Historia»Erdi aroa - Lurraldearen eraketa
Lapurdi, Zuberoa eta Nafarroa Beherearen eraketa
Lapurdi
Lapurdiko lurraldea, XI. mendean, Gaskoiniako
dukerriaren barruan zegoen. Akitaniako
duke Gilermo VIII.ak jarauntsi zuen
dukerria. 1152an, Eleonor edo Alienor Akitaniakoa
Enrike Plantagenetekin ezkondu
zen, eta hau Ingalaterrako errege izendatu
zuten 1154an. Handik hara, 1451n frantsesek
konkistatu zuten arte, Ingalaterraren
mendean egon zen Lapurdi.
XI. mendeaz gero Gaskoiniako dukearen
mendeko bizkonderria zen Lapurdi.
Lapurdiko bizkondeaz dokumentuetan
agertzen den lehen aipamena 1059koa da:
Lope Santxez da ezagutzen den lehen bizkondea.
1122. urte aldera Gilermo IX.a
dukeak salbuespen gutuna eman zion Baionari.
Rikardo Lehoi Bihotzek berretsi zuen
gutuna 1174an. Rikardok administratzen
zuen dukerria bere aita Enrike II.a Ingalaterrakoaren
izenean.
1177an dukerriaren hegosartaldeko aitoren
semeak, Akize eta Lapurdiko bizkondeak
barne, matxinatu egin ziren, baina
Rikardok berehala menderatu zuen altxamendua.
Ekinaldi militar hark bizkonderriaren
hedaduraren berri jakiteko balio izan
digu gaur egun: Akize eta Baiona hartu
ondoren, Garaziraino heldu zen Rikardo, eta
Saint Pierre gaztelua suntsitu zuen Donazaharren.
Hortik pentsa daiteke Garazi eta,
beharbada, Nafarroa Behereko beste zenbait
lurralde ere Lapurdikoak zirela orduan.
1193an, bizkonde Guillaume Raymond de
Sault hil zenean, duke-erregearen administrazio
zuzenaren pean gelditu zen Lapurdi,
baile baten bitartez. 1215ean Joan I.a Ingalaterrakoak
etablissement berriak aldarrikatu
zituen, eta aldatu egin zuen Baionako udal
errejimena. Horren ondorioz, bizkonderritik
bereiztua eta duke-erregearen administrazio
zuzenaren pean geratu zen hiria.
XIV. mendearen azkenean zalaparta eta
iskanbila ugari izan zen Baionan. 1398aniskanbila handiak izan ziren, ofizioak udal
aginpidea ?merkatariek kontrolatua? eskuratzen
saiatu zirelako nonbait. Bestalde,
1399an estatu kolpea izan zen Ingalaterran:
Rikardo II.a tronutik kendu eta haren lehengusu
Enrike, Lancasterreko dukea jabetu
zen tronuaz Enrike IV.a izenarekin. Baiona
errege ohilduari leial egon zen, baina Lapurdiko
nobleek Enrike IV.aren alde egin
zuten. Borroka gogorrak izan ziren bi aldeen
artean, harik eta lurralde osoak errege
berriaren aginpidea onartu zuen arte.
XV. mendearen erdialdeko urteetan
amaitu zen Akitanian ingelesen nagusitasuna.
Nahiz eta dukerri osoak ingelesen
aldeko sentimendu indartsuak izan ?dukerriaren
eta britaniar uharteen arteko merkataritza
harreman sendoetan oinarrituak
batez ere?, frantsesek gero eta gogorrago
eraso zieten 1440 ondoko urteetan. 1449an,
Zuberoa menderatu ondoren, Gaston IV.a
Foixkoa Lapurdiko zati batez jabetu zen.
Behin-betiko konkista 1451n gauzatu zen:
Baionako harresiek ezin izan zioten eutsi
frantses artileriaren oldar bortitzari ?ez zen
alferrik garai hartako aurreratuena?, eta hiriak
amore eman behar izan zuen. Frantsesen
garaipenak ingelesekiko merkataritza
etetea ekarri zuen, eta Baionarentzat, dukerriko
beste portu batzuentzat bezala, gainbehera
aldi baten hasiera izan zen hura.
1462an Baionari bi azoka eman bazitzaizkion
ere, erorialdiak aurrera jarraitu zuen.
Zuberoa
Lapurdi bezala Zuberoa ere Akitaniako
dukerri handiaren mendeko bizkonderri bat
zen. Bizkonde zuberotarrek harreman estuak
izan zituzten Iruñea eta Nafarroako
erregeekin. Hala, 1120an, Gartzea Zuberoakoa
Ebro haraneko musulmanen aurka
borrokatu zen Alfontso I.a Aragoikoa eta
Iruñekoaren osteen artean, eta 1234an RaymondGuillaume IV.ak leialtasun zina egin
zion Teobaldo Nafarroakoari, baina Ingalaterrako
erregearen basailu izaten jarraitu
zuen aldi berean.
