ez zuten bederatzi egunez
lutoz egoteko baimena besterik. Hiribilduetako
ordenantzetan ikus daitekeenez, erlijioa
derrigorrezkoa izaten zen maiz. Gasteizen
1487an, hiriko udalak berak zuen
Jainkoari, Ama Birjinari edo santuei birao
egiten zietenak zigortzeko ardura, eta behartzen
zituen baita ere herritar guztiak hiriko
apaizek erabakitako jai egunak gordetzera.
Igandeak jai egun sakratu bereziak
izaten ziren, eta ez errotariek eho zezaketen,
ez mandazainek salgaiak garraia zitzaketen,
ez salgaien arduradunak eta merkatariakari izan zitezkeen beren lanbideetan,
ez bada herritarrek beharrezkoa zuten ogia,
ardoa eta haragia banatzeko. Harakinei
aholkatzen zitzaien ez zezatela abererik
igandean hil, larunbatean baizik, baldin eta
premia-premiazkoa ez bazen. Gauza bera
gertatzen zen Euskal Herriko gainontzeko
hiribilduetan.
Garai hartan jendeak beren kristau sinestearen
eraginez egiten zituen egintza ez
gutxi. Horren adierazgarri da diru emaitzak
eginez monasterioak, elizak eta kaperak
eraiki edo finantziatu izana. Garai hartako
testamentuek ez dute zalantzarik uzten ?arimak
sendatzen? zihardutenei ematen zitzaien
garrantziaz edo urtebetetze mezak egiteko,
kofradiei eta komentuei emaitzak egiteko
eta bestelako emaitzak egiteko interesaz.
Herri batzuetan, Ostiral Santuan gaizkile
bat espetxetik ateratzen zuten, Aste
Santuko kristau giroaren eraginez. Horrelako
egintzak dokumentatuta daude XV.. ende bukaeran Araban eta Gipuzkoan
?Mutriku?. Testuinguru horretan, euskaldunen
gizarte antolamendu sarri bat kofradia
izan zen, horietako gehienak erlijiozkoak
zirela, baina izan zen baita ere gizarte-lanbide
kofradiarik. Erlijiozko kofradia horiek
kezka handia zuten beren hildakoekiko, bizitzaz
haraindikoarekiko eta behartsuei laguntzeko.
Erlijiozko hermandade horiek
santu baten izena izaten zuten eta kofradiako
kideen arteko lagunarte bazkari batekin
ospatzen zuten beren zaindariaren
eguna.
Sineskerietatik sorginkeriara
Hala eta guztiz ere, batzuetan, euskaldunen
erlijio erak kristautasunaren mugaz
haraindi joan eta sineskeriaren eremuan sartzen
ziren errituz zipriztinduta zeuden. Egintza
jakin batzuek edo izadiaren egoera batzuek
etorkizuna iragar zezaketelako edo
erritu jakin batzuk eginez ekonomian edo
osasunean onurak lor zitezkeelako sinesteak,
oso bakan dokumentatuak, leku ezkutuenetik
hiribildu nagusietaraino zeuden
hedatuak. Biasterin, adibidez, XVI. mendean
udalak pertsona bat kontratatu zuen, herritarren,
aziendaren eta mahastien aldeko
eragina izan zezakeelako uste osoan. Horrelako
gauzak ez ziren Euskal Herrian
bakarrik gertatu.
Aztikeriak eta sorginkeriak Erdi Aroaz
geroztik izan zuten eragina Euskal Herriko
biztanleen sineskerietan. Elizako agintariek
eta agintari zibilek gogor zanpatu zituzten
sorginkeriak eginez eta edarien bidez ustez
deabruaren eran ziharduten pertsonak.
