Historia»Erdi aroa - Lurraldearen eraketa
Nafarroaren eraketa
Gaur egun Araba, Gipuzkoa, Bizkaia, Nafarroa, Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoako herrialdeek hartzen duten lurraldea VIII. eta XV.. endeen artean egituratu zen. Erdi Aroan euskal eremua lurralde zatitua izan zen, bai lur eremuen banaketari bai politikari dagokienez. Zatiketa horren erakusgarrietako bat izaera administratibo propioa duten herrialdeen kopurua da ?hasieran sei ziren, geroago zazpi?, eta beste bat lurralde horiek guztiak erreinu beraren mende egon ez izana, eta erreinu baten mendetik beste baten mendera igaro izana. Atal honetan prozesu horiek, alegia euskal herrialdeek gaur egungo mugak nola iritsi zituzten azaltzen duten prozesuak, izango dira aztergai.
Baskoiak VIII.. endearen hasieran
700. urte inguruan, bisigodoen aginpidearekin
hiru mendez nola halako harremanak
izan ondoren, artean nekazaritza
fasean zegoen baskoien lurraldea. Iparraldekolurretan Iruñeak bestek ez zuen nolabaiteko
hiri itxura, ez baitzen hura alferrik
gotzainaren egoitza. Gainera, erromatarren
garaian izandako sinbolismoa galdu
gabe zuen, eta bera izan zen inguruko lurraldea
gizarte eta politika aldetik artikulatu
zuena. Inguru guztian, Pirinio barreneko
arroetan ziren herriskak nekazaritzaraemanak ziren ia erabat. Bien bitartean, Pirinioetako
ibar urrunetako biztanleria ?mendilerroaren
bi isurietan? oso gutxi zegoen
antolatua. Aurreko mendeetan sarraldiak
egina zen beste lurralde emankorrago batzuetara
hornidura bilatzeko premiak bultzatuta.
Hegoaldeak, erromatartze sakonagoa
jasandakoa baitzen, administrazio hispanobisigodo
jarraituagoa ere izan zuen,
tamaina handiko hirietan batez ere ?Calahorran,
esate baterako?, edo Erriberri bezalako
hirigune garatuagoetan oinarritua.
Itxurazko zatiketa honek, ordea, ez zuen
ekarri berez lurraldearen banaketarik. Ebro
ibaiaren bi ertzak Toledoko erresumarekin
lotura estuak zituen familia baten kontrolpean
zeuden, Kasio kondearen familiarenean,
alegia. Iruñea, eta Irunberri-Agoitz-
Zangozako arroak, aldiz, buruzagi klan
autonomoagoen mende zeuden, baina,
modu batera edo bestera, bisigodoen nobleziako bando desberdinei lotuak zeuden
hauek ere. Horrela baizik ez da ulertzen,
711. urtean, musulmanak penintsulan sartu
zirenean, Rodrigo erregea Iruñean izatea,
aginpidea kendu nahi zioten Witizazaleen
aurka borrokan.
Musulmanen okupazioa
Arabeen okupazioa zela-eta, ordu arte
baino garbiago markatu ziren lurralde batzuen
eta besteen arteko desberdintasunak.
Kasio kondea bera, eta haren mendekoak
eta jendea, konkistatzaileetara hurbildu eta
Islamera bihurtu ziren. Haren ondorengo
Banu Kasitarrak maiz ibili ziren al-Andaluseko
barne politikan sarturik ondorengo bi
mendeetan, eta arras islamiartu zuten
Errioxa ingurua.
Iruñerrian, buruzagi klanek aurre egin
zioten hasieran okupazioari, baina 718tik
aurrera, gutxi gorabehera, musulmanak
ageri ziren nagusi. Hala ere, herritarrek
gorde egin zuten kristau erlijioa, eta lurraldearen
kontrolak bertako buruzagien esku
jarraitu zuen, dirudienez, nahiz eta VIII.. endean, musulman osteak ia etengabe
inguru horretan ibili.
Hori zela medio, geroz eta zehatzago
markatu ziren bi espazio bereizi, biak musulmanen
mende, elkarren artean oso ahaide
harreman estuak zituztela baina oinarri
ideologiko geroz eta urrunagoekin. Kasitarrak
eta Aristatarrak ?Iruñean agintzen zuen
leinua? behin baino gehiagotan aritu ziren
elkarrekin kanpaina militarretan Kordobako
aginpidetik autonomia gehiago lortu nahi
zutenean, baina azkenean elkarren aurka
jarri ziren, al-Andaluseko emirrek, Banu
Kasitarren bidez, iruindarrek ordaindu gabe
zituzten zergak kobratu nahi izan zituztenean,
edota mendekotasuna aitortzeko eskatu
zietenean.
Bereizketa prozesu horren lagungarri
gertatu ziren frankoen ?eta bereziki, Karlomagnoren?
Pirinio inguru hauek mendean
hartzeko ahaleginak. Eta ez bakarrik Orreagako
(778) gudu ezagunaren inguruan,
zeinetan Pirinio iparraldeko baskoiak, beharbada
hegoaldekoen laguntzarekin, karolingiarren
uztarritik askatzen saiatu ziren,
harrezkero baizik, batez ere. Frankoek lortu
zuten inoiz edo behin (812, 824) Iruñean
konde leialen bat agintari jartzea. Ekimen
horiek huts egin zuten, baina Iruñeko espazioa
geroz eta hobeto markatzeko lagungarri
izan ziren gerora. Espazio horrek Pirinioetako
ibar eta arroak baizik ez zituen
hartzen artean, baina geroz eta zehatzagoa
zuen bere nortasuna.