XIII. mendearen erdialdean desadostasun
aldi bat hasi zen Zuberoako bizkondeen
eta administrazio anglo-gaskoinaren
artean. Azkenean, 1257an, Gaskoiniako
seneskalak eta Saulteko jaunaren lapurtarrek
eraso egin zioten bizkonderriari.
1294tik aurrera harrapatu zuen krisialdiak
une gorena, Ingalaterra eta Frantziaren arteko
gerra piztu zenean. Mauleko bizkonde
Auger III.a Frantziako erregearen alde
atera baitzen. Horren ondorioz, Augerren
familiak galdu egin zuen bizkonderriaren
gaineko aginpidea 1307an, eta Ingalaterrako
erregeari entregatu zion Zuberoa Arradako
jaurgoaren truke, alferez izendatzearen
truke eta errege Luis I.a Nafarrokoak ?eta
gero, 1314-1316 bitartean, X.a Frantziakoa?
emandako beste zenbait errentaren truke.
Une horretatik aurrera Zuberoa ?Lapurdi
bezala?, Ingalaterrako erregeak izendatutako
baile batek gobernatu zuen.
Duke-erregeen mendean iraun zuen
Zuberoak Ehun Urteko gerra amaitu zen
arte. 1449ko irailean, azken ekinaldietako
batean, Gaston IV.a Foixkoaren oste frantsesek
Mauleko gaztelua hartu zuten. Ingalaterrako
erregearentzat gaztelua defendatzen
Leringo konde eta Nafarroako kondestable
Luis Beaumontekoa izan zen. Maule
mendean hartu ondoren, Foixko kondeak
?Leonor Nafarrokoarekin ezkondua? antzinako
bizkonderria hartu nahi izan zuen beretzat,
baina 1500-1510 bitartean Zuberoa
Frantziaren mende geratu zen behin-betiko.
Nafarroa Beherea
Erdi Aroan zehar, Nafarroa Beherea
batasunik gabeko lurralde multzo bat zen,
eta XII. mendearen azkenetatik aurreraNafarroako erregeen mendean egon zen.
Rikardo Lehoi Bihotzek Gaskoiniako noble
matxinatuen aurka 1177an zuzendu zuen
ekinaldiak pentsarazten duenez, Garazi aldea
Lapurdiko bizkonderriaren parte zen
garai hartan.
Handik urte gutxira Pirinioz iparraldeko
lurralde horiek Nafarroaren mende geratu
ziren, Ingalaterrako errege Rikardo I.a
Lehoi Bihotz Nafarroako Berengariarekin
ezkondu izanari eta errege horren eta Antso
VII.aren arteko harreman bikainei esker
beharbada. Dakigunez behintzat, 1189. urtean
Martin Txipia zelako batek Nafarroako
erregearen eskuetatik jaso zituen Garaziko
lurrak. 1194rako bazen gaztelu-jaun nafar bat
Donibane Garazin, eta 1196an Arnaud Raymond,
Tartaseko bizkonde, eta, Amikuze etaOztibarreko jaunak, leialtasun zina egin zion
Antso VII.ari. Handik laster, inguruko beste
zenbait jaunek, basailutza aitortu zioten errege
nafarrari: Bibian Agramontekoak 1203an
eta Arnaud Lukuzekoak 1227an.
Handik aurrera Nafarroako errege-erreginen
agindupean egon zen lurraldea. XIV.. ta XV. mendeetan aldaketa txiki batzuk
izan ziren ordea: 1312an Bastidako hiribildua
sortzea eta Amikuze eta Oztibarren bahitzea.
1338an Albreteko jaun Bernard Eziren
eskuetan geratu zen jaurgoa. Jaun hori
Eduardo III.a Ingalaterrakoaren mendeko
noble gaskoina zen, eta uko egin zion Nafarroako
erregeari ?une hartan Frantziako
erregearen laguna? leialtasun zina egiteari.
Koroak, orduan, Amikuze eta Oztibarre
bahitu zituen. 1365 arte iraun zuen egoerahorrek. Orduan, Karlos II.ak, aliatuen beharrez,
hitzarmena egin zuen Albreteko jaun
berriarekin, Arnaud Amanieurekin, alegia.
Honek leialtasun zina egin eta Amikuze eta
Oztibarre berreskuratu zituen.
1512an Gaztelak Nafarroa konkistatzean
?Bortuez haraindiko? lurrak ere okupatu
zituen. Nafarroako legezko erregeek
euren erreinua berreskuratzeko egindako
ekinaldiek bata besteen atzetik porrot egin
bazuten ere, Karlos enperadoreak, 1530ean,
bertan behera uztea erabaki zuen Donibane
Garaziko gotorlekua, Nafarroa Garaitik
hura defenditzeko zeuden zailtasunak ikusita.
Une horretxetatik aurrera hitz egin
daiteke Nafarroa Behereaz. Huraxe izan zen
Nafarroako legezko erregeek gorde ahal
izan zuten azkeneko erreinu zatia.