Historia»Erdi aroa - Gizartea
Hirietako gizartea (XIV-XV. mendeak)
Gizarte antolamenduaren azterketa Nafarroako Erresumako hirietan: Iruñeko eta Lizarrako adibideak
Euskal Herriko hiribilduetako biztanleria
gizartearen eta ekonomiaren aldetik
nolakoa zen aztertzea ez da batere erraza.
Azterketa hori soil-soilik egin daiteke zergadunen
ekonomia ahalmena kontuan harturik
egindako zerga erroldarik badenean.
Hori horrela izan zen batez ere Nafarroako
gizartean eta bereziki XV. mendearen lehen
berrogeita hamar urteetan Iruñean eta Lizarran
egin ziren erroldetan. Iruñeko burgu
aberatsena San Nikolasekoa zen, bigarrena
San Zernineko burgua, zilargile, zapatagile
eta merkatari asko biltzen zituen
hango Rúa de las Tiendas edo Denden
Karrika aipagarria dela, eta, azkenik, Nafarreriako
burgua.
1427-1435eko Iruñeko hiriko erroldari
esker jakin daiteke Iruñeko biztanleen jarduera
profesional gehienak zeintzuk ziren
eta neur daiteke zein zen familia bakoitzak
biztanle guztien multzoaren baitan zuen
ekonomia ahalmena, kontuan harturik 1.457
?su? zeudela guztira. ?Su?en %40etan baino
gehiagotan adierazita dago biztanleen
ofizioa. Horietatik %38 bigarren eta hirugarren
sektorekoak dira. Biztanleriaren laurdenak
oso bizi maila apala izan behar zuen
eta ustekabeko ezbeharren batek pobretzeko
arriskuan bizi zen. Biztanleriaren %10ak
ekonomia maila ona zuen, eta %65 erdibideko
mailan zegoen. Zergaren zama handiena
merkatarien taldeak ordaindu beharizaten zuen, eta nahiz talde hori batez beste
ez izan biztanleriaren %2,35 baizik, ordaindu,
zergaren %10 baino gehiago ordaintzen
zuen. Talde horrek zerga gisa ?su? edo
?familia? bakoitzagatik batez beste ordaintzen
zuen kopurua 668,10 dirutara iristen
zen.
37 merkatari ezagunen artean aipagarriak
dira Gaubert de Bugat, Martín de Cruzat,
Martín de Murillo, Martín López de Aoiz,
Juan Lanzalot, Charles de Ataondo, Juan
Miguel de Taijonar, Pascual de Esparza, Juan
de Zalba, Domingo de Orbaiz ?1423an San
Nikolas herriko zinegotzia zena?, Juan Palmer,
Carlos de Pamplona, Miguel del Espinal
eta Martín de Ezquiroz. Horiekin batera
aipagarriak izan ziren baita ere Munárriz
maisuaren familia, García López de Roncesvalles
diruzaina eta Sancho Bichia harakina.
Nobleziako bi pertsona besterik ez zeuden
erroldan, Juan de Espeleta ?jaun? zalduna
eta León de Garro ?jaun? ezkutaria,
ordaindu beharreko zergez eta ondasunmailaz goian aipatutakoen maila beretsukoak
zirenak. Martín de Murillo eta Martín
de Ezquíroz merkatariak, Sancho Bichia
harakina eta Leon de Garro zalduna ziren
lau pertsona aberatsenak.
Merkatarien taldea zen hain zuzen ere,
legegizon eta notario batzuekin batera, XV.. ende hasieran Iruñeko udaleko aginpidea
zuena. 1423an hauek ziren Iruñeko burguetako
alkateak: Juan de Atondo merkataria,
San Nikolas burguko alkatea, Miguel de
Laceilla merkataria, San Zernineko burgukoa
eta Simón de la Claveria dekretuetan
batxilerra, Nafarreriako alkatea. 1424an,
?Batasunaren Pribilejioaren? ondoren Simón
de la Clavería zen Iruñeko alkate, eta zinegotzien
artean merkatari hauek zeuden:
Miguel de Laceilla, Domingo de Orbaiz,
Martín de Murillo, Martín Curzat, Juan de
Zalba, Juan Palmer eta Salvador de Roncesvalles.
Zinegotzi guztiak merkatariak ziren,
bi izan ezik, Martín de Ezaburu eta
Martín de Lombier, notarioak biak, zereneta, ziur asko, Arnalt Pérez de Ezquiroz ere
merkataria izango zen, eta Martín de Ezquiroz
merkatariaren ahaidea agian. Alegia,
Iruñeko 10 zinegotzietatik 8 merkatariak
ziren.