Aristatarren eta Banu Kasitarren arteko
oraingo elkar laguntzak eta hurrengo borrokaldiekIX. mende osoan zehar iraun
zuten. Mende hartan ere normandiarrek
sarraldiak egin zituzten Bidasoa aldetik, eta
hori zela eta nekez sendotu ziren botere
kristauak. Eneko Arista eta Gartzea Enekoitzen
ondorengoak, Fortun Gartzeizek, hogei
urtez Kordobatarren gatibu egonak, ez
zuen jakin aprobetxatzen mendearen azken
aldean musulmanen artean egon ziren gatazkak;
Iruñeko nobleziak berak ere ez zion
begi onez begiratzen, erresumak bizirik
irauteko nahitaezkoa jotzen baitzuten Islamari
behin-betiko aurre egitea. Azkenean
?estatu kolpe? moduko batek bota zuen
agintetik eta oso ideologi planteamendu
desberdinetako beste leinu bat ezarri zuen
aginpidean.
Erreinu baten jaiotza (X. mendea)
905. urtean Antso I.a Gartzeiz tronura
igotzeak aldaketa sakonak ekarri zituen,
aginpide politikoaren kontzepzioan ez ezik,
baita lurraldearen eraketan ere. Urte gutxi
batzuk lehenago inork ere uste izango ez
zuena baino askoz zabalagoa zen ordurako
lurraldea.
Abiapuntua, mende bat lehenago Iruñeak
zuen berbera zen, begiratu batera:
Iruñea eta Irunberriko arroak eta Zangozako
lurrak ziren muina, eta inguru guztian sakabanaturik
herriska txiki zahar mordoa, Iruñeko
gotzain hiri zaharra buru zutela betiere.
Baina badirudi aurreko mendeetan
baino hobetoxe antolatuz joan zela pixkana-pixkana
Pirinio ibarretako biztanleria.
Musulmanekin izandako gatazka eta erlijio
liskarrek, alde batetik, eta mendi bazter
hauetara monasterioak hedatzeak, bestetik,gauzak errazago jarri zituzten ordu arte biztanle
egonkorrik apenas izan zuen lurralde
hauetan jendea finka zedin.
Oinarri horiekin, demografiaren, elizaren
eta gizartearen aldetik irmoturik, lurraldean
sustrai sakonak zituen aristokrazia
batekin, eta Leongo monarkiarekin hitzarmen
sendoa zuela ?hau ere zama ideologiko
handiko hedatze-politika batean sartua,
bisigodoen monarkiaren ?berrezarketa
kristaua?, hain zuzen?, Islamarekiko mendekotasun
harremanari buelta ematen asmatu
zuen erregeak. Banu Kasitarren aurkako
garaipenak, 907 aldera, egungo Lizarrako
ia merindade osoa mendean hartzeko
bidea eman zuen, Egak Ebrorekin bat
egiten duen lekuraino. Handik gutxira,
Ebroko klan musulmanen erantzun gogor
baina eragin gutxikoak gorabehera, Arga eta
Aragoi ibaien behe lurretan aurrera egin
zuen Iruñeko erregeak, eta Falces eta Kaparroso
(915) okupatu zituen, Erriberako
lurretan. Hamar urteren buruan, Iruñearen
aginpideko espazioa asko hedatu zuen
Antso Gartzeizek. Edozein moduz ere, ondorengo
hamarraldietan zalantzan jarri zen
lurralde sendotasun hori.
Kordobako Abd al-Rahman III.a emirraren
(geroago kalifa) zuzeneko esku hartzeak,
galdutako lurrak ez berreskuratzeaz gain
(kristauen Valdejunquerako hondamendia
gorabehera, 920 urtean), ezin izan zuen eragotzi
Errioxa gehiena, Calahorraraino, iruindarrek
mendean hartzea (923an). Banu
Kasitarren aginpidea ezabatua geratu zen
horrela, eta Iruñeko monarkiarentzat mundu
berri bat ireki zen, askoz aurreratuagoa,
bai ekonomian, bai gizarte harremanetan eta
baita kultura mailan ere: hiriguneak, garrantzi
kultural handiko monasterioak, eta nekazaritza
eta abeltzaintza hedatzeko tokia
iparraldeko soberakin demografikoentzat,ez Iruñekoentzat bakarrik, Arabakoentzat
ere bai. Arabako lur horiek leondarren
mendekoak ziren artean, baina monarkia
honen laguntza funtsezkoa izan zen konkista
kanpainetan, eta hala izan zen etorkizuna
ziurtatzeko ere.
Antso I.a Gartzeizen hedatze lana Aragoiko
konderri txikiaren gehitzearekin osatu
zen. Karolingiarrak nagusi ziren garaietakoa
zen konderria. Frankoen aginpidea indarra
galduz joan zen, eta 920. urtetik aurrera
Galindo II.a Aznar kondeak men egin zion
Iruñeko erregeari. Mendekotasun hori are
sendoago egin zen haren jaraunslea gero
errege izan zen Gartzea I.a Santxezekin
ezkondu zenean. Horrela, Mendebaleko
Pirinio osoa Iruñeko erreinuaren eskuetan
geratu zen, eta harekin batera Ebro ibarreko
musulmanekiko muga gehienak ere bai.
