Historia»Erdi aroa - Gizartea

Aldaketa eta feudalismoaren sendotzea (XI-XIII. mendeak)

Aginpide feudalaren sendotzean izan ziren lekuan lekuko eta garaian garaian garaiko erritmo desberdin horietxek ematen dute aditzera feudalismo aurreko aldaketa prozesua, edo, G. Boisek finkaturiko esapidearen arabera, “milagarren urteko iraultza feudala”.

Aldaketa horren oinarria, grosso modo, eta azken ikerketen arabera (Juan José Larrea), “nekazari familiaren produkzio ahalmena areagotu zuen hazkunde prozesu bat izan zen, eta horrekin batera aginpidearen egitura tradizionalaren krisia ere bai, krisi harekin amaitu baitzen erregearen aginpidearen monopolioa, eta ondorioz ondasun publikoak aristokraziaren eskura igaro, eta jaurerria eta monarkia feudala sortu baitziren”.

Ordena tradizionalaren haustura

Gaur egungo Hego Euskal Herria osatzen duten lurraldeen gaineko ikerketek, eta orobat inguruko lurraldeen gainekoek, Antso III.a Handiaren erreinaldiaren garrantzia azpimarratzen dute ia guztiek. Batez ere, haren ondare politikoaren transzendentziagatik, eta bere mendeko lurraldeak semeen artean banatu izanagatik.

Banaketa horrek printzerri feudalen –edo are erreinuen– sorrera bideratu zuen; izan ere, anai arteko borrokaldiak nagusitu ziren lurralde guztian, halako eran non erreinu hautsi hartako baroiek aginpidea beretu izan ahal zuten, eta erregearen monopolioa desegin, eta horri esker jatorri publikoko errentak jaunen ondare pribatu bihurtu ziren.

Baroien arrakasta, erregearekiko zuten mendekotasuna bi aldeen arteko itun eta zin bihurtu zelarik, historiografia tradizionalak azaltzen duen ideia bat da. Eta ideia hori berresten dute Juan José Larreak eginberri dituen ikerketek, bai Naxerako Gartzearen erreinaldiari dagokionez –eskualde hartako aristokrata taldeei buruz–, bai Antso I.a Peñalengoarenari eta Aragoikoarenari dagokienez. Ñabardurak eta berezitasun soziopolitikoak gorabehera, ideia hori bera hartu genuen kontuan Gaztelako kasurako ere, duela gutxi argitaratu den artikulu batean García de Cortázarrek eta nik neuk, bai Oña eta Valdegovia inguruko infantzoien jarrera zela-eta, X. mende bukaerako eta XI.aren hasierako kondeen aginpideari zegokionez; bai Antso Gartzia infanteak bere aita García Fernández kondearen kontra eginiko errebelamenduari zegokionez, eta baita garai haietan Nafarroaren eraginpean zeuden arabar lurrei zegokienez ere.

Azken finean, garai hartako arazo soziopolitikoak medio, aginpide mailak eta esparruak zehaztu ahal izan ziren, hierarkia baten arabera, herri, eskualde eta erreinuetan.

Jaunen aginte gosea eta nahiak ase ziren, eta erregearen aginpidearen monopolioa desegin zuten, aginpide hori eskuratzeko aukera eman zieten mekanismoak erabiliz.

Erregearen monopolioa, grosso modo, honela defini daiteke: “Erreinu osoan zehar hainbat jabetza (lurrak, errotak, elizak eta monasterioak, basoak, bazkalekuak, azienda…) izateko eta administratzeko ahalmena, nekazarien produkzioaren gaineko zergak biltzekoa, lurraldearen zaintza eta mantenuko eskubide militarrak eskatzekoa, justizia banatzekoa, eliz gune garrantzitsuetan babesa indarrez jartzekoa, etab., eta horrez gainera, onurazko emaitzak erregeak bere nahierara banatzeko ahalmena, eta eskura izatea aberastasun iturri garrantzitsu eta bizkor bat, nola baitzen parias-en urrearen eta zilarraren aberastasuna”. Diru iturri horiek handikiek erregearekiko leialtasuna errespetarazteko balio zuten (J.J. Larrea), eta era berean erreinua administratzeko eta kontrolatzeko sistema bat osatzen zuten, aginpidearen antolamendu tradizionala desagerrarazieta aginpidea aristokraziaren ondare bihurtu zuena.