Erroldan Iruñeko zinegotzi gisa ageri
dira Miguel de Tajonar ?merkataria?, Juan
Martínez de Villanueva ?notarioa?, Pascual
de Ostabat, Belenguer de Aoiz ?salmentarako
ahalduna-merkataria?, Charles de
Ataondo ?merkataria?. Hauek dira biztanleriaren
ekonomia mailaren batez bestekotik
gora zeuden ofizioak: burelleroak, ostalariak,
zapatagileak, sokagileak, ilaginak,
armagileak, mihise-saltzaileak, errementariak,
bizarginak, tintalariak, labezainak, pitxargileak,
uhalgileak, baleztagileak, sarrailagileak,
tabernariak, sendagileak, txalmaginak,
eztainugileak, labangileak, brodalariak,
tornulariak, zorrogileak, salmentarako
ahaldunak, makilgileak, zilargileak, tripa-saltzaileak,
notarioak, balaztagileak, etab.
Ondasun mailaz merkatariengandik oso
urrun ez zeuden ofizioak harakinak, diruzainak
eta batxilerrak ziren. Beste ofizio batzuk
hiriko ekonomia mailaren batez bestekoaren
azpitik zeuden: arotzak, larrugileak,
atezainak, baratzainak, inaustariak,
poltsagileak, harginak, orrazleak, artekariak,
oihaletako ileen ebakitzaileak, ehuleak, larru
ontzaileak, pergaminogileak, jostunak,
etab.
Nolanahi ere, XV. mendeko Iruñerriko
erroldari erreparatuta, argi ikusten da bigarren
eta hirugarren sektoreko lanbideek
zeregin garrantzitsua izan zutela Iruñean.
Iruñeko kale batzuen izenek ere lanbide
horiek izan zuten zeregin garrantzitsua
baiezten dute, nahiz hortik atera daitekeen
ondorio bakarra izan kale horietan eskulangile
talde jakin bat bizi zela. Kaleari berenizena emateko bezainbat nortasun izan
zuten eskulangileak ziren horiek (Tecendería,
Burellería, Pellejería, Correría, Cuchillería,
Carpintería, Zapatería, Herrería, Mercado,
rúa de las Tiendas, ?denda jabe asko
kale horretan bizi ziren?, rúa de los Cambios,
Carnicería). Kale batzuek eskulangile
batzuen izenak edukitze hori oso gauza
zalbaldua izan zen, bestalde, Iberiako penintsulako
iparraldeko gainontzeko hiri nagusietan.
Hala ere, labangileak, burelleroak, uhalgileak,
etab. XV. mende hasieraz geroztik
bizi ziren Iruñeko kaleetan. Eskulangintzan
ziharduen ekonomia sektorearen bizitasunak
oihartzun handia izan zuen, haren
eraginez sortu ziren erakunde korporatibo
batzuk nahiko maiz agertzen baitira XIV.. endeaz geroztikako dokumentuetan. Horietako
eskulangile asko Iruñea inguruko
herrixketakoak ziren (Arroa, Arakil), haiek
edo haien arbasoek zeinek bere herritik alde
egin behar izan zutelarik bizimodua ateratzera.
Horren arrazoia hiriko biztanleek inguruko
herrixka eta baserriekin zituzten ekonomia
harreman zuzenetan datza. Izan ere,
beste dokumentu batzuek argi eta garbi frogatzen
dute eskulangileek eta merkatariek
nekazaritza eta abeltzaintza ondasunetan
zituzten interesak, nahiz nortasun berezia
ematen zieten lanbide haiek hiriko lanbidetzat
jotzen diren gaur egun.
Ehungintzan aritzen ziren biztanleak
%5,6 ziren, haien artean aipagarrienak burelleroak
?46? eta sokagileak ?11? izaki.
Baina batez ere larrua lantzen ziharduen
lanbide taldea da garrantzitsuena, %7,61,
horien artean kopuruz aipagarrienak direla
zapatariak ?41?, larrugileak ?35? eta txalmaginak
?25?. Ekonomia jarduerako biazpisektore horiek Iruñeko biztanleen proportzio
handi bat hartzen zuten, Iruñeko eta
inguruko eskualde osoko eskaria hornitzeko
zegoen premiaren arabera. Maila ez hain
garrantzitsuan, baina hala ere nahiko kopuru
nabarmenean, eraikuntzako lanbideak
?%4,11? eta metalgintzakoak ?%1,71? zeuden.
Guztira, bigarren sektoreak Iruñeko
?suen? %20 baino gehiago hartzen zuen,
lanbide horretan zihardutenen mutilak barne.
Baina horrez gainera, Iruñean hartua
zuten bizilekua Nafarroako Erresumako
merkatari nagusiek ?%2,53?. Iruñeak Gaztelarekiko
eta Kantauriko ekialdeko portuekiko
?Donostia eta Hondarribia?, bai eta,
Orreagako mendatean barrena, Frantziarekiko
zuen kokaleku estrategikoaren eraginez,
garraio hiri bihurtu zen, Nafarroako
Erresumako garrantzitsuena hain zuzen.