Alegia, 900. urteko bi espazio kristau txiki
eta hauskor haiek errege baten mendeko
lurralde indartsu bihurtu ziren hogeita bost
urte geroago, eta Iberiako penintsulako jaun
nagusi Kordobako kalifaren eraso gogorrei
eusteko gai ere izan zen.
Abd al-Rahman III.a alferrik saiatu ondoren
galdutako lurrak berreskuratzen,
erreinu kristauen arazoetan eskua sartzen
hasi zen. Baina kalifak etsi egin behar izan
zuen galdutako lurrak berreskuratu ezin
izatera, eta, erreinu berriaren independentzia
ezabatu ezin izatera batez ere, nahiz
eta itxuraz erreinua ahula zen instituzio aldetik,
Gartzea I.a Santxez (925-970) adin
txikikoa baitzen artean.
Lehen kalifaren ekinaldien ondoren
beste batzuk etorri ziren, Almanzor bisirrarensarraldi hondatzaileak tartean, X. mendearen
azken aldean. Eraso horien guztiengatik
ere, Iruñeko lurralde esparruak eta
barne egiturak tinko jarraitu zuten, baina
ezin izan zitzaion eutsi mende hasierako hedatze
azkar hari. Segur aski, X. mende honen
bigarren erdi aldera, hegoaldeko muga
itxita zela, egin zituzten iruindarrek lehen
urratsak Kantauri aldera: Bidasoa ibaiaren
arro aldera eta Gipuzkoako lurretara.
Hauek, iparrera begira bazeuden ere, eta
Baionako eliz barrutikoak ziren arren, XI.. endean zehar, argi eta garbi Iruñeari ageri
ziren loturik. Musulmanek hegoalderako
bidea eragoztea izan bide zen, iruindarrak
eskualde hauetara hedatzeko arrazoietako
bat, gizarte eta politika antolamendu aldetik
aurrerago baitzeuden Bidasoa eta Gipuzkoa
aldeko lurrak hegoaldekoak baino.
Data hauetan koka daitezke, dirudienez,
zenbait monasterio txikiren fundazioa (Donostiakoa),
edo herri handiagoen garapena
(Hernani). Litekeena da orobat Pirinio
hegoaldetik etorritako etorkinak toki hauetan
bizitzen jartzea, populazio trinkoagoa
baitzuen orduan lurralde horrek.
Erreinuaren sendotzea (XI.. endea)
Almanzor eta haren semea hiltzean erreinu txiki askotan banatu zen kaliferria: taifa erreinuak. Horrela desagertu zen penintsulakoipar lurraldeek aurreko hamarraldietan jasandako presio itotzailea, eta ateak zabaldu ziren kristau aginpidearen finkatze lanarekin jarraitzeko.
Mugak finkatzen
Iruñeko erreinuan Antso Handiak (1004-
1035) hedatze kanpainei berriro ekin ordez
muga lurrak sendotzea erabaki zuen, eta
horretarako gotorleku sail bat eraiki zuen
Funeseko haranetik Cinca ibaiaren lurretaraino,
Aragoiko konderrian azkeneko hori.
Izan zituen famili harreman ugariak zirelaeta,
gainerako erreinu kristauen politikan
esku hartze handia izan zuen, baina, musulmanei
kendutako Sobrarbeko lurrak
(1017) eta Aragoiko sortaldean jarauntsitako
Ribagorzako konderria (1018) besterik ezin
izan zuen monarkiara gehitu. Azkeneko
hau, teoriaz, baina ez praktikan, errege
frankoen mendean zegoen, Kataluniako
konderrien antzera, baina Pirinioez haraindiko
erregeak ez ziren gai une horretan,
benetako aginpidea zuten tokitik hain urruneko
eskubideei eusteko.
Sartaldera, Muniak, erregearen emazteak,
Gaztelako konderria jarauntsi zuen
haren neba Gartzea hil zenean (1029). Izen
horren pean lurralde zabal eta desberdinak
sartzen ziren, Arabako eta Bizkaiko lurrak
ere bai nonbait, artean muga lausoak bazituzten
ere. Eskualde horietako agintaritza
Leongo erregeari zegokion, eta erabidetsu
izan nahian, Antso Handiak bere legezko
bigarren seme Fernandoren esku utzi zuen
Gaztelaren gobernua, Iruñeko monarkiarenlurralde izatera igaro gabe. Antso hil arte
(1035) ez zen Nafarroako mugetan aldaketa
garrantzizko eta iraunkorrik izan.
Gartzea Naxerakoa
Historiografian iritzi hedatua izan bada
ere, azken aldian behin baino gehiagotan
esan den bezala Antso Handiaren oinordekotzak
ez zuen ekarri ez erreinuaren banaketarik
ez Iruñeko erreinutik abiatutako
monarkia berrien jaiotzarik ere. Antsoren
testamentutik sortutako errege bakarra haren
lehen seme Gartzea III.a Santxez ?Naxerakoa?
(bere hiri kuttuna) izan zen, eta tituluarekin
batera aitak hogeitamar urte lehenago
jarauntsitako lurralde berberak jaso
zituen, X. menderako Iruñeko erreinua osatzen
zuten lurraldeak, hain zuzen: Nafarroa
bera, Errioxa, Bidasoa harana, Gipuzkoa eta
Aragoiko konderria. Horregatik, Aragoi,
Ramiro sasikoari eman zitzaion, baina anaiaren
mendekotasunean, garaiko edozein
konderi eman ziezaiokeen bezala, eguneroko
politikan izan zezakeen autonomi
maila alde batera utzita. Sobrarbe eta Ribagorza,
jatorriz Nafarroaren jabetzakoak ez
zirenez, baizik eta Antsoren erregealdian
gehituak, Gontzalo seme gazteenari eman
zitzaizkion.