Aztiek, berriz, uste zuten beren edabeak
edaten zituztenak ezbeharretatik edo gaitzetatiklibratzen zirela. XIV. mendearen
lehenengo berrogeita hamar urteetan
emakume batzuk hil zituzten Donibane
Garazin ?herboleras et faytilleras? izatea
egotzirik, eta gizon bat hil zen baita ere
?Bortzirietako Udalak? (Nafarroa) bere aurka
jarri zuen salaketagatik. Gipuzkoan eta
Bizkaian sorgin eta aztiei buruzko lehenengo
dokumentuak XV. mende erdialdetik
aurrerakoak eta 1500 ingurukoak dira. XV.. ende hasierako dokumentu batzuek aipatzen
dute Otsagiko (Nafarroa) emakume batzuek
auzitan gora jo zutela, sorginak izatea
egozten zitzaielako. Delitu horiek egiten
zituztenei heriotza zigorra jartzen zitzaienez,
akusatuek azkar ibili behar zuten,
baldin eta bizia salbatu nahi bazuten.
Agintariek aztikeria magia gaiztotzat hartzen
bazuten, sorginkeria, berriz, kristautasunaren
aurkako gurtzatzat hartzen zuten.
Horrela sorginkeriak paganismoaren kutsua
hartzen zuen. Soziologiazko eta erlijiozko
fenomeno hori baliatu zuten garai hartako
idazle batzuek eta baliatu dute gaur egungo
historialari batzuek esateko Euskal Herriko
eskualde batzuetan paganismoaren
aztarnak zeudela, Euskal Herria berandu eta
axaletik kristautu zelako.
Batzuek esan ere esaten dute higikunde
horiek Erdi Aroaren hasieran bizirik zirauen
kristautasunaren aurreko erlijio baten
ondorioak izan zirela. Ideia horiek arinkiegi
balioesten dute ohituren indarra, edukia
arrazoiean oinarrituago zeukaten beste
ideia batzuk bainoago. Bistan da uste horiek
ez dutela kontuan hartzen pentsalari
eta idazle kristau batzuek zergatik horrenbesteko
interesa zuten beren ?sorginkeriazko
iruditeria? beren obra eta idatzietan
islatzeko (Nicolás de Eymerich, Claude
Tholosan, Nicolás Jacquer, Jakob Sprenger
eta Heinrich Kramer, Martín de Andosilla).
Nolanahi ere, zuribide ideologiko bat
behar zen ustez antolatuta zeuden higikunde
horiek zapaltzeko, eta sorginen eta haien
jarraitzaileen helburu ikaragarrien eta haien
erritu zentzugabeen deskribapenak zekarren
zuribide hori. Edozein kasutan, XV.. endean zehar batez ere Alemanian, Frantzian
eta Italian aldeztu ziren eta XIV. mendeaz
geroztik Aita Santuaren egoitzetatik
babestuak izan ziren sorginei buruzko
ideiak indarrez errotu ziren euskaldunen
kultur eta erlijio giro jakin batzuetan.
Durangoko heretikoak
Bereziki aipatzekoa da batez ere Durangoko
merindadean XV. mendearen erdialdean
izan zen heresia. Data hori baino
lehen ia ez dago Euskal Herrian heretikoen,
heterodoxoen edo erlijiozko disidenteenaipamenik. Nolanahi ere, XIII. mende hasierako
Aita Santuaren bulda batzuk gorde
dira, Iruñeko apezpikutegian albitar heretiko
batzuk bazirela aipatzen dutenak. Baina
horri dagokionez ez dago berri zehatzagorik.
Era berean, 1376an Iruñeko hirian
bertan Jaime de Ejea jipoitu zuten ?por razon
que il dizia ser adevino et profeta de
Dios et dizia a algunas gentes, muchas palabras
vanas et locas por las quoales tomaban
miedo et espanto?. Hala ere, ondo gauza
ezaguna da XV. mendean agintari zibilek
eta elizakoek gogor zapaldu zuten heresia
bat izan zela Durangoko eskualdean.