Iruñeko merkatariak izan ziren gehienbat
inportazioko ehunak eta beste salgaiak
Nafarroako erregeei saltzen zizkietenak,
bai eta nafarrei ere ?nekazari ondasun
maila onekoei, eskulangileei, etab.?,
edo erregeen mailegu emaile gisa aritzen
zirenak. Merkatari horiek inportatzen zituzten
oihalak eta larruak egiteko behar ziren
gaiak ?tinteak, kolore finkatzaileak, etab.?.
Horietako merkatari batzuek ez bakarrik
zituzten berentzat lan egiten zuten salmentarako
ahaldunak, orobat izaten zituzten
eskulangileak soldatapean. Hala, adibidez,
erroldaren arabera, Martin de Murillok salmentarako
ahaldun bat eta larrugile bat zituen.
Merkataritza elkarte asko zegoen Iruñean,
kristauen eta juduen artekoak barne.
Esate baterako, 1426an, Miguel de Laceilla
merkataria, eta haren salmentarako ahaldun
Miguel Arteiz elkar hartuta zeuden Nazán
Medellín, Nazán Zarruch eta Jento de Rabidavidekin.
Bestalde, Comptoen Ganbara eta Gorteko
Auzitegia Iruñean egoteak ekarri zuen
erosteko ahalmen handia zuen ?funtzionario?
kopuru handi batek hiri horretan bizileku
hartu izana. Hirugarren sektoreak Iruñeko
?suen? %10,15 hartzen zuen. Baina
Nafarroako hiribildu gehienetan nekazariak
ziren gizarte talde nagusia (Biana, Urantzia,
Agilar, Huarte Arakil, Etxarri Aranaz, etab.)
Diru kopuru handiena merkatariek ordaintzen
zuten, hura izanik ondasun gehien
zituen taldea, zerga banatu baitzen ?suen?
eta bizilagunen aberastasunaren arabera.
Baina udaleko zinegotzi gehienak ere merkatariak
ziren, eta horrek esan nahi zuen
talde horrek ospe handia zuela eta indarrean
zegoen bozketa sistema itxiak bidea
ixten ziela biztanle gehienei ?izendapenak
kooptazioz egiten ziren?; gainera, kargu hari
esker merkatariek ez bakarrik gailendu zitezkeen
politikan, orobat egin zezaketenberen ekonomia jardueren alde. 1423ko
?Batasunaren Pribilejioa? zeritzanak udal
administrazio bakarra ezarri zuen lehen aldiz
Iruñean. XI. mende bukaeraz geroztik
eta ia Erdi Aro osoa bitartean Iruñeko lurraldeak
lau burgu izan zituen, politikaren
eta gizartearen aldetik ondo bereiziak (Nafarreria,
San Migel, San Zernin eta San Nikolas).
XIII. mendean lau burgu horien ordez
hiru burgu gelditu ziren, Nafarreriak San
Migeleko burgua beretu baitzuen.
Lizarran gehien ordaindu zutenen tasa
?merkatariak, ezkutariak, notarioak eta
maisu eskulangileak? Iruñeko burguetan
haiekin pareka zitezkenena baino askoz
handiagoa izan zen. Beraz, zergen banaketak
berdintasunerako joera handiagoa izan
zuen, ustez, Lizarran Iruñean baino. Batez
besteko zerga tasa askoz handiagoa izan
zen halaber Lizarrako hiribilduan. Ekonomiaren
eta gizartearen aldetik kale biziena
eta indartsuena Rúa de las Tiendas izan zen,
San Pedro de la Rua parrokiaren ondoan
zegoena. Urte haietako bi alkateak, ezagutzen
ditugunak behinik behin, kale hartan
bizi ziren eta merkatariak ziren, baina kale
hartan bertan bizi ziren baita ere Sancho
Pérez de Andosilla eta Lope de Baquedano
ezkutariak, Martín Jiménez de Sotes, Nicolás
de Echavarri, Martín de Echávarri eta
Juan de Sangüesa notario ospetsuak eta
Juan de Oteiza doktorea, Lizarrako familia
garrantzitsu bateko kidea. Judu auzoak Lizarrako
bigarren eta hirugarren sektoreko
ekonomia jardueren garrantzia indartu zuen.
Halaber, merkatariek, ontzigileek, garraiolariek,
arrantzaleek eta eskulangileek
indar handia izan zuten Euskal Herriko
kostaldeko hiribilduetan (Bilbo, Bermeo,
Donostia, Hondarribia, Lekeitio, Portugalete,
Baiona). Beste hiribildu batzuetan, Durangon,
Bergaran eta Gasteizen, adibidez,
bazen ehungintzan ziharduen eskulangile
kopuru bat, baina Gasteizko hirian, XV.. endean, handia zen oraindik ere nekazaritzan
ziharduten biztanleen kopurua. Hiribildu
horiek ere izan ziren inguruko herrixka
eta baserrietako gehiegizko biztanleen
hartzaile.
Udal aginpidea eta aginpide horretara iristeko bideak: Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiko hiribilduetako adibideak
Baina, nork agintzen zuen Euskal Herriko
hiribildu eta hirietan? Zer gizarte sektoretik
zetozen herri horietan agintzen zutenak?