Beste muturrean, Gaztelak, teoriaz, Leongo
konderria izaten jarraitu zuen. Hala ere,
Iruñeko erregeak, familiako ohiturari jarraiki,
amaren jarauntsi zati bat eskuratzeko eskubidea
zuen, eta jarauntsi horren muina,
hain zuzen, Gaztelako konderria zen. Hala,
Gartzeak, bere gobernu esparrura gehitu
zituen Gaztela Zaharra deituaren lurrak
(egungo Kantabriaren sartaldea eta Burgosko
Bureba), Araba eta Bizkaia gehientsua
(kontuan izan gaurko Arabako Errioxa Iruñeko
erreinukoa zela, segur aski, Antso I.a
Gartzeizek erreinua hegoaldera hedatu zuen
garaietatik). Gainerakoa Fernandoren esku
geratu zen, zeina 1037an koinatua hil zitzaionetik,
Leongo erregea baitzen.
Laburbilduz, Iruñeko erreinua haziagoa
zegoen sartaldetik Gaztelako lurren zati bat
eta Arabako konderri zaharra erantsi zitzaizkiolako,
eta bien bitartean, sortaldean gobernu
autonomoa zuten bi espazio sortu
ziren (Aragoi eta Sobrarbe-Ribagorza), nahiz
eta Iruñeko erregearen mendean jarraitu.
Bakoitza bere aginpide esparruan finkaturik,
Gartzeak musulmanen aurkako erasoei
ekin zien, herabe antzean izanik ere,
eta mende bat baino gehiagoz mugitu gabe
zirauten mugak berriro zeharkatu zituen.
Hala ere, kontuan hartzeko moduko arrakasta
bakarra Calahorraren berreskuratzea
izan zen (1045), Abd al-Rahman III.aren
garaitik galdua baitzen. Berehala ekin zion
?pariak? kobratzeko politikari: zergak ordainaraztenzizkien Zaragozako erregeei
bakearen truke. Hain zuzen, arrazoi hori
zela-eta atzeratu zen Errekonkista denboraldi
batean.
Gainbehera
Arazo larrienak erreinu kristauetatik etorri
ziren. Fernando I.a Leongo tronuaz jabetu
zenean, Gaztelako nobleak ?euren
arteko loturak zirela-eta, ez baitzeuden gustora
bi erregeren mendean?, berehala hasi
ziren Gartzearen gobernua estutzen erreinuaren
mendebaleko mugetan. Erregea
bera, anaiaren aurkako borrokan hil zen
(Atapuerca, 1054), eta Iruñearen mendeko
Gaztelako nobleak Leongo erregearen mendera
itzuli ziren pixkana-pixkana. Errege
berriak, Antso Peñalengoak, ezin izan zuen
ezer egin hori eragozteko. Nafarroatik hurbileneko
eskualdeak ?hau da, Araba eta
Bizkaiko zati bat (Durangaldea)? izan ziren
Iruñeari leial iraun zuten bakarrak.
Aragoik Iruñearen mende jarraitu zuen
Ramiro I.aren agintaldian ?Gontzalo anaiaren
heriotzaren ondoren Sobrarbe eta Ribagorzaz
ere jabetua zegoen?, baina haren
oinordekoak, Antso Ramirezek, urruntze
taktika bati ekin zion, harik eta bere lurrak
Aita Santuari eskaini zizkion arte (1068).
Honek babesa eskaini zion, Erromak orduan
defenditzen zuen dotrinan oinarriturik, alegia,
Aita Santuari zegokiola aginpide unibertsala,
hala politikan, nola erlijioan.
Antso Peñalengoak nahiago zuen Zaragozako
taifaren gaineko zerga politikarekin
jarraitu, kanpainia militarrak hasi baino, eta
azkenik aristokraziari aurre egin behar izan
zion, hauek, gerra konkistetatik eratortzen
ziren harrapakinak eta baliabide ekonomikoak
gutiziatzen baitzituzten. Gainera,
Gaztelako lurrak galtzearekin, asko mugatu
zitzaizkien Nafarroako nobleei, eskualdeko
?tenente? gisa, lurralde administrazioko
postuetara heltzeko aukerak. Tirabira
hura erregearen aurkako konspirazioarekin
?hil egin zuten 1076 urtean? eta inguruko
erregeen esku hartzearekin amaitu zen.
Alfontso VI.a Gaztelakoak Errioxa, Araba,
Bizkaia eta egungo Lizarrako merindadearen
Ebro inguruko aldea okupatu zituen.
Antso V.a Ramirez iruindarren erregetzat
onartu zuten ?musulmanen aurkako gerran
asko saiatu zelako edo? konkista, harrapakin
eta ohoreen atzetik zebiltzan noble
nafarrek. Horrela, Iruñeko erreinuak, nahiz
eta orain lurraldez askoz laburragoa izan,
Aragoirekin bat egin zuen berriro, baina
orain ez ziren erreinua eta konderria, X.. endean bezala, baizik maila bereko erreinuak
biak, eta Antso Ramirez eta ondorengoak
Aragoi eta Iruñeko errege izan ziren
aurrerantzean.
Barne espazioaren antolamendua
X. mendetik etengabeko bilakaeran zegoen
esparru honetan, oso sustrai zaharretako
jendeztatze eredua garatu zen.
Errioxako hiri jakin batzuk kenduta (Naxera,
Calahorra), eta Iruñearen salbuespenarekin
?hark zuen garrantzi politiko, erlijioso
eta sinbolikoagatik?, jende gehiena herri
txikietan bizi zen. Jaurgopeko nekazariak
bizi ziren herriska horietan eta, kasuren
batean, abarka handizurenen familiaren
bat ere bai: maila apaleko nobleak ziren
horiek, gainerako bizilagunak ez bezala,
inoren mendekotasunetik libre zeudenak.
Lurraldearen ezaugarri bereziek eta
izandako bilakaera soziopolitikoak eraginda,
Europako beste zenbait tokitan ondotxoz
geroago gertatu zen ?jauntze? prozesua
azkarragotu egin zen Nafarroan.
Nekazari herriak
Jendeztatze sarea oso sare trinkoa zen.
Ehundaka herriska zegoen eta auzo bakoitzak
bere lurrak zituen ?oso mugatuak? nekazaritzarako.
Gutxienez X. mendearen
azkenetatik ustiatzen ziren lur horiek. Herri
hauetan pilatzen zen jendea, eta 200 Ha.. nguruko lurraldean 30 familiatik gora ere
bizi izaten ziren.
Beste eragozpen bat ere bazen gainera.
Izan ere, Islamaren muga artean Ebroren
iparraldean kokatzen zenez, ez zen erraza
Arga eta Aragoi ibaien lur lauetara bizitzera
joatea, nabarmena baitzen han gerrarako
eta liskarretarako arriskua. Horrela bada,
alde batetik, hego-sartaldeko haran eta
arroetako eskualde jendetsuen, eta, bestetik,
Tuterako erriberaren artean, oso gutxi
garatutako lurralde zabala zegoen, eta garapen
aukera handiak eskaintzen bazituen
ere ?nola jendeztatze aldetik, hala ustiatze
aukerengatik?, aurrez musulmanen arriskua
konpondu beharra zegoen hara joan nahi
bazen. Horren ondorioz ez da harritzekoa
erreinu barruko eremuetan mendi hegalak
ere ustiatu behar izatea, edo nekazaritzarako
oso aukera urriak eskaintzen zituzten
haran hondoetan auzoak eratzea. Nahiz eta
Antso Handiak XI. mende hasieran mugak
gotortuak zituen, Kordobako kaliferria deseginda
zegoen eta kristauen monarkia Ebro
aldeko taifei nagusitu zitzaien jendeari kosta
egin zitzaion lurralde haietara inguratzea.
Hiri iraultza
Baina hegoaldea okupatu baino lehen,
hark bezain eragin garrantzitsua edo handiagoa
izan zuen beste gertakari bat jazo
zen Nafarroa-Aragoiko monarkia berrian.Bitxia bada ere, protagonista ez zen izan
?Europako beste lurralde batzuetan bezala?
nekazaritzan sobera zegoen jendea,
baizik eta Pirinioez bestaldetik etorritakoa,
Frantziako Miditik batez ere, monarkiak
erraztasunak emanda.
Santiago bideak zeharkatzen zuen Iruñeko
erreinua iparraldetik eta sortaldetik
hego-sartaldera. Lurraldearen ardatz nagusia
zen, eta erromes bidea izateaz aparte
garrantzi handiko beste zeregin batzuk ere
betetzen zituen. Hasiera-hasieratik jakin
zuen Iruñeko monarkiak Santiago bidearen
garrantziari balioa ematen. Antso I.a Gartzeizek,
Sakana eta Arabatik zihoan galtzada
zaharraren ordez, Errioxa zeharkatuz
Iruñea Gaztelarekin lotu zuen ibilbide berri
bat bultzatu zuen, erreinuko eremu garrantzitsuenak
lotzearren.
Antso Ramirezek eta haren ondorengoek
argi ikusi zuten bide horrek izan behar
zuela hirien eta ekonomiaren garapenaren
oinarri nagusia, eta hala, eskulangintzatik
eta merkataritzatik biziko ziren hiriak
sortzea erabaki zuten, gizartea egitura desberdina
izango zuten hiri jendetsuak. Bizilagun
berriak horelako hiri sareak zeuden
eta ekonomi jarduera horiek indarturik zeuden
eskualdeetatik etorri ziren, Frantziako
hegoaldetik batez ere. Jaca eta Estella izan
ziren helburu horrekin sorturiko edo indarberrituriko
lehenengo herribilduak (1076-
1077), izen bereko herriaren gainean bata
eta Lizarra izenekoan bestea, Nafarroako
Santiago bidearen mutur banatan. Foru
bereziak eman zitzaizkien, eta berorietan
bermatu ziren, hala kolektiboaren nola
norbanakoaren askatasunak eta nahi zenarekin
merkataritza tratuak egiteko eskubideak,
artean jaunen arteko harremanak
nagusi jarraitzen bazuten ere. Biztanleei
frankoak deitu zitzaien, eta hitz hori, denbora
luzez, askatasun, pribilejio eta zerga
gabeziaren sinonimo izan zen.