Dokumentazioaren arabera, fraide frantziskotar
batzuk zeuden talde horren buru:
Frai Alonso de Mella, Frai Guillen de Albora
eta Frai Angel. Durangon egon aurretik
Frai Alonso de Mellak liskarrak izan zituen
Erromako Egoitzarekin, egin zituen sermoiengatik,
ez bakarrik Gaztelako erresuman,
baita Italian ere, baina haren anaia
Juan de Zamorak Aita Santuaren gortean
zuen eraginari esker, nahiko erraz itzuri ahal
izan zitzaien apaiz gisa aritzeko jarri zizkioten
mugei. XV. mendearen erdialdera
elizaren antolamendu krisia oraindik erabat
konpondu gabe zegoen, kontzilioaren
aldekoak eta kontzilioaren kontrakoak liskarretan
ari baitziren. Gizarteak eta erlijioak
halako tirabirak zituzten eta betidaniko
baloreak krisian zeuden testuinguru hartan
sortu zen Durangoko heresia.
Laugarren Kronika Nagusiak ?sekta? hori
aipatzen du, eta zehazten du orobat talde
horren jatorria sermoi batzuk izan zirela,
?que ficieron unos frailes de Sant Francisco
de la Observancia contra el santo matrimonio,
la mayor parte de las mujeres de
aquella tierra dexaron a sus maridos, e las
moças a sus padres e madres, e se fueron
con los dichos frailes e con mucha compaña
de omes que los acompañavan por las
montañas e por las cuevas dellas, e facían
adulterio e fornicación los omes e los frailes
con ellas e con las que querían, públicamente,
diciendo: Aleluya y caridat??. Ez
da ahaztu behar fraide horiek frantziskotartzat
hartzeak esanahi berezia duela. Nolanahi
ere, garai hartan bertan antzeko akusazioak
egiten zitzaizkien italiar ?fraticelliei?:
libre eta legerik gabe bizi nahi dute; gauza
izugarriak egiten dituzte emakumeekin eta
haien alabekin; santuak eta onak direlako
itxurak egiten dituzte, baina larrua jotzen
aritzen dira, sodomia egiten dute eta emakumeak
engainatzen dituzte; ez dute haien
artean jakintsurik, soil-soilik jende arrunta
eta emakume pobre batzuk jarraitzailetzat,
etab.
Ez da hau ?higikunde? horren ezaugarriak
berriz aipatzeko unea, nahiz higikunde
horren izateak berak eliza katolikoan
nagusi ziren apaiz sektoreekin kritikoa zen
sektore baten aipua dakarren. Talde horiDurangoko merindadean kokatu zen garai
berean, Bermeoko San Frantziskoko monasteriorako
bidean eskualde horretan zebiltzan
frantzizkotarrek serora etxe bat sortu
zuten Durangon. Hala ere, heresia hori Espiritu
Libreko Anaien ?higikundearekin? parekatzea,
oinarritzat harturik garai hartako
kronikak eta Durangoko heretikoei egin zitzaizkien
salaketak, besteak beste, Fernando
de Munquetaren gutunean bildutakoak
edo gaurdaino gorde den Alonso de Mellaren
beraren gutunekoak, da erabateko sinesgarritasunik
ez duten dokumentu iturriak
balioestea edo gorde diren dokumentu gutxiak
modu aski bihurrian interpretatzea.
Hari horri jarraiturik, esan daiteke ausartegia
dela Durangoko heresia sineste
pagano jakin batzuen itzulerarekin nahastea,
zeren eta orduan uste hori bera sorginkeria
eta heresia kasuak izan ziren eskualde
eta lurralde guztietara hedatu behar
bailitzateke. Esate batarako, Alemania, Frantzia,
Italia, etab.eko eremu batzuetara. Jakina,
irudipen hutsa da baita ere Durangoko
heretikoak Anboto mendiko sorginekin
identifikatzea. Elizaren hierarkiak zorroztasun
berberaz esesten zituen sorginkeria eta
heresia, baina Gaztelako Enrike IV.ak Gipuzkoako
probintziari 1463an bidali zion
gutunak berak aski garbi frogatzen du gauza
bat zirela Alonso de Mellaren ?sekta? zeritzan
horretako heretikoak eta oso bestelako
gauza zirela sorginak.