Nola aukeratzen ziren udalbatzetako
ofizialak? Garrantzi handiko gaia da hori
hirietako gizarte osoa nola antolatuta zegoen
ulertzeko, eta zentzu horretan aldaketa
handiak izan ziren XIV. eta XV. mendeetan,
Gipuzkoa, Bizkaia eta Araban izandakoak
hobe ezagutzen direla. XIV. mende
erdialdetik aurrera Gaztelako erresumako
hiribildu nagusietako hauteskundeetan
izan ziren aldaketak askoz beranduago
iritsi ziren Araba, Gipuzkoa eta Bizkaira.
?Errejidore bidezko? sistema zorrotzak, indarrean
jarri zen hiribildu haietan, ez zuen
antz handirik Burgus, Cuenca eta gisa horretako
hirietan zegoenarekin, urtero egiten
baitziren hauteskundeak eta errejidoreak
ez baitzituen erregeak izendatzen, errejidore
karguak ez baitziren herentzia bidez ematen
eta ofizialen karguak ez baitziren erosten.
Euskal Herriko hiribildu askotan ofizial
?errejidoreen? sistema oso berandu ezarri
zen. Gaztelako Isabelek eta Fernandok,
udaletako oligarkiako sektore batzuekin bat
eginik, eta ahaide nagusien borrokak buka
zitezen ?herriak? egina zuen eskaria ikusirik,
erreformak egin zituzten Euskal Herriko
hiri eta hiribildu gehienetan XV. mendearen
azken laurdenaz geroztik.
Egintza politiko horrekin nahi zen ahaide
nagusiengandik urrunen zeuden oligarkiako
sektoreen alde jokatu, bai eta monarkiaren
administrazioak udalerri horietan
zuen kontrola indartu eta udalerri horiek
gehiago sartu ere beren erakunde, gizarte
eta ekonomia organigramaren baitan. Erreforma
horien bidez amaiera eman nahi zitzaion
udal aginpidea eskuratzeko edo udalbatzan
ofizio jakin batzuk hartzeko hiriko
talde edo alderdien artean zegoen gatazkari;
era berean, monarkiak sendotu egiten
zuen udaletan zuen aginpidea, udalerri horietako
arazo ugariak konpontzeko esku
hartu beharra zeukala onartzen baitzitzaion,
bere aginpide ahalmenaren bidez eta
epaileak edo bitartekoak izendatuz. Hiribildu
gehienetan, ahaide nagusien baitakoak
ez ziren edo indarrez ?alderdi buruen? jarraibideetara
makurtu behar izan zutenbiztanle talde batzuek errege-erreginak
emandako ordenantza horiek hartu zituzten
oinarri, udaletako aginpide era berriak
proposatzeko.
Biztanle talde horien artean egongo ziren
ziur asko itzal handiko etorkia zuten
eta alderdi zaharretan tarteko ibiliak ziren
pertsonak eta familiak. Aldez aurreko
egoerak ez zuen irtenbide askorik uzten,
ez bazen ?hirietako komunitatearen? baloreak
defendatzea, partikularren interesen
kaltetan (alderdiak, etab.). Nolanahi ere,
aldaketa horien ondorioz, udaletako erreformen
bidez udalbatzak kontrolatu zituzten
gizarte taldeen interesak nagusitu ziren.
Hausteskunde ordenantza berriak indarrean
jarri ondoren, aldez aurretik hirietako alderdietan
antolatuta egon ziren familien ondorengoek
indar politiko handia izaten jarraitu
zuten, oro har, Araba eta Gipuzkoako
probintzietako eta Bizkaiko jaurerriko udalbatzetan
(Alava, Maturana, Aiala eta Iruñatarrak
Gasteizen, Arbolantxa eta Legizamondarrak
Bilbon), nahiz garrantzi handia hartua
zuten beste familia batzuekin banatu
behar izan zuten aginpide hori.
Alderdien sistema baztertua izan zen,
baina leinuek, maila apalagoko gizarte eta
familia taldeak ziren neurrian, bazuten
oraindik ere indarra. Ordenantza horietan
ez da soilik aipatzen alderdiek udaleko politikan
zuten eraginari amaiera eman nahia,
orobat deuseztu nahi zuten gizarte erakunde
batzuek zuten eragina, esate baterako,
marinel eta arrantzale kofradia jakin batzuena
(Donostia, Bermeo) edo zaldunena edo
lanbide batzuena (Bilbo), hiribildu batzuetan
azkenean baztertuak izan zirenak eta
ez zutenak inondik ere esku hartzerik izan
udaleko politikan, baina beste batzuetan,
aitzitik, udalbatzan garrantzi handiko karguak
hartu zituztenak (Lekeitio). Antzeko
zerbait gertatzen zen kofradia jakin batzuek
hiribildu batzuetako udalbatzan zuten
eraginarekin (Tolosa eta Segura).