Foru berezi horietan hala baitzegoen
aginduta, nafarrek ezin izan zuten parte
hartu hiri eraketaren lehenengo fasean. Jaurgo
errejimenak artean zuen indarraren adierazle
argia da hori; izan ere, jaunei ez baitzitzaien
komeni jendeak bat-batean nekazari
lurrak uztea zerga arinagoak zituzten
lekuetara joateko. Gainera, hiri hauetako
bizilagun berriek ez zeukaten euren jatorria
saltzeko, eta belaunaldietan zehar eutsi
zieten zekartzaten hizkuntzari eta ohiturei.
Proposamenaren arrakasta begien bistakoa
egin zenean, monarkiak eutsi egin
zion ereduari, eta programatua zirudien
prozesuarekin jarraitu zuen. Iruñean, erreinuaren
hiriburua eta gotzain hiria baitzen,
bi aginpideek hala hitzartuta, hiribildu berri
bat sortu zen hiri zaharraren ondoan, eta
azken honi, biztanleen jatorria argi uztearren,
Nafarreria deitu zitzaion. San Zerninburgua jaio zen horrela, eta lehen biztanleen
jatorriaren oroigarritzat ?Frantziako
Tolosa konderrikoak? eman zioten izen
hori. Forua ematerako (1129) hiribildua
sortua zen. San Zerninen bizitzeko ezarri
ziren mugak zirela eta, beste burgu bat sortu
zen aldamenean, San Nikolas, zeina Nafarroako
beste eskualde batzuetako etorkinek
jendeztatu zuten hein handi batean. Estella
fundatu eta mende erdi bat geroago hirietan
mugak jartzen segitzeak, Pirinioez haraindikoen
hirietan sartzea debekatzeak
adibidez, ez zuen jada zentzurik.
Gares, Zangoza (1122) eta Elo (1149)
Aragoiko errege dinastiak bultzatu zuen
garapen politika horren fruitu izan ziren.
Alfontso I.a Gudularia nabarmendu zen
gehienbat zeregin horretan, baina ondorengo
erregeek ere politika berdina egin zuten.
Iruñearen, Lizarraren eta neurri apalagoan
Zangozaren garapena azkarra izan
bazen ere, bitarteko herribilduak ?Gares,
Elo? ez ziren hainbeste hazi, hurbilegi baitzeuden
hiri handietatik, eta eskualde buru
izatera mugatu ziren.
Ikus daitekeen bezala, Santiago Bidearen
adar nagusietan zeuden hiri guztiak.
Izan ere, Santiago Bidea baitzen Nafarroa
Frantziako eta Gaztelako merkataritza hiriekin
lotzeko bide nagusia. Gainera, hegoaldera
aurreratzen joateak aukera eman zuen
ekimen horiek lurralde jendeztatu berrietara
hedatzeko.
Erriberaren konkista
Aragoitarren dinastiak sustraitik aldatu zuen Iruñeko erregeen Islamari buruzko politika. Erregetzara heltzeko erabilitako moduak Aita Santuaren politikaren aliatu sendoak bihurtu zituen, eta politika horren barruan sartzen zen, beste proposamen askoren artean, kristandadea gerraren bidez hedatzea. Gurutzada deitu zitzaion gertakari horri. Hala, Iberiako penintsulako erreinuetan paria politika eten eta konkista ekinaldiak hasi ziren, harik eta XI. mendearen bukaeran beste herri musulman batzuen etorrerak ?almorabideak? zertxobait atzerarazi zituen arte. Bien bitartean, Antso Ramirezek lehenik eta haren seme Pedro I.ak eta Alfontso I.a Gudulariak gero, ia hogeitamar urtean menderatu zuten Zaragozako erreinu musulman oparoa, eta Ebro haranaren erdialdera hedatu zuten kristauen nagusitasuna.
Tuterako Erriberaren konkista
Nafarroako lurretan, Arguedasen konkistarekin
eta gotortzearekin (1084) emanzitzaion hasiera hedatze kanpainari, handik
kontrolatzen baitziren Tutera eta haren eskualdea.
Hala ere, Antsoren eta haren seme
Pedro I.aren ekintza militar gehienak Aragoi
aldean gertatu ziren, Huescan eta Zaragozan
batik-bat. 1118. urtean Alfontso I.ak
Zaragoza hartu eta hango taifa desegin zuenean,
denbora gutxiko kontua izan zen
Tutera konkistatzea. 1119. urtearen hasieran
errenditu zen Tutera, eta harekin batera
inguruko herriak. Merkataritza eta nekazaritza
intentsiboa ziren herri horietako bizibide
nagusiak.
Hara joan nahi zuten biztanle berriei
foruak eta handikiei, elizari eta konkistan
parte hartutako gerlariei lur sailak eman zitzaizkienez
berehalaxe jendeztatu ziren eskualde
haiek kristauez. Bitartean, gutxiengo
musulman eta juduak auzo berezietan
itxita geratu ziren (judu auzoak eta mairu
auzoak). Mairuak nekazaritzan eta eskulangintzan
aritu ziren, eta juduak, berriz, merkataritzan
eta maileguetan nabarmendu ziren.
Kopuru handiena Tuteran bizi zen,
baina Lizarran (1090 aldera) eta Iruñean ere
(1154) auzo handiak sortu ziren. Beste batzuk,
Zangoza, Elo edo Erriberrikoak esate
baterako, txikiagoak izan ziren.