Nobleek erregearen abantailak eskuratzeko erabili zituzten mekanismoetan ohoreak eta tenentziak emateko sistema azpimarratu ohi du historiografiak (Corona, Lacarra, Ubieto, Sesma, Laliena…). Onurazko emaitza zen gaztelu baten zaintza eta barruti baten gobernua, eta, zenbait egilerentzat, barruti horietako bakoitzean erregearen zerga eskubideen erdia lortzea ere bazekarren, eta, orobat, justiziaren banatzetik bilduriko zergen parte bat eskuratzeko aukera. Hala ere, Juan José Larreak Nafarroari buruz egin dituen azken ikerketetan adierazten duen bezala, “leialtasunaren truke egiten diren onura emaitza guztiak ez dira lotu behar gotorleku baten jabe izatearekin”, Iruñeko erreinuan behintzat, eta, era berean, “tenentzia jabe bati eginiko (ohoreen) emaitzak ez daude nahitaez tenentziari organikoki lotuak (…); izan ere, tenentzia eta ohorea, biak ere leialtasunaren truke lorturiko onurak izan arren, bi gauza desberdin baitira”.

Ikusten den bezala, gai aski nahasia da hau, eta azterketa sakonagoa eskatzen du, zehaztasun gehiago eta geografia eremu bakoitzaren araberako berezitasunak ezagutu ahal izateko. Batez ere, XI. mendearen azken herenetik aurrera, penintsulako iparraldeko erreinuen eta haien mugen berregituraketa politikoaren ondoren, eta orobat gizarte ordenan eta erregearen eta aristokrazia taldeen harremanetan gertaturiko aldaketak kontuan hartuta.

Aristokraziak aginpidea bereganatzeko erabili zituen mekanismoei dagokienez, lehenago adierazi dugun bezala, gogoan izan behar dira aginpide publikoaren antolamenduaren oinarrizko mailak, adibidez villa-k eta barrutien tenentziak; izan ere, maila edo egitura horiek, alde batetik “bai zergak, bai betebeharrak eskatzeko oinarrizko zerga unitate gisa”; eta, bestetik, “justiziaren eta defentsaren banatzeko egitura” gisa behar dira hartu (J.J. Larrea).

Zailagoa izango da, ahalegin horretan aurkituko diren oztopo enpirikoak direla eta, jakin nahi izatea ea zertan nabarmentzen diren eskubide horiek guztiak zergei dagokienez; izan ere, erreinuaren antolaketa egituretan harreman nahasketa handia sortu zen aginpide politiko, ekonomiko eta sozialaren artean, eta horrez gainera, inmunitate edo salbuespen eskubideak ematen zitzaizkien hainbat ajente soziali.

Errenta feudalak eskuratzeko mekanismoek erregearen aginpidea hondatu eta desegin zuten, baina mekanismo horien ondoan, ez dira ahaztu behar beste batzuk, aginpide publikoari garrantzia kendu ziotenak.

Hala, kontuan hartu behar dira mailegu emaitzak eta opariak, jatorri bisigodoko precaria eta maileguak (Sánchez Albornoz).Dirudienez, feudalismoaren aurreko beneficium-aren baliokide ziren X. mendean, eta XII. mendetik aurrera feudo bihurtu ziren, bai Gaztela-Leongo eremuan, bai Nafarroa-Aragoikoan. Mailegu eta opari haiek itzulerarik gabeko etena sortu zuten koroaren eta erreinuaren antolamendu tradizionalean, eta gizonengan eta lurretan izan zuten eragina, eta orobat errenta feudal bihurtu ziren haien gaineko eskubideetan.

Aristokraziak eskubide horiek eskuratu eta bere ondare bihurtu nahi izan zituen XI. mendearen bigarren herenetik aurrera, Naxerako Gartzearen eta Antso IV.aren erreinalditik aurrera, erreinuko baroi eta jaun nagusi batzuen jokabideak erakusten duenaren arabera. Hori da, adibidez, Bizkaiko jaunen kasua, Naxera eta Calahorrako Errioxako hiriei, eta oro har Errioxa guztiari, dagokienez (gero Gartzea Ordoñez kondearen eskumenera igaro ziren lur haiek, eta haren mende geratu ziren egungo Euskal Herriko iparraldeeneko lurraldeak); edo, nafar-aragoitar baroi eta jaun batzuen kasua, hala Naxerarik Zangozaraino tenentziak eta Nafarroako ipar-ekialdeko barrutiak beren mende zituzten Iñigo eta Fortun Sanzen kasua; edota Nafarroako konderria eratzean Antso Santxez kondearen gobernupean sortu zen egoera.

Nafarroako konderria Gaztelako erregearen mende zegoen Alfontso VI.aren garaian; Aragoiko erregeak (Antso Ramirezek) konderri haren izenean zin egin zuen, baina Errioxako Gartzea Ordoñez eta Urraka jaun-andre guztiz ahaltsuen alabarekin ezkonduta zegoen konde baten (Antso Santxezen) mende gelditu zen gero. Era berean, Lacarrak aditzera ematen duenez, Antso Ramirezek “nafar lurraldeen gaineko nagusitasuna ziurtatzeko, osorik berrantolatu zuen tenentzia sistema, eta bere uste osoko pertsonen esku, bere uste osoko nafar zein aragoitarren esku, utzi zuen herrigune nagusien gobernua”.

Era horretako aginpide harremanek zertuko dituzte, XI. mendearen erdialdetik aurrera, eta erreinuaren baitan, pertsona jakin batzuen politika, gizarte, ondare eta ahaidetasun oinarriak. Hori frogatu dute Gaztelako eremuari buruz duela gutxi egindako ikerketa batzuek (Esther Peñaren ikerketak, Gaztelako merino nagusi, Alfontso VII.aren haurzain eta Urraka erreginaren jauregizain zen Gutier Fernández senior-ari buruz). Eta Nafarroari buruz oraindik argitaratu gabe dauden Juan José Larrearen ikerketek; Iñigo Sanz jaunak Nafarroako zenbait ibar eta hiritan zuen ondarea, jaun hark tenencia batzuen gainean (Leire, Irunberri, Artajo, Nabaskoitze…) zuen aginpidea, eta XI. mendearen bigarren erdian jatorri publikoko eskubideak (justizia eta defentsa)nola esku pribatuek bereganatu zituzten agertzen dute ikerketa horiek.

Azterketa bikain horien bidez eta Nafarroako erreinuaren dokumentazioaren bitartez, azaldu da nola Iñigo Sanz baroiak indarrez hartu edo ostu zituen lehenago Leireko monasterioaren esku utzitako errege eskubideak; orobat ikusi ahal izan da ondasun eta eskubide batzuk nola joan ziren ondare pribatu bihurtzen, eta horrek jaurerriak nola sortu ziren eta zertan oinarritu ziren erakutsiko digu. Egile berak dioen bezala, “erregearen eta baroien artean liskar gero eta handiagoak sortuko dira, eta aginpide horien oreka tradizionala haustea izango du horrek azken emaitza”. Batez ere, aristokraziaren leialtasuna gero eta ahulagoa zen neurrian, eta baroiek zeinek bere eskualdean zituen interesen eta muga edo jabego aldaketen araberakoa zenez.

Azken finean, XI. mendearen azken herenetik aurrera, zenbait familia handiki barrutien gobernu sisteman izateak eta sistema horretan irauteak berresten du monarkia hitzarmenetan oinarritua zela dioen ikusmoldea, monarkia feudal baten sorrera, eta orobat aristokraziaren antzinako lur ondareen eta jatorri publikoko errenta eta eskubideen egitura nahasi baten arteko lotura, nobleziak nekazariengandik errenta ateratzeko bide ematen zuena, zeinaren bidez jaurerria sortzeko lehen urratsak eman eta oinarriak finkatu ziren (J.J. Larrea).

Jaurgoaren jatorria eta monarkia feudalaren eratzea

Jaurgoak nola sortu eta osatu ziren orri batzuetan laburtzea ez da lan erraza, kontuan hartzen bada Gautier-Dalche, García de Cortázar eta Moreta Velayosek hainbat monasteriori buruz egindako azterketei esker azken hogeita hamar urteotako hispaniar tradizio historiografikoan prozesu horri eman zaion garrantzia.

Hori dela eta, komenigarria izan daiteke gai honi buruz Erdi Aroko espainiar ikerketen maisu handia den García de Cortázarren ildoari heltzea, eta Erdi Aroko Espainiako nekazari gizarteari buruz idatzi zuen unibertsitate lan ezagunari erreferentzia egitea. Hark bezala, Leongo placitum ezagun bat aipatu behar dugu, 1089koa, zeina jaurerrien ugaritasunaz (de realengo, abadengo, solariego eta behetría) eta jaurerri mota batetik bestera ondasunak aldatzeko debekuaz mintzatzen den.

Bestalde, ez da ahaztu behar, historialari horrek berak dioen bezala, ordurako “bazirela ehunda berrogeita hamar urte jaun batzuek beren lurretarako mugarri edosalbuespen gutunak erosten zituztela, beren jabetzak errege funtzionarioen eskumenetik at gera zitezen, eta haietan bizi zirenen betekizunak beren mesederako erabili ahal izateko”. Era berean, badirudi XI. mendearen bukaera aldean aski garbi zegoela nortzuk ziren jaurerri horien titularrak: monasterio handiak, gotzain barruti eta lekuan lekuko leinu batzuk nagusiki. Eta, XII.. endetik aurrera, zistertar fraideak eta gotzain batzuk ere bai.

Nolanahi dela ere, García de Cortázarrek dioenez, bi bide daude jaurgoa osatzeko: batetik lurren gaineko nagusitasuna edo jabegoa (labore, baratze, mahasti, baso eta azienda sailak), eta jurisdikzioaren gaineko nagusitasuna bestetik, zeinaren arabera jaunak beretu edo osturiko aginpide publikoa ezagutzen dioten nekazariek hari.

Hala bada, jaunak errenta asko jasotzen zituen (…), lurrarekin zerikusia zutenak batzuk (lurraren ustiapena eta nekazaritzako errentak, eta orobat ad complantandum eta ad populandum kontratuak), eta baita beste hainbat bidetatik jaso zitzakeenak ere, adibidez “justizia banatzetik (gezur laidoak, homizidioak…), bakea bermatzetik, taldeko emakumeen aukera endogamiko edo exogamikoa kontrolatzetik (rauso, fornicio), kide bakoitzari egotzitako komunitatearen ondasunen zaintzatik (mañería, nuncio), gudarostearen buruzagitzatik (anubda, fonsadera), etab.” jaso zitzaketenak.

Malos usos, hau da, lekuan lekuko handikiek indarrez ezarritako foros edo consuetudines batzuk, agertzen dira garai hartako agirietan, eta horiekin batera nekazari talde eta herrixka batzuk betekizun berririk ez ezartzeko edo antzinako zergak ez zabaltzeko egiten hasi ziren eskakizunak ere agertzen dira.

Orain aztergai ditugun lurraldeei dagokienez, Erdi Aroko ikertzaileok XI. mendeko hiru agiri ditugu aipagai prozesu horri buruz, malos usos delakoen arautzeari edo horien salbuespen pribilejiozkoari buruz, argibide gehiago ematen digutenak. Erregearen ordezkarien eskumeneko lurretan emandako hiru foru dira: Naxerako forua, Tafallakoa eta Uxuekoa. Foru horiek garrantzi handikoak izan dira erakundeak ikergai dituzten adituentzat, eta azken aldi honetan J.J Larreak aztertu eta alderatu ditu, pribilejio horiek alderatuz salbuespenak nolakoak ziren ezagutu ahal izateko: errolda, abegi oneko eskubidea, zeregin publikoekin eta lurraldearen zainketarekin zerikusia zutenak, edo justizia banatzearen ondorioz eskaturiko eskubideak, etab. Horrek erakutsiko digu arautu nahi zen jaun errenta nolakoa zen.

Bestelako arazoa da, batez ere XI eta XII. mendeetan harreman eta aginpide feudaletan eratu zen sare nahasi horretan, jakiteanola egiten zen ustez jatorri publikokoak diren eskubide eta ondasunen banaketa, eta zein eragin duen nekazari herrietan jaurgoen eta aginpide feudaleko eremuen sorrerak.

Errenta feudalaren funtsa argitzeko asmoz, azken hamarraldiko ikerketek monarkia feudalaren eta jaurgo ezberdinen mundu konplexuaren azterketari ekin diote.

Ikerketok monarkia eta jaurgoen barne izaera hartu dute aztergai; barne izaera errentaren sortzea eta botere feudalaren erabiltzea da (zamen inposatzea, eskubideen zatitzea, eskubide eta ondasunen jabetzea, jaunen arbitrariotasunaren ezartzea, eta gizonen arteko loturetan oinarrituriko gizarte hierarkia konplexuaren eratzea).

Baina, artikulu batean berriki adierazi dudanez, “egoera aski nahasia da. Eta are zailagoa izango da kontuan hartzen bada agipidearen atomizazio horren ardura erregeak zenbait eskubide besterendu izanarena dela neurri batean (…); eta beste eskubide batzuk nondik datozen edo zeren ordainetan ematen diren ez dakigula ziur.

Arazoa, beraz, ez da soilik jurisdikzio hauek guztiak eta horien ondoriozko eskubideak bereiztea, edo jakitea zer ondasun, espazio eta pertsonari buruz zuten eragina (nekazari ondasunak, abeltzaintzakoak, oinetxeak, etxeak, ecclesia-k, villa-k, lekuak, alfozeak, terminoak, homine-ak, casato-ak, collazo-ak, mezquino-ak, populatore-ak,…).

Zailtasun handiena batzuk beste batzuk baino maila garaiagokoak direla zehazterakoan aurkituko dugu: adibidez, erregearena, errege edo jaun gisa; haren ordezkariena, gotzainarena, jaun jakin batzuena, etab.” Benetan, oriandik erronka askori aurre egin beharko diegu eta hainbat zalantza ditugu argitzeke Goi Erdi Aroaren ikertzaileek.

Jaunen errejimena eta nekazarien erresistentzia

Nolanahi ere, zenbait zerga, malos usos eta ohiturak (foros) eta hainbat eratako eskubideak, Erdi Aroko gizonen bizimodu soziala eta ekonomikoa arautzen zutenak, nekazaritzan oinarritua zen mundu bati presioa eta indarra eragiteko erabakitzen ziren zuzenean. Eta horrexegatik agian gogoan izan beharko litzateke zeintzuk diren jaunek nekazariei egiten zieten presio honen ezaugarri nagusiak; García de Cortázar saiatu zen bere garaian ezaugarri horiek laburbiltzen, ondorio orokorregiak ateratzeko eta estrapolazioren bat edo beste egiteko arriskua bazuen arren. Dena dela, era horretako sintesi historiko konplexuak egin nahi dituen historialari orok du arrisku hori.