Oro har, hirietako ?oligarkia zaharrek?
jarraitu zuten Euskal Autonomia Erkidegoan
ekonomiaren eta demografiaren aldetik garrantzi
handiena zuten herrietako aginpidea
izaten eta, neurri batean, aginpide hori
monopolioan hartzen edo ?berentzat soilik
gordetzen?. Horrela gertatzen zen, adibidez,
Bilbon, Gasteizen, Portugaleten, etab. Baina
nagusi ziren taldeek nahitaez moldatu
behar izan zuten ekonomiaren aldetik indartsuak
edo ez hain indartsuak ziren beste
familia batzuek ere sartzea izango zuten
erakundeen eta politikaren antolamendu
berri batera. Kasu batzuetan irekitze moduko
hura betidanik pribilejiatutzat hartuak
izan ziren taldeen mesederako izan zen.
Aitorensemeek ez zuten beti eta hiribildu
guztietan udaleko aginpidea eskuratzerik
izan (Biasteri). Udaleko ofizial berriak izendatzerakoan,
Euskal Herriko hiribildu gehienek hautesleak izendatzen zituzten eta
bozketak botoak zakuan sartu eta gero
zenbatuz egiten ziren.
Euskal Herriko hiribildu jakin batzuetako
beste berrikuntza bat udaletako ofizial
gisa jardungo zuten diputatuen kargua sortzea
izan zen (Gasteiz, Bilbo, Biasteri, Agurain,
Arrasate, Ordizia, Elgoibar, Azpeitia,
etab.). Diputatu kargu hori hartu nahi zuten
pertsonek betebehar batzuk bete behar
zituzten: biztanle talde eragile eta ekonomiaren
eta gizartearen aldetik maila goi
samarrekoak izan behar zuten, eta gero eta
gehiago hartzen zen kontuan halako kultur
prestakuntza bat izatea. Familia aitorenseme
batzuek diputatu kargu horretan ziharduten
hiribildu batzuetan (Biasteri, Bilbo).
Bestalde, Gasteizko ereduari jarraitzen
zioten hiribilduetan diputatu guztiek ofizial
gisa jarraitzen zuten urte osoan zehar, eta
udaleko batzar guztietan parte hartzen zuten,
hautesleak hautatzeko bozketan parte
hartzeko eskubiderik ez bazuten ere; beste
kasu batzuetan, berriz, gobernatzeko ahalmen
handiagoa eman zitzaien, hauteskunde
prozesuetan parte hartzeko aukera izaten
baitzuten (Bilbo). Udalen bilakaera
politikoa ikusita, pentsa daiteke kasu askotan
diputatuen karguek sistema hori indarrean
zegoen hiribilduetan gerora alkate,
errejidore eta prokuradore izango zirenak
prestatzeko eta trebatzeko balio izan zutela.
XV. mendearen bukaeran baziren Euskal
Herrian udalak erreformatzeko bizpahiru
eredu: Gasteizko eredua, Araba, Gipuzkoa
eta Bizkaiko hiribildu batzuetara eta Cantabria
(San Vicente de la Barquera) eta
Errioxako (Logroño) herri jakin batzuetara
zabaldu zena; Bizkaiko eredua, Chinchilla
lizentziadunaren ordenantzak ardatz zituena
eta Bilboko ordenantzetan oinarritua
zena eta, azkenik, Donostiako hiribildua
erreferentzia nagusitzat harturik, Gipuzkoako
kostaldeko herri batzuetara zabaldu
zena (Hondarribia, Errenteria, Oiartzun,
etab.), nahiz horietako herri batzuetan
Gasteizko ereduaren eragina izan zuten
(Mutriku).
Aipatu behar da, bestalde, ez zela aski
hiribilduetako biztanle izatea udalean kargu
bat hartzeko eskubidea izateko. Udaleko
kargu-gaiei ez bakarrik eskatzen zitzaien
ondasun maila jakin bat izatea ?XV.. endean oraindik argi eta garbi adierazten
ez zena?, edo ezein bando edo alderdiko
kide ez izatea; maiz hiribildu batzuetako ordenantzek
berek eskatzen zuten orobat
gune hesituaren barruan bizi behar izatea
eta etxe eta ondareen jabe izatea (Tolosa,
etab.). Eskakizun horiek zirela eta, nekez
zenba daitekeen biztanleriaren zati batek ez
zuen hautesle izendatua izateko eskubiderik,
eta kasu batzuetan ikus daiteke udaleko
karguak eskuratzeko aukera zutenakaskoz gutxiago zirela. XIV. eta XV. mendeen
bitartean harreman mota berri bat sendotuz
joan zen arian-arian hirien, nobleen eta
monarkiaren artean, bai eta antolamendu
berri bat ere hirietako gizartean eta noblezian.
Baina eguneroko jarduera politikoan,
hauteskundeetan izan ziren berrikuntzek
eta aldaketek ez zuten hiriko patrizioen
multzoa osatzen zuten familia kopurua
zabaltzera baino areago joateko aukerarik
eman.
