Historia»Erdi aroa - Lurraldearen eraketa
Mugak, politika harremanak eta lurralde loturak Araban, Gipuzkoan eta Bizkaian IX-XV. mendeetan
Araba
Araba, Bizkaia, Alaon (Aiara?) eta Urduñari
buruzko lehen aipamenak, Crónica
de Alfonso III delakoan agertzen dira, Alfontso
I.aren kanpainak kontatzen direnean
(739-759), eta adierazten da lurralde horiek
beti bertako biztanleen eskuetan egon zirela.
VIII. mendean Arabak eta Asturiasko
erresumak zer moduzko harremanak zituzten
ez dago oso argi. Asturiasko errege Fruela
I.ak baskoien aurkako kanpainari ekin
zion 757-769 bitartean, eta baskoien sartaldeko
lurrak asturiarren kontrolpean geratu
bide ziren. Fruela asturiarra Munia arabarrarekin
ezkondu zen gero, eta bi lurraldeen
arteko loturak estutu egin bide ziren.
Arabako aginpide publiko bati buruzko
lehen aipamena matxinada bati lotua dator.
868. urtean Alfontso III.a Asturiaskoak
Arabaren aurkako ekinaldi batean preso
hartu zuen Eylo, ?qui comes illorum videbatur?.
Handik hara kondeen esku izan zen
Arabako lurraldearen buruzagitza. Gaztela,
Lantaron eta Arabako konde Fernán González
hil ondoren, aldaketak izan ziren Arabako
lurralde eta politika antolamenduan.
970-1017 bitartean Gaztelako konde berriak
ez zuen bere burua Arabako konde izendatu.
Iruñeko Antso II.a Gartzeiz, aldiz,
aginpide goren gisa agertu zen 984. urteko
auzi batean. Dirudienez, Iruñearen mende
gelditu zen Araba. 1076. urtea arte Iruñeko
monarkiaren jabetzapeko lurraldea izan zen,
senior edo comes baten agindupean. Antso
IV.a hil zutenean (1076), Araba ere Gaztelaren
mendean geratu zen, errege hilaren
erresumako sartaldeko gainerako lurraldeekin
batera.
XII. mendearen hasieran Alfontso I.a
Aragoi eta Iruñeko erregearen eta Urraka
Gaztelako erreginaren arteko ezkontzak zalantzan
jarri zuen Araba zer eremutara lotu.1121etik aurrera behintzat Alfontso I.aren
kontrolpean egon zen. Alfontso hil ondoren
baina, beste krisialdi bat sortu zen.
Nafarroako nobleek euren arteko bat hautatu
zuten errege ?Gartzea Ramirez, errege
familiako bigarren adarreko kide bat?, eta
nafar erresuma berriari lotua geratu zen
Araba. 1199. urtean Alfontso VIII.a Gaztelakoak,
Antso VII.a Nafarroakoa Afrikan zela
aprobetxatuz, mendean hartu zituen Araba,
Durangaldea eta Gipuzkoa. Gasteizek
?sei hilabetez egon zen setiaturik, harik eta
1200. urteko urtarrilean erregearen baimena
lortu eta errenditu zen arte, hain zuzen?,
Trebiñok eta Portillak bestek ez zioten aurre
egin gaztelauen oldarrari.
1258az gero (lehenagotik segur aski)
Arabako edo Arriagako Kofradiaren kontrolpean
egon zen jatorrizko Araba. Lurraldeko
jaunak, zaldunak, ezkutariak eta aitoren
semeak biltzen ziren Kofradian, eta euren
jauna hautatzeko eskumena zuten, erregeak
berretsi behar bazuen ere. Kofradia Gasteiz
eta Aguraingo hiribilduen aurka zegoen,
jaunen mendekotasunetik ihes egindako
nekazariak onartzen zituztelako eta Kofradiaren
auzoetan jabetza asko erosten ari
zirelako. 1332an Arriagako Kofradiako kideek
Arabako jaun hautatu zuten erregea,
eta kofradia desegitea erabaki zuten zenbait
pribilejio onartzearen truke. Eta hala,
Merindade Nagusi bilakatu zen Alaba. Hala
ere, ez zuen asko iraun erregeren mendeko.