Erdialdeko lurraldeen eraketa
Aragoiko erregeen politika gerrazaleak
derrigorrezkoa egiten zuen erdialdearen
kontrola sendotzea beste edozein konkistari
ekin aurretik. Muga lerroa urrun geratzen
zen eremu antolatuenetatik, eta gainerako
lurraldearen jarraipen izan beharra
zeukan eskualdeak edozein hedatze prozesu
finkatuko bazen. Horregatik, mugara
bizitzera zetozenei (Arguedas, 1090) pribilejio
bereziak emateaz gain, zenbait erakunde
erlijiosori ere (Tolosako San Saturnino,
Montearagon) sail handiak eman zitzaizkien
eremu hauetan, biztanleria finkatzen lagun
zezaten. Erribera konkistatu ondoren,
arriskurik gabe jada, biztanle asko inguratu
zen eremu horietara XII. mendean zehar,
iparraldeko haran jendetsuetatik batik-bat.
Herri berri edo berritu horiei sail handiak
eman zitzaizkien ustiatzeko, biztanleak erakartzearren.
Hala, etsaiaren erasoei aurre
egiteko moduan izan ziren ?toki altuetan
edo harresi sendoz gotortutakoetan?, eta,
bestalde, musulmanengandik ikasitako ureztatze
teknikak gauzatu ahal izan zituzten,
eskulan ugari eskatzen baitzuten teknika
horiek.
Muga berriak
Alfontso I.a Aragoikoa eta Iruñekoaren
eta Urraka Gaztelakoaren arteko ezkontzaustela atera bazen ere, Bizkaiko eta Arabako
lurrak ?1076an galduak? berreskuratu
ahal izan zituen behintzat erresumak. Ezkontza
ezereztea ez zen oztopo izan lurralde
haiek gobernatzen jarraitzeko, eta azkenik
Gaztelak lurralde haietako nagusitasuna
aitortu zion erregeari 1127an.
Erregea hiltzean behin-betiko eten ziren
Nafarroaren eta Aragoiren arteko loturak.
Erreinu bakoitzeko aristokraziak bere
erregea aukeratu zuen. Iruñeko tronuan
Gartzea Ramirez eseri zen, antzinako dinastiaren
ondorengo bat. Erregeak eta beraren
familiak Tutera alean interesak zituztenez,
Iruñearen mendean geratu zen eskualde
hori. Horrela, eta salbuespenak salbuespen,
behin-betiko finkatu zen Nafarroaren eta
Aragoiren arteko muga.
Hala ere, musulmanen mendeko lurretatik
aparte gelditu zen erresuma, eta gehiago
hedatzeko aukerarik gabe beraz.
Handik aurrera Nafarroako lurralde politikaren
zeregin nagusia Gaztela eta Aragoi auzo
indartsuetatik defenditzea izan zen, eta Pirinioz
iparraldera bideratu zuen gehiago
bere jarduna.
Gauzak horrela funtsezkoa zen Iruñea-
Tutera ardatza sendotzea. Eta politika horri
jarraituz franko foruak eman zitzaizkien
Erriberriri (1149), bidegurutzea baitzen erresumaren
hegoaldean, Larrasoañari (1174)
eta Auritzi (1189 baino lehen). Bizilagun
berriak, Iruñeko San Nikolasekoak edo Lizarrako
San Joangoak bezala, jatorri desberdinetakoak
ziren, Nafarroatik bertatik
etorriak asko eta asko. Burgu berriak beste
zaharrago batzuen ondoan ezartzen zirenean,
haietatik bereizitako herribildu independente
gisa ezartzen ziren. Horregatik,
Iruñea edo Lizarra ez ziren erakunde bakarra,
baizik eta, gune bakoitzak bere foru eta
erakunde bereziak zituen, eta haien politikak,
askotan, elkarrekin bat ez etortzeaz
gain, aurkakoak ere izaten ziren.
Izan ere, monarkia tematua zegoen
nobleen gainean ez ezik, lurraldeko biztanle
guztien gainean oinarritzen, baita burgesen
eta nekazarien gainean ere. Eta helburu
horretarako oso arma eraginkorra zen hirien
garapena.
Lurraldeari lotutako monarkia
Antso VI.a Jakitunarekin amaitu zen
prozesu hori. Hau, ia etengabe, erreinua
gorpuzten saiatu zen, bai lurraldeari eta bai
erakundeei zegokienean. Orduan hartu
zuen Nafarroa izena, Iruñearen ordez, hori
Iruñeko noble taldeei lotuagoa baitzegoen.
Auzoen behin-behineko ahulaldiak
aprobetxatzen saiatu zen, Gaztelarenak
batez ere, Errioxa aldera gehiago hedatzeko,
baina gaztelauen erantzun gogorrak argiutzi zuen ezinezkoa zela bide hura. Testuinguru
zail honetan, aristokraziako zenbait
leinu monarkia etsaien zerbitzura jarri
ziren. Aldaketa horien aurrean nahikoa eragin
ahula zuen Nafarroako erregeak Araba
edo Gipuzkoa bezalako lurraldeetan; izan
ere, eskualde horietako jauntxo batzuk
Koroaren eragina atzerarazten hasiak baitzeuden.
Antso VI.ak foruak eman zizkien
zenbait hiriri, Donostiari (1180) eta Gasteizi
(1181) bereziki, sostengu handiagoa izan
nahian.
Baina ez zen betarik izan antolamendu
eredu horrek mendebaleko eskualdeetan
sustraiak egin zitzan. Errege jakituna hil eta
berehalaxe (1194) haren seme Antso VII.ak
ezin izan zuen eragotzi Arabako eta Gipuzkoako
nobleak Gaztelaren mende jartzea,
nahiz eta hiri berriak gogor saiatu ziren
Alfontso VIII.aren osteei aurka egiten
(1198-1200). Arabako hegoaldea izan zen
Nafarroaren esaneko jarraitu zuen bakarra;
ez zegoen alferrik hirurehun urte lehenagotik
Iruñearen mende.