Era batera edo bestera, Bilbon, Gasteiz
eta Donostian ?hiriko patrizio talde bat?
sortuz joan zen, alegia, udaleko aginpidearen
kontrola nola edo hala monopolioan
hartzen joan zen talde bat. Zehatzago esanda,
barruko merkatuetan, Gaztelan, eta
kanpoko merkatuetan, Ingalaterra, Frantzia
eta Flandrian, artilearekin eta burdinarekin
salerosketan aritzen ziren merkatariak hasi
ziren gailentzen. Ondasun handienak hain
zuzen ere azken ekonomia jarduera horren
bidez bildu ziren eta batez ere itsas bideko
merkataritzaren bidez edo ontzigintzaren
bidez ?Bilboko ontzigileak: Martín Díaz de
Mena, Iñigo de Artieta, Francisco de Artieta,
etab.?.
Gainera, jatorri euskalduneko familia batzuek,
beren kapitalak nekazaritza, abeltzaintza,
arrantza, burdina, merkataritza,
garraioa edo era askotako errentetatik
?hamarrenak, bide sariak, etab.? ateratako
mozkinekin osatua zutenak, beretzat hartuak
zituzten merkataritza eta untzigintza
jarduerak. Familia horiek oso desberdinak
ziren etorkiz ?aitoren semeak, Salazartarrak
(Ahaide Nagusiak) Portugaleten, Legizamondarrak
(Ahaide Nagusiak) eta Arbolantxatarrak
(Ahaide Nagusiak) Bilbon, Mezetatarrak
(Ahaide Nagusiak) Gernikan, Asua
eta Salinastarrak, etab.); kristautuak (Sánchez
de Bilbaotarrak Gasteizen) edo hasieran
aitoren semeak ez zirenak (Bilboko
Zurbarandarrak, geroztik nobletuak, etab.) ?.
Euskal Herriko udalerri askotan eskulangintzak
eta merkataritzak izan zuen berpizkunde
horrek iraungo bazuen, udaletako
aginpide politikoa eskuratu beharra zekarren.
Olagizonek oso udal kargu gutxi kontrolatu
ahal izan zituzten, Oiartzunen izan
ezik, han haiek hartu baitzituzten udaleko
ia kargu guztiak 1508 arte. Gainerantzean,
Euskal Herriko udaletako alkate, errejidore
eta preboste karguetan berehala nagusitu
ziren hirietako familia nagusietako kideak,
merkataritzan eta ontzigintzan zihardutenak
?Pedriza Portugaleten eta Basurton?, gehienbat
merkataritzan aritzen zirenak ?Legizamon
Bilbon, Adán de Yarza Lekeition
edo Sánchez de Maturanatarrak, Martínez
de Alavatarrak eta Martínez de Vergaratarrak,
Gasteizko bi alkatetzen artetik bat
hartua zutenak, edo Elduaien eta Ojanguren
Donostian, familiako kideen artean
merkatariak zituztela?.Gizarte maila berri horretatik, familia
horietako kideek, administrazioan egoteak
sortzen zizkien errentak eskuratzeaz eta
hiriak hornitzeko ardura hartzeaz gainera
?XV. mendearen bukaeran Andaluziako laboreak
inportatzen zituzten Bizkaira?, saiatu
ziren gizartean eta ekonomian zuten eragina
sendotzen eta inguruetako baserri eta
herri txikietara zabaltzen ?lurraren eta elizateen
gaineko barruti nagusitasuna, lur jabetzak
erosiz inbertitzea?, salgaiak berriro
banatzeko lekuen gaineko kontrola monopolioan
hartzen ?Bilbo, Miraballes (1375),
Portugalete (1459), Donostia (1489)?, beren
mesederako burdinaren prezioak kontrolatzen,
edo burdinaren merkaturatzea
beren eskuetan kontzentratzen ?Balmaseda
(1488)? eta ahalik eta gehien aurrerarazten,
edozein traba mugatuz, berek eta
beren familiek ondasunak ateratzeko baliatzen
zituzten jarduerak.
Hiribilduek gizarte bizitzan zuten eragina
Euskal Herriko hiribilduen kezka nagusietako
bat beren biztanleak alderdi guztietan
hornitzea izan zen. Kostaldeko hiribilduek
bazuten, gainera, ontzigintzarekiko
kezka. Ontziak eraikitzeko arauak eman
zituzten, jakina, eta kasu batzuetan ugazaben
eta langileen arteko harremanak arautzen
saiatu ziren. Batzuetan, eskulangile batzuek
beren lanagatik gehienez kobratu
behar zuten diru kopurua eta kontsumitzaileekiko
beste betebehar batzuk finkatu zituzten
(Lekeitio). Merkataritzari dagokionez,
salerosketa zuzena ahalik eta gehien bultzatu
zuten, alegia, salgaiekin espekulatu eta
salgaien jatorrizko prezioa igoaraziko zuten
merkataritza bitartekorik egotea eragotzi
nahi zuten. Horretarako, salgaiak berriz
saltzea debekatu zuten eta, batzuetan, zehaztu
eta guzti egin zuten debeku hori zer
produktuei zegokion: ardoa, sagardoa, laboreak,
sagarrak, mihiseak, oihalak, etab.