Bukatzeko, ikuspuntu soil-soilik historiko
batetik esan daiteke Durangoko heretikoak
zeriztenak elizaren antolamenduarekiko
eta bertako erlijio moduekiko ezadostasuna
adierazi zuten talde bat izan zirela,
frantziskotar batzuk buru izan zituena. Talde
hori eta bere jarraitzaileak Durangoko
merindadeko biztanleen artean ustez hedatu
izanak estuasun handia sortu zuen ortodoxiarik
zorrotzenaren aldezleen artean, eta
ortodoxiazale horien erantzun gogorrak
Alonso de Mellaren jarraitzaile askoren heriotza
ekarri zuen eta Granadako musulman
erresuman erbesteratzera behartu zituen
Alonso de Mella bera eta beste frantziskotar
batzuk.
Juduak eta musulmanak
Juduek eta musulmanek nolabaiteko garrantzia
izan zuten Euskal Herriko hiribildu
eta herri batzuetan. Aipatzekoa da Iruña,
Gasteiz, Lizarra, Balmaseda, Biasteri, Agurain,
Tutera eta Vianako judu auzoen nortasuna.
XIV. mendeaz geroztik kristauen eta
juduen arteko harremanak tirabira handikoak
izan ziren. Nafarroako erresuman,
bereziki, 1328an hainbat judu auzori eraso
zitzaien, eta oso informazio zehatza dagoNafarroako justizia administrazioak juduekiko
izan zuen jarrerari buruz. Musulmanak
Tuterako merindadean baizik ez ziren
bizi izan. Juduak eta musulmanak Nafarroatik
begirunerik gabe bota izanak kristau
aginpideen zorrozkeriaren beste agerbide
bat izan zen.
Juduen esesteari eta bazterkeriari dagokionez,
erlijiozko argudio ideologikoek zerikusia
izan zuten ekonomiari, gizarteari eta
politikari zegozkion beste interes batzuekin.
Arrazoi horien guztien arteko harremanak
asko lagundu zuen neurri lotsarazle batzuen
bidez juduak gizartetik baztertzen eta
hirietako leku jakin batzuetan bakartzen.
XV. mende bukaerarako, juduak getoetan
bizitzera behartu zituzten, haiek bakarrik
bizi ziren lekuetan, alegia, kristauekin nahastea
uzten ez zitzaiela. Juduek beste erlijio
bat izateak, beste arrazekin nahasteko
jarrera debekuzkoak, judu batzuek lukurreriazko
mailegu gorrotatuetan ari izanak, XIV.. ende erdialdetik XV. mende hasiera bitarte
elizak izan zuen antolamendu krisiak
?zisma, heresiak, ordenen arauen erreforma
eta beste eliz erreformak? eta kristauek
ekonomia jarduera jakin batzuetan zuten
interes gero eta handiagoak eragin handia
izan zuten juduen komunitate osoari egotzi
zitzaion estereotipo kaltegarrian.
Azken finean, kristauek ?kolpeen hartzaile?
edo ?kopla buruko? bihurtu zituzten juduak,
eta haiek izan ziren gizarte talde askoren
atsekabeen eta aurriritzien nozitzaile.
Kristau izatea sendotzeko ideologiaren eta
ekonomiaren aldetik kristau agintariak gehien
kezkatzen zituen taldea bereganatu edo
bere baitatik bota behar zelako ustea gaizki
ulertuen prozesu luze baten eta, hala eta
guztiz ere, eremu itxietatik egindako elkar
bizitza baten ondorioa izan zen. Baina euskal
komunitateak politikoki hiru erresumatan
banatuak egoteari esker, familia juduak
erresuma batetik besterako mugan ibili ahal
izan ziren, horietako erresumaren batean
arazoak zituztenean. Azkenik, juduak bota
egin zituzten gaur egun Euskal Autonomia
Erkidegoa (1492) eta Nafarroako Foru Erkidegoa
(1498) diren eremuetatik. Nafarroan
bizi ziren mairuak Gaztelako monarkiak
Nafarroa konkistatu zuenean bota zituzten.