Hala bada, egile hark zioena gogoratuz, esango dugu jaunen presioaren ezaugarriak eta jaurgoen jokabidea, grosso modo, X.. ende amaieratik XII. menderainoko dokumentazioan agertzen denez, eta geografia eskualde jakinen arabera, oinarritzen direla lehenik, lurraren ustiaketa eta nekazari errentaren sorrera eta ordainketa moduetan, dirudienez, behera egiten baitute, oro har, nekazariek lanaren bidez egiten zituzten ordainketak (operas, labores, sernas…); eta jaunek beren jabetzen parte gero eta handiagoak uzten baitituzte maiztergoan (lurrak, etxeak, orubeak, egoitzak…; precaria, maileguak…), errenten truke; eta pixkana-pixkana, lanaren bidez edo gauzen bidez ordaindu beharrean, diruz ordaintzen dira errentak, lekuan lekuko foruaren arabera, edota itundutako hitzarmenen arabera.Bigarren, jaunen presioak eta jokabideak gero eta gehiago jotzen dute nekazarien ondareak jaunaren jurisdikzioaren mende jartzera, hainbat eratara: esparru mugatuak, inmunitateak, salbuespenak, ezarpenak, justizia banatzetik eratorritako eskubideak, zerga eskubideak, zerbitzuak… Hirugarren, eta azkenik, azpimarratu behar da jaunen jokabideak erakusten duenez hazi egin zela jaunen mendeko gizonen kopurua, eta gora egin zuela, halaber, jaunek beren onurarako erabili nahi zuten errenta mailak. Hori guztia, ahaztu gabe, jadanik XI. mendetik aurrera, orubearen, auzoaren eta auzoko komunitatearen sendotzeak erraztu egiten zuela ezaugarri feudal agerikoak zituen gizartearen antolamendu eredu bat finkatu eta egituratzeko prozesua.

Alabaina, XI. eta XII. mende osoan zehar osatu eta “erreferentzia ekonomiko eta sozialen mundu bat” eratu zuen eredu horrek, izan zuen, nekazarien aldetik, erantzunik eta baita erresistentziarik ere. Aspaldi frogatu zuen hori Reyma Pastorren Nekazarien erresistentzia eta borrokak obrak.

Eta, duela gutxi, Juan José Larreak ere sakon ikertu du nekazarien egoera Goi Erdi Aroko Nafarroan, eta mundu feudal batean gauzatzen ari ziren aginte gune guztietatik haiei ezartzen zitzaizkien mugak aztertu ditu.

Izan ere, Goi Erdi Aroko Nafarroako dokumentazioaren aberastasunari esker –ez dago horrelakorik egungo Euskal Herria osatzen duten beste lurraldeetan–, azterketa bikaina egin ahal izan du Juan José Larreak nafar nekazariek jasan behar izan zituzten presio eta, oro har, auzi guztiez. Argi erakutsi digu nolako mugak zituzten nekazariek beren ahalmen eta askatasunean; ondasunak besterentzeko edo testamentuak egiteko; edota berak produzitutakoa eta beren buruak erabiltzeko, jaunek indarrez eta beren nahierara erabiltzen baitzituzten.

Eta horrekin batera Nafarroako landan jaunek ezarritako zerga erregularren eta erabilera txarren garrantzi eta zehaztasun handiko analisia eskaini zuen; horietako zerga batzuk ziren adibidez opilaranzada (ardo eta ogi zerga adierazten duen euskal hitza), petxak eta bestelako zerbitzuak, eta askotariko betekizunak, Nafarroan eta Aragoien, XI. mendetik aurrerako dokumentuetan, maiz aipatzen direnak. Eta hori, Fortún Pérez de Ciriza eta Carmen Jusuérentzat, “XI. mendearen azken laurdenean eta XII. mendean zehar (nekazariei eskaturiko betekizunak eta ordainak) gutxitzen hasi zirelako arrastoak badiren arren”.

Nolanahi dela ere, gauza da laster hasi zela nabaritzen nekazarien erresistentzia, banakakoak nahiz taldekoak. Azken finean, Larreak seinalatu duen bezala, “hiribilduetan bizi diren nekazariek bideratu zuten lurraldearen ustiaketa hedatzea, hau da,lugorriak eta basoak baliatuz lur landuak zabaltzea, (eta horregatik) lurraldeen gaineko liskarrak dira haren dinamismoaren lekukotasun hoberena”.