Pirinioez iparraldera, aldiz, aukera berriak
ireki ziren, hango aristokrazia klanen
arteko liskarrek inguruko erregeen babesa
bilatzera bultzatzen baitzituzten. Oraindik
prozesua ongi ezagutzen ez bada ere, Garazi,
Amikuze eta Izurako lurraldeetako
zenbait handiki pixkana-pixkana Nafarroaren
mende egotera igaro ziren 1200
inguruan, ?Bortuez haraindiko lurrak? izeneko
lurraldea eratu zen arte. Antolakuntza
korapilatsuko lurralde hori Nafarroako
erregearen mende egon zen XVI. mendea
arte etenik gabe.
Lapurdik eta Zuberoak, ordea, nahiago
izan zuten Akitaniako dukeari eta Ingalaterrako
erregeari leial jarraitu. Horrela askatasun
handiagoa zuten. Edozein modutan
ere, nola batzuek hala besteek, harreman
eta borroka sare nahasiarekin jarraitu zuten.
Lapurdiko eta Zuberoako leinu batzuek
Nafarroaren babesa bilatu zuten, eta,
aldiz, ?Bortuez haraindiko? familia batzuek
Nafarroaren aurka egin zuten. Ez Nafarroako
erret ofizialek ez tituluek ?Lapurdiko
bizkonde, esate baterako? ez zuten sare
hura, mendez mende aginpide zentralizatuaren
mesedetan ehotua, desegin ahal izan.
Antso VII.ak berak, aragoitarrekin ezarria
zuen mailegu politikari esker, gaztelu
sail bat eraiki zuen Nafarroatik Mediterraneo
aldera, musulmanen lurraldeetara
sarraldiak egin eta harrapakinez jabetzeko.
Mailegu eta bahia kentze horien oroigarri
dira Petilla de Aragon eta Xabier, nafarrak
oraindik.
1234tik aurrera jatorri frantseseko dinastiak
ezarri izanak ez zituen erreinuaren
mugak aldatu. Frantziako Capet dinastia
Nafarroako tronuan eseri zenean ere (1276-
1328), nahiz eta Frantziako eskualde gisa
tratatu batzuentan Nafarroa, mugak ?XIII.mende hasieratik finkatuak? ez ziren aldatu
eta Nafarroa erresumatzat hartua izan zen
ofizialki.
Muga ixtea. XIV- XVI. mendeak
Frantziako koroatik bereizi zenetik
(1328) Nafarroak gune bakar bat gehitu zion
erresumari: Fiter, XII. mendean Gaztelako
mugan fundatutako monasterio zistertarra.
Sorreratik Gaztelari leiala izana zen, baina
lurralde bateko eta besteko erregeek mesedeak
emanak zizkioten haren aldekotasuna
lortze aldera. Hika-mika haiek gerra
txiki bat ekarri zuten (1335), baina ez zen
ondorio aipagarririk izan, eta azkenean, Aita
Santuak izendatutako epaileen esku utzi zen
auzia. Nafarroaren aldeko epaia eman zuten
(1373).
Baina Gaztelarekin izandako gatazka
sarriak gaizki amaitu ziren nafarrentzat,
nahiz eta Karlos II.ak (1349-1386) zenbait
sarraldi arrakastatsu egin Gipuzkoa eta Arabako
lurretan, mende t?erdi lehenago galdutako
lurraldeak berreskuratu nahiaren
itxura emanez. Hurrengo mendean, liskarrak
zirela eta, lurralde galera handiak izan
zituen Nafarroak. Barne ahultasunak ?anaia
arteko liskarrek XV. mendearen bigarren
erdian? eta mugako arerioaren indar handiagoak
ez zuten bestetarako aukerarik
uzten.
Joan II.a eta agramondarrak, alde batetik,
eta haren seme Karlos Vianakoa ?hau
beaumondarrekin bat eginda? elkarren aurka
borrokan hastea aitzakia polita izan zen
Gaztelako errege Enrike IV.a tartean sartzeko
(1461). Lizarrako merindadearen hegosartaldea
hartu zuen mendean. Baionan
1463an emandako epaiak Gaztelaren esku
utzi zuen merindade osoa, baina zenbait
noble nafarren aurkakotasuna zela medio
Biasteri eta San Bizente ?Arabako Errioxa
gaur egun? eta Urantzia besterik ez zen
galdu. Urantzia Gaztelaren mende egon zen
1753 arte.
Erresumaren azken diseinua, gaur egungoa,
XVI. mendean marraztu zen. Gaztelak
Nafarroa Garaia hartu zuen 1512-1515 bitartean,
baina Pirinioez iparraldeko eskualdea
ezin izan zuen kontrolatu. Albretarren
dinastiak erreinua berreskuratzeko egin zituen
ahaleginak (1513, 1516, 1521) eta
mendiek jartzen zituzten zailtasunak zirela
eta, Espainiako monarkiak bertan behera
utzi zuen azkenik ?Bortuez haraindiko? eskualdea
1527-1530 aldera. Enrike II.ak,
Nafarroako azkeneko erregearen semeak,
okupatu zuen lurraldea, eta haietxek izan
ziren aurrerantzean haren tituluaren oinarrizko
lurrak.