1384rako lurraldearen %80 inguru
jaunen mendean zegoen berriro. Gasteiz eta
haren mendeko lurrak (orobat Biasteri,
1486an Arabara erantsi zitzaionetik) besterik
ez ziren erregearen mendean geratu.
1368an nafarrak Araba, Gipuzkoa eta
Logroño hartzen ahalegindu ziren berriro,
Gaztelan Pedro I.a eta Enrike Trastamarakoa
anaia arteko gerran zebiltzala aprobetxatuz.
Pedro I.ak onartua zuen lurralde horiek
Nafarroari ematea Libourneko itunean(1366), eta baita Bizkaia Ingalaterrari ematea
ere. Baina 1373an, Guy de Boulogne
kardenalaren epaiak behartuta, Karlos II.a
lurrak itzuli beharrean gertatu zen.
1458an hermandadea eratu eta 1463tik
aurrera finkatua geratu ondoren, Arabako
lurraldea behin-betiko marraztua gelditu zen
ia-ia. Hermandadeari mendebaleko eta hegoaldeko
lurraldeak gehitzen joan zitzaizkion,
eta 1502rako Arabak gaurko hedadura
zuela esan liteke.
?Reja de San Millán? izeneko dokumentuan
(1025) argi eta garbi azaltzen da Arabaren
hedadura eta administrazio antolamendua.
Araba gaur egun osatzen duten
eskualdeek osatua zegoen, Mendialdea eta
hego-sortaldea izan ezik (Arabako Errioxa,
Aiara, Aramaio, Gaubea eta Omecillo ibaiaz
Sartaldeko lurrak). Aitzitik, Trebiñoko sortaldea
Araba zen. Monasterio horretako
beste agiri batean ere ??Los Votos?, 1140-
1143ko faltsifikazio bat? antzeko hedadura
adierazten da Arabarentzat. Zenbait eskualde
(Aiara, Saratsu, Omecillo ibaia, Lantaron
eta Gaubea sartaldean, hego-sortaldea, Aramaio
iparraldean eta Arabako Errioxa hegoaldean)
ez ziren artean Arabakoak, baina
egungo Trebiño gehiena, aldiz, bai.
Egungo probintziaren sartaldeko lurrak
?egungo Bizkaia sartaldea bezala XIII. mendea
baino lehen? jaurerri handiez eta txikiez
osatutako mosaiko moduko bat ziren.
Horien artean Aiara zen ahaltsuena. Gesaltzako
hiribildua besterik ez zegoen erregearen
mende, baina inguru horretako jaun
asko Kofradiako kide ziren, lurrak eta ondasunak
baitzituzten jatorrizko Araban ere.
Trebiñoren sartaldea, mendialdea eta hegosortaldea
erregeren mendekoak ziren, eta
zenbait hiribildu fundatu ziren lur horietan.
Egungo Arabako Errioxa, aldiz, Nafarroakoa
izan zen 1463 arte.
1417an Gasteiz, Agurain eta Trebiñoren
ekimenez lehenengo ahalegina egin ondoren, 1458-1463 bitarteko epean lortu zen
azkenik hermandade sendo bat sortzea Araban.
Hala ere, lurraldea ez zen behin-betiko
eratua gelditu. Jatorrizko Arabak eta
mendebalak (Aiara, Gaubea,?) osatzen
zuten lurraldearen muina. Zenbait lurralde
kanpoan gelditu zen (Trebiño, 1417ko hermandadeko
kideetako bat, esate baterako).
Ebro ibaiaz hegoko beste lurralde batzuk
hermandadean bazeuden ere, irten egin
ziren gero (Miranda, Pancorbo, Losa ibarra,
Sajarraza eta Argantzun, hermandadeko
kideak 1458-1463an, kanpoan geratu
ziren 1502an, eta Orozko 1568an). Baina
sartu ere egin ziren beste batzuk: Biasteri
eta bere auzoak 1486an, Aramaio eta Gatzagako
kondearen lurrak (mendialdea)
1489an, Bernedo 1490ean, Laudio 1491n,
Antoñana, Santa Kurutze Kanpezu, Lagran,
Urizaharra, Bastida, Buradon Gatzaga eta
Beranturi 1502 baino lehenago, eta Labraza
1501ean.
Gipuzkoa
1025 arte ez zen aipatu idatzietan, eta
orduan Iruñearen jabetza gisa. 1076an Gaztelak
hartu zuen ?Araba, Durango eta Bizkaia
bezala? eta 1109an berriro Iruñearen
itzalean zegoen, eta hala jarraitu zuen
1134az gero. 1081-1188 bitarteko jaunak
?ezagutzen direnak? Arabako comes edo
senior ziren aldi berean. Beraz, esan liteke,
mende horietako historian zehar, ibilbide
bertsua egin zutela bi lurraldeek. Araba eta
Durango bezala, Gaztelak beretu zuen 1199-
1200 bitartean.
1368an orain Nafarroaren orain Gaztelaren
mendean egon ondoren, Gaztelako
koroari sendo lotua geratu zen gero. Arabaren
kasuan bezala, Gipuzkoaren behinbetiko
lurralde eraketa ere Hermandadearen
bitartez gauzatu zen. Hermandadearenaurreko lurralde barrutia, lurralde eraketaren
oinarria, Merindade Nagusia izan zen.
1397ko Hermandadea izan zen garrantzizkoena,
orduan idatzi baitziren lehenengo
aldiz ordenantzak edo Hermandadearen
Koaderno Zaharra. Donostia 1459ko Batzar
Nagusian sartu zen betiko hermandadean.
Leintz-Gatzaga 1477an behin-behingoz eta
1494an behin betiko. Gatzagako ibarra
1497an. Oñati 1845ean.
Bizkaia
Araba, Garape, Karrantza eta Urduña
bezala, Bizkaia ere ?Crónica de Alfonso III?
delakoan aipatzen da lehenengo aldiz. X.. endean berandu arte ez da berriro Bizkaia
dokumentuetan azaltzen. Rodako Genealogietan
(Ordo numerum regum Pampilonensium)
Momo delako bat agertzen da, ?comitis
bischaiensis?, Iruñeko errege Antso I.a
Gartzeizen (905-925) alaba Belaskitarekin
ezkonduta. Zenbait historialariren ustez
Bizkaiko aginpide publikoaz egiten den
lehen aipamena da hori, baina beste zenbaitek,
aldiz, kargu hori Nafarroan, Oibarko
La Vizcaya eskualdean betetzen zela uste
du.
1040koa da Bizkaiko agintari publikoari
buruz egiten den lehen aipamen ziurra:
Iñigo Lopez, bizkaitarren kondea, Gartzea
III.a Santxez Iruñeko erregearen ordezkaria
zen. Garai honetan, mendebaleko lurrak,
Lope eta Galindo Vellácoz senior-en mendean
zeuden, hauek baitziren nagusi Iruñeko
erregearen aginpidez, Ugarten, Colindresen,
Menan, Tuteran eta Lantenon.
Durango berriz, 1072. urteaz gero eremu autonomiaduna
zen Iruñeko koroaren barruan.
1076. urtea arte Nafarroaren pean egon
zen Bizkaia. Handik hara Gaztelari erantsi
zitzaion. Hala ere lehengo familia beraren
agindupean egon zen. Urrakaren (Alfontso
VI.a Gaztelakoaren alaba eta jaraunslea) eta
Aragoi eta Iruñekoa errege Alfonso I.aren
arteko ezkontza zela medio, eta Gaztelaren
eta Leonen arteko gorabehera politikoen
eraginez, sobera nahasia izan zen XII.. endean Bizkaiko politika eta lurralde
egoera. Bizkaiko jauna, Alfontso I.aren aurka
atera zen, eta horren ondorioz jaun titulua
galdu zuen 1124-1179 bitartean. XII.. endeko urte horietan Iruñeko erregeari
leial izan zion familia baten esku egon zen
Bizkaiko jaurgoa, Ladrondarren esku, alegia.
Gaztela Bizkaiko lurraldeaz jabetu zen
arian-arian: 1134an ?edo handik gutxira?
Enkarterriak, 1179an Jatorrizko Bizkaia, eta
1200ean Durangaldea.
Bien bitartean, XI. mendearen erdiaz
gero, Harotarrek jabetza gehiago eskuratu
zituzten Enkarterrietan. XIII. mendearen
hasieran Karrantza, Artzentales, Saratsu,
Galdames, Garape eta Somorrostro zeuzkaten,eta mendearen azkenerako Enkarterriak
gehitu zizkioten Bizkaiko maiorazkoari
(bere administrazio erakunde propioak gordeaz
betiere). 1212an, eta erregearen emariz,
Durangaldea eskuratu zuten Bizkaiko
Jaunek, Diego Lopez de Haro II.ak Navas
de Tolosan izan zuen portaeraren saritzat.
1217an eta 1218an Balmaseda eta Urduñako
hiribilduak gehitu zitzaizkion Harotarren
jaurgoari dote gisa Urraka infanta Diego
Lopez de Haro II.arekin ezkondu zenean.
1288an, baina, Antso IV.a erregeak Lope
Diaz III.a Bizkaiko kondea hil zuen eta
haren lurrak beregenatu zituen. Hala, Balmaseda
eta Urduña erregeren mende geratu
ziren berriro, ez baitzitzaizkion kondearen
oinordeko Diego Lopez de Haro IV.ari
eman.
Diego Lopez de Haro IV.a oinordekorik
gabe hil zen, eta orduan auzi luze bat
hasi zen jaurgoaren jabetza eskuratzeko
Diego Lopez de Haro V.aren eta Maria Diaz
de Haroren artean, hildakoaren osabaren
eta arrebaren artean alegia. 1295ean Diego
Lopez V.ak jaurgoaz jabetzea lortu zuen
beste noble batzuen laguntzari esker, eta
karguan egon zen hil arte (1310). Orduan,
Maria Diazek eskuratu zuen jaurgoa, eta
1334 arte eutsi zion (1322-1326 bitartean
haren seme Joan de Harok gobernatu zuen,
Alfontso XI.ak hil zuen arte alegia). 1334an
Maria Diazek haren biloba Maria II.aren
esku utzi zuen jaurgoa, eta hau hiltzean
(1349), haren senar Joan Nuñez de Lara
IV.ak hartu zuen kargua, baina urtebete
geroago hil zen. 1350-1352 bitartean Nuño
de Lara izan zen Bizkaiko Jauna, eta handik
hara, berriz, haren arreba Joana. Tello
infantearekin ?hau da, Pedro I.a erregearen
sasiko anaiarekin? ezkondua zegoen
Joana. Tello 1352-1358 eta 1366-1370 bitarteetan
izan zen Bizkaiko Jauna, 1358-1366
bitartean Pedro I.a Ankerrak okupatu baitzuen
lurraldea Tello Pedroren anaiaorde
Enrike Trastamarakoaren alde ateratzeagatik.
Laratarren familia galdu zenean, Enrike
II.a Trastamarakoaren emazte Joana Manuelek
jarauntsi zuen Bizkaiko jaurerria,
1370ean. Urte horretan bertan tronuaren
oinordeko Joan infanteari eman zitzaion titulua.
1379an Gaztelako errege izendatu
zuten Joan.
1399an Balmaseda (Limpias eta Colindresekin
batera) erregearen gelazain nagusi
Joan de Velascoari saldu zitzaion, baina
bizilagunek erreskatea ordaintzeko adina
diru bildu zuten eta erregeren esku gelditu
zen berriz hiribildua. 1466an sartu zen Balmaseda
Bizkaian. Urduñak ere arazoak izan
zituen, Arabako Ayalatarrekin batik-bat, eta
auzitan ibili ziren haiekin 1477an. 1467an
Gaztela Zaharreko merindadetik bereizi eta
Bizkaira erantsi zen (1481 arte ez behin
betiko).