Arraina gutxika saltzen zuten andreek eta
oihal saltzaileaek hiribilduko biztanle petxadunak
izan behar zuten ?medikuek eta
botikariek aldiz ez?, eta arraina gutxika saltzen
zuten andreek plazan saldu beharra
zeukaten portuan erosten zuten arraina.
Horrez gainera, udalbatzako ofizialek
harakinen produktuen kalitatea, okinek
egindako ogiaren pisua edo errotarien eta
labezainen lan egiteko modua kontrolatzen
zuten. Udal agintariek protekzionismo handia
zuten beraz kontsumitzailearekiko. Arau
batzuek produktu jakin batzuk saltzeak
bertako dendariei egiten zien konkurrentzia
gutxitzea zuten helburu. Nolanahi ere,lanbide horietan zihardutenek kofradiak
edo elkarteak antolatu zituzten beren interesak
hobe defendatu ahal izateko (Baiona,
Arrasate, Iruñea, Gasteiz, Bilbo, etab.).
Bestalde, gari eta gatz neurriak ?anegak,
laurdenak, iminak, lakariak, etab.?
udalerrien kontrolpean erabili behar ziren.
Gezurrezko neurriak erabiltzen zituztenak
esetsi egiten ziren, debekatua zegoen
azokan saldu beharreko garia zakuz aldatua
izan zedin, bertan kontsumitzekoa zen
sagardoaren gehienezko prezioa ezarri zuten,
debekatua zegoen etxeetara eta sotoetara
saltzeko ekarritako labore, gaztain, intxaur,
urra, artatxiki, ilar eta babek lehenengo
lehian iristen zuten prezioa aldatzea,
debekatua zegoen orobat ?Gaztelako Ogiaren?
eta ?Itsasoko Ogiaren? prezioa aldatzea
eta zehaztu ere egin zuten oihal eta
bitxiak berriz saltzen zituzten andreek ezin
zutela soldata gisa marabedi bat baino gehiago
irabazi 50 marabediko salmentaren
truke.
Gipuzkoan eta Bizkaian labore gutxi
produzitzen zenez, Gipuzkoa eta Bizkaiko
hiribilduek ordenantzen bidez arautua zuten
portuetan deskargatzen zuten laboreen
erdia hiribilduan saldu beharra zegoela eta
beste erdiaren gainean hiribilduko biztanleek
lehentasuna izango zutela. Gainera,
udalak ardura hartu zuen itsasontzietan ez
zedin udalaren baimenik gabe ez laborerik,
ez beste salgairik kargatu, hala nola,
intxaurrak, urrak, gaztainak, hirugiharreak,
egurrak, ezti upelak, etab. Baina ezin zitekeen
ezta ere mahatsik, ardorik edo sagardorik
itsasoz edo lehorrez inportatu, hiribilduko
biztanleek horrelako salgairik bazuten
bitartean. Neurri horiek guztiek hiribilduko
kontsumorako gaien ugaritasuna
eta prezioak merkatzea lortu nahi zuten, eta
aldi berean eguneroko merkatuaren bizitasuna
egiaztatu bide zuten. Baina udalek
horretan zuten ardura ez zen musu truk,
zergak kobratzen baitzituzten salgaien salmentagatik.
Aipa litezke baita ere udaleko
pisuak eta neurriak erabiltzeagatik udalak
dendariei ematen zien oniritziaren truke
udalak eskatzen zizkien eskubideak edo
udalaren zigilua edukitzeagatik eskatzen zitzaizkienak,
zigilu hori bermea baitzen kontsumitzaileentzat.
Hiriko gizarteak ordenantza batzuk egin
zituen ordena publikoa mantentzeko, eta
horretarako bere auzi eta zigor sistemak
indartu zituen. Horietako ordenantza asko
gorde dira Euskal Autonomia Erkidegoan,
Nafarroan eta Iparraldean. Ordenantza horien
helburuetako bat istiluak eragoztea izan
zen eta gizartean bakea eta justizia iristen
laguntzea hirietako alderdi eta leinuak, aginpide
politikoa nork eskuratuko, borrokan
ari izan ziren garaian. Sarritan, udalak zuzenean
zigortzen zituzten udal justiziari matxinatzenzitzaizkionak, debekatzen zuen
orobat herritarrek hiribilduaren barruan armak
izan zitzaten, behartzen zituen herritarrak
alkateei armak erakustera, alkateak
hala eskatuz gero, agintzen zuen alkateari
lagundu egin behar zitzaiola, agintzen zuen
ezin zirela babestu inor hiltzeaz akusatuak
izan zirenak eta saiatu beharra zegoela baita
ere hiribilduko familien artean arma bidezko
liskarrik ez sor eta batez ere zabal ez zedin;
hala dator aipatua Lekeitioko ordenantzetan.
Azken puntu horrekin zerikusia dute
hiribilduan borroka egiteko kanpoko ezkutaririk
sartzea edo atzerritarrek hiribilduan
armak sar zitzaten debekatzen zuten artikuluak.
Alegia, hiritar edo familien arteko liskarrak
eta ezinikusiak konpontzeko batzuetan
hiribildutik kanpoko indar militar mertzenarioen
laguntza eskatzen zuten batzuek,
gehienbat ezkutariena. Neurri horiekin
udalak, bistan da, liskarrak larritzea eragotzi
nahi zuen. Baina orobat zigortzen zituzten
justizia betearazten zutenen aginpidearen
erabilera gehiegiak edo bidegabekeriak.
Auziak nola bideratu behar ziren arautzea,
alegia, auzi sistema, auzien lastertasuna eta
iraupena, auziak eta gora jotzeak zer epaitegi
edo erakundeetan tramitatu behar ziren,
eta, zehazki, udalari alkatearen sententziak
berrikus zitzan eskatzeko aukera, kontuan
hartu beharreko oinarri-oinarrizko alderdiak
ziren hiribilduetan zuzenbidea
emateko orduan eta alderdi horiek maiz
jasoak izan ziren hiribilduetako ordenantzetan.
Aipatu beharra dago, hala ere, emakumeen
lekukotasunak gizonenak baino gutxiago
balio zuela auzietan eta baita delitu
jakin bat egiteagatik herritaren bat salatzerakoan
ere.
Ordenantzetan jasoak zeuden lege hausteei
jartzen zitzaizkien zigorrak, bai jabego
pribatuaren kontrakoak ?ondasunen lapurreta;
lur ondasunetan abereek egiten zituzten
txikizioak, kasu horretan abereak hil
zitezkeelarik eta kalteak jaso zituztenek
abere hilaren haragi guztia beretu zezaketelarik,
baldin eta zerria bazen, eta haragiaren
erdia, baldin eta ardia edo ahuntza
bazen, horrelakoetan haragiaren beste erdia
zinegotzientzat zela; zergak ez ordaintzea,
etab.?, bai etika eta moralarekin zerikusia
zuten auzietan pertsona partikularrei
egiten zitzaizkien laidoei zegozkienak
?puta, lapurra, traidorea, adarduna, ?ribaot?
eta gisa horretako irainak?, edo indarkeriazko
jarrerei zegozkienak ?ukabilkadak, harrikadak,
labankadak, labanaz egindako
mehatxuak oro har eta bereziki mendekoek
edo nagusiak bazkatutako morroiek armaz
nagusiei egiten zizkieten mehatxuak, etab.?,
udaleko agintarien, alkateen eta zinegotzien
kaltetan egindako lege hausteei zegozkienak,
alegia, laidoa, matxinatzea edo agintarihoriei ez laguntzea eta, azken batean,
udal ordenantzetan jasoak zeuden xehetasun
eta erabaki guztien aurkako egintzen
zigorra. Zigorrak zehatz-mehatz adierazteak,
arinenak isunak eta larrienak hiribilduko
espetxean edo ?katean? giltzapetua izatea
zirelarik, garbi erakusten du udalak ardura
handia zuela hiriko bizitza osoa arautzen.
Izan ere, artikulu batzuek zehatz adierazten
dute atxilotzea nola egin behar zen, eta
azpimarratzen dute garrantzizkoa zela oso
zigorrak bete beharra, izan isunak edo izan
kartzela zigorrak. Zigortuak kartzelara eramateko
erantzukizuna hiribilduetako prebosteena
edo barruti epaileena zen.
Hiribilduetako udal ordenantzak, bizilagunen
premiak adierazteaz gainera, bideratu
nahi zen egitasmo bat ere baziren.
Errealitateak frogatu zuen, hala eta guztiz
ere, ordenantza horietako atal bakoitza
mamiz eta azalez zehatz-mehatz idaztea, eta
hiritarrak kontrolatzeko eta zigortzeko sistema
indarrean jartzea ez zela aski izan hiribilduetan
izaten ziren ordenantza hauste
ugariei aurre egiteko. Ordenantzak, batez
ere, egitasmo politiko oso bat ziren, hiribilduko
(Lekeitio) biztanle guztien arteko
elkar bizitza ahalik eta lasaien eta baketsuen
izan zedin laguntzeko asmoz eginak. Baina
elkar bizitza horren sustrai ideologikoek
kristautasunaren eragin handia zuten, eta
haren jarraibide nagusiak ziren kontsumitzaileak
babestea espekulatzaileen gehiegikerien
aurrean, eta biztanleak elikagaiez
hornituak egon zitezen ziurtatzea, bai bertako
produktuen protekzionismoaren bidez
eta bai lehorreko bideak eta, batez ere, itsaso
bidezko komunikabideak indartuz.