Hala ere, egile horrek berak azpimarratzen duen bezala, liskar horien ezaugarriak aldatzen hasi ziren. Izan ere, XI. mendearen erdialdetik aurrera, nekazari taldeak eta erregea izan ziren liskar horien protagonistak; aitzitik, hamarraldi batzuk geroago, hiriburuetako jaunek hartu zuten protagonismoa, halako eran non komunitate dinamikoen arteko liskarrak jaunen arteko liskar bihurtzen diren, zenbaitetan, eta negoziazioaren abantailak lortzen diren horri esker: adibidez, malos foros-en liberalizazioa, eta foru pribilejio batzuk eta frankiziak ematea.

Foru onak eta frankiziak

García de Cortázarrek bere Erdi Aroko Espainiako nekazari gizartea sintesian adierazi zuen bezala, “nekazariak jaunaren lurrari lotzeko erabili zen lehen formulak presioak eta eskaerak areagotzea bazuen oinarri, bigarrenak berriz gogorkeria gutxiago eta baldintzak hobetzea ekarri zuen: Foru onen bidea zen. Agian, auzo komunitateen erresistentziagatik. Agian, nekazarien betekizunak aldatu egin zirelako (…).

Agian, jaunak eskakizunak egiten zizkien nekazarien kopurua hazi egin zelako. Gauza da arindu egin zirela garai bateko eskaerak.

Formula bat zein bestea hautatzen zela ere, gauzarik adierazgarriena da XII. mendearen bukaerarako osatua zela, kolonizazio zaharreko lurretan, jaunen eta nekazarien artean antolaketa sozialeko sare oso bat. Lurralde jakin batean bizi zen familia baten erantzukizuna; errenta sortzeko formulen ugaritzea; errenta eskuratzeko mailen hierarkizazioa: zuzeneko nagusitasuna, lurraren gaineko nagusitasuna; espazioaren antolamendu berria, herriguneen hierarkiaberri batekin: horien aurrean, gizarte feudala, ordurako jaunaren mendeko zena, prest dago, era berean, hirien mendeko izateko”.

Prozesu horren nondik norakoak ulertzeko, kontuan hartu behar da prozesu horren inguruan aipatu dugun giroa. Izan ere, giro horretxek ekarriko du eskubideen batasuna, arauaren lurraldekotasuna, hau da, forua, hala Aragoiko Foruen emaitza XIII. mendearen lehen erdian, Nafarroako erreinuko Petxen Bateratze saioa, edota Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako lurraldeetako foru beranduagokoak, eta batez ere hiriei zegozkienak (Donostia, Gasteiz, Zarautz…).

Prozesu horietatik guztietatik, eta lekuan lekuko ezaugarriekin gehiegi ez luzatzeko, merezi du agian aipatzea Nafarroako erreinuan XII. mendearen lehen erditik aurrera, eta batez ere, mendearen bukaera aldean, egin zen Petxen Batasuna. Fortún Pérez de Ciriza eta Carmen Jusuéren arabera, “erregeek koroaren mende zeuden hiribilduen biztanleen petxa eta ordainketa ugarien bateratzea bultzatu zuten, eta horren ordez petxa bakarra ezarri zuten, gizabanakoentzat nahiz auzotarren taldearentzat finkatua”.

Prozesu hori XII. mendearen bukaeran hasi zen, errege lurrei zegokionez, eta XIII.. endearen bukaera arte egon zen indarrean, batasun saioa erabatekoa izan ez zen arren. Nolanahi ere, egile horiek azpimarratzen duten bezala, petxen bateratzeak bultzatu zuen jaurerri errejimenaren aldaketa ere. Hala ere, argi adierazten dute aldaketa horiek ez zirela denak aldi berean gertatu, zenbaitetan mende bateko atzerapenarekin ere aplikatu zirelako jaurreri laiko eta elizakoetan, eta, gainera, ez baitziren modu berean ere aplikatu. Errealitate hori dela eta, egileek azpimarratzen duten bezala, ezinezko gauza da jaunen eta nekazarien arteko harremanak modu bakar batez definitzea, eta bateraezintasun hori da Goi Erdi Aroko nekazari mundu nahasian gure herriko eskualdeek izan zuten ezaugarri nabarmenetako bat.