Historia»Antzin Aroa
Arkitektura zibila: zubiak
Erromatarrek aztarna material ugari utzi zuten Euskal Herrian.
Arkeologiaren bitartez aztertu eta ikertu izan dira aztarna horiek.
Alor honetan, hala ere, zenbait gehiegikeria egin da eta, esan daiteke
puztu egin direla aipatutako erromatar lekukotasunak. Gure lurraldeko
eta inguruko arkeologia aztarna garrantzitsuenak aztertzen dira atal
honetan, arreta berezia eskaini zaiela arkitektura arlokoei.Atal honetan ez da egingo Euskal Herrian
bilduriko erromatarren garaiko aztarna
materialen bilketa; aztarna horiei
buruzko azterketa eta deskribapen zehatzak
aurki daitezke, oro har, gaiari buruzko bibliografia
zabal eta aski ezagunean. Gai
honen inguruan berriki egindako aurkikuntzen
azalpena bakarrik egiteko ahalegina
egingo da orrialde hauetan; gai honi
buruzko zenbait alderdi ezezagun azalduko
dira eta berriki egin diren interpretazio aipagarrienen
berri emango da. Ez da harrigarria
izango beraz, erromatarren garaiko
gure inguruneko arkeologia sintesietan klasikoak
diren zenbait erreferentzia eta zenbait
gai ez aurkitzea; izan ere, zenbait gairen
kasuan ?haitzuloetako aztarnen kasuan
adibidez? ez dago azken urteetan agertu eta
errepikatu diren hipotesiei eransteko datu
berririk.
Testuaren antolaketari dagokionez, erreferentziak
talde tipologikoetan sailkatu dira,
batez ere arkitektura oinarri harturik, eta
xehetasunen azalpena behar beharrezkoa
den kasuetan bakarrik egingo da.
Atal honetan, beste kapitulu batzuetan
esanda dagoena ez errepikatzearren, arkitektura
eta bibliografia aldetik garrantzi
gehien duten bideetako osagaien azterketa
egingo da, hau da, zubiena, azken urteotan
hau izan baita arreta gehien eskaini
zaion osagaietako bat.
Zubi erromatarren azterketa egiterakoan
lehen datu deigarria kopurua da, edo, hobeto
esanda, gure geografia ingurunean historiako
garai horren barnean sailkatu diren
zubien kopuru garaia; izan ere, izaera publikoko
beste edozein eraikuntza elementu
baino ugariagoa da zubi kopurua. Eta
deigarria da, halaber, zubi horietako asko
erromatarrak direla azaltzeko zein argumentazio
ahulak erabili diren.Zorionez, ikerlari zenbaiten lanari esker,
gainditu ahal izan da ikuspegi sinplista hori
gure ingurunean erromatartzat hartuak ziren
obra esanguratsu batzuei dagokienez.
Biloda, Iruña-Traspuente eta Bitorikako zubien
erromatartasuna, adibidez, zalantzan
jarri zuten J. Liz eta Martín Buenok. Baina
hala ere, berriki Agustín Azkarate eta V.
Palaciosek esan dutenez, obra horiek erromatartzat
jotzen dira oraindik eta erromatartasun
hori ondo erroturik agertzen da,
oro har, bibliografian.
Azken bi egileek Arabako zubi horien
eta beste batzuen erromatartasuna aztertu
dute duela gutxi, azterketa oso dokumentatu
batean. Azterketa horri esker jakin da
Biloda, Iruña eta Bitorikako zubia ez direla
erromatarrak, eta ezta Lañakoa edo Langraiz
Okakoa ere, baietz uste bazen ere. Horrela,
Arabako lurraldean hasieran erromatartzat
hartzen ziren zubi guztietatik Mantibleko
zubi bikaina, gaur egun ikertzen ari direna,
bakarrik gelditzen da ustez garai horretakoa
izan daitekeena.
Eta Araban gertatu dena ez da lurralde
horri bakarrik dagokion ezaugarri bat; izan
ere, arkitektura eta dokumentuen azterketa
sakonak egin ahala, berdin gerta daiteke
inguruko beste lurralde batzuetan. Era horretako
lanak egiten hasiak dira Bizkaiko
zenbait lekutan, Errioxan edo Burgosen,
besteak beste.
Azken urteetako beste berrikuntza aipagarri
bat Gracurrisko (Alfaro) zubi erromatarrari
buruzkoa izan da. Zubi horretan
arkeologia indusketak egin dira 1984 eta
1986 urteetan, eta orain dela gutxi eman
da argitara lan horien behin betiko emaitza.
Zubi horretatik oso atal gutxi gelditzen
dira ?opus caementiciumaren muinean eraikitako
eskuinaldeko horma bularra eta
quadratumeko kanpoaldeko horma baino
ez?, baina oso interesgarria da zubia noladagoen txertatuta iturriak eta urtegiak osaturiko
multzoan.
Arkitektura militarra: kanpalekuak
Militar erromatarrek gure ingurunean
izandako presentziari buruz orain arte aurkitu
diren erreferentzia historio-arkeologikoak
bi alditakoak ziren nagusiki, orain
dela gutxi arte; militar erromatarren presentziari
zentzua ematen zioten bi garaitakoak,
hain zuzen ere konkistaren garaikoak eta
azken erromatar sasoian berrantolaketa
aurrera eraman zenekoak.
Lehenengo aldiari dagokionez, konkistari
alegia, erromatarren ejerzitoak penintsulan
egon zirela adierazten duten lehen
berriak Catonen kanpainen garaikoak dira,
baina zalantzarik gabe identifikatu ahal izan
diren materialen arabera K.a. 179. urtekoak
dira, Graccurrisen sorrera estrategikoaren
garaikoak ?Graccurrisek garrantzi handia
izan zuen, behin eta berriro esan izan den
bezala, zeltiberiaren behin betiko konkistan,
oinarri operatibo militar gisa?.
1979az gero Eras de San Martin de Alfaron
(Errioxa) egiten ari diren arkeologia
lanen emaitzekin argitu egin dira Graccurris-Alfaro
parekotasunari buruz historiografian
zeuden zalantzak. Horretan lagungarri
izan da berniz beltzeko zeramika bildumaren azterketa, gaur egun argitaratzear dena.
Bilduma horretako piezarik zaharrenak K.a.
III. mendekoak dira, Graccurris sortu zen
garaikoak hain zuzen. Zoritxarrez, ez dago
egitura arkitektonikorik garai hari buruz
horrelako informaziorik emango digunik,
zeren eta augustotar-tiberiar garaietako berrantolaketa
urbanoaren erruz horma eta lur
puska batzuk bakarrik gorde dira, egitura
jakinik identifikatzeko biderik ematen ez
dutenak eta, beraz, hasierako garai haren
antolaketaz argibiderik eskaintzen ez dutenak.
Sertorioren gerren garaia izan zen gure
ingurunean jarduera militarra nabarmendu
zen bigarren aldia. Garai hartan borrokan
ari ziren ejerzitoek aurretik eraikitako guneetan
edo ex novo eraikitako kanpalekuetan
ezarri zituzten beren gudari taldeak.
Zenbait iturriren arabera, Sertoriok bere
osteen egoitzatarako hartu zituen Castra
Aelia ?Castra Atiliana bezala aurretik ere
gune militar gisa erabilia seguruenik?, Calagurris
?Beroien lurraldeko mugan, toki
ezezagunean? eta Contrebia Leukade ?dirudienez
hiria hartu ondoren osteak eta
hornigaiak biltzeko erabilia azken hau?.
Baina ez dago aztarna arkeologikorik lehenengo
hiru lekuetan erromatar osteak izan
zirela segurtatzen duenik. Contrebia Leukade
guneari dagokionez, berriz, Aguilar del
Rio Alhamako Inestrillasko aztarna ikusgarrien
bidez identifikatu da, eta aztarna horien
arabera, badirudi Sertorioren gudarosteak
babes sistema bikain hura eta hirigune
zaharra erabili zituela, setioan hondaturiko
guneak konpondu ondoren.
Dena dela, gai honetan garrantzi gehien
duen gerrako gertaera Pompeio K.a. 75.. rtearen amaieran hornidura bila baskoien
lurraldera erretiratu izana da (Salustio II.93).
Zita horretan, Plutarcoren beste aipamen
nahasiago batetan eta Estrabonek Pompaelo
?Pompeioren hiria? zela esaten duen pasarteetan
oinarriturik esan izan da Pompeiok
han ezarri zuela bere neguko kanpalekua
eta ondorioz, bera izan zela geroko bizitokiaren
aitzindaria. Proposamen horrek indar
hartu zuen errepublika garaiko zeramika
aztarnak aurkitu zirelarik, eta kanpalekuaNavarrerian zegoela ere esan zen garai batean.
Gaur egun, Nafarroako hiriburuan egin
diren arkeologia indusketa handiei esker,
ez dirudi han inolako kanpalekurik izan
zenik eta egitura zaharrenak, zibilak, K.a.
I. mendearen bigarren erdikoak lirateke
asko jota.
Jarduera militar horien garaitsuan beste
bi kanpaleku ere eraiki zirela esan da berriki:
Los Cascajoskoa bata, eta El Castellongoa
bestea, Zangozako udalerriaren lurretan
biak ere. Lehenengoan, gainaldean aurkitu
diren aztarnen eta lehenengo indusketa
aldian lorturiko datuen arabera (Ramos,
M., 1991-1992, 426 eta ondoko or.), badira
ezaugarri batzuk gotorleku militarra zela
esateko; baina bigarrenari dagokionez, ezin
daiteke ?aurkituriko sei zeramika pusken
arabera? han ?gudari talderen bat? izan zenik
baieztatu, gune haren kokaeraren ezaugarri
fisikoak alde batera utzita.
Los Cascajos aztarnategiari dagokionez,
azpimarratzekoa da, lehenik, gune estrategiko
batean kokaturik dagoela eta badela
egonleku militar bat izan zela esateko arrazoirik.
Aragoi ibaiaren ezkerraldean dago,
muino batean, Zangozatik hego-mendebalera.
Gune horretatik Caesaragusta-Pompaelo
bideak Aragoi ibaia gurutzatzen zuen
gunearen kontrol zuzena izango zuten; seguruenik
Vadoluengotik gurutzatuko zen
ibaia, Los Cascajos muinoaren oinetik. Bestalde,
igarobide horretaraino iristen zen
Aragoiren ibarra igarotzen duen bide naturala
ere, historia aurretik eta gerora Santiagoko
Bidearen adar gisa ere erabilia; eta
erromatarren garaian bigarren mailakoa izan
arren, aspalditik garrantzi handia zuen bidea
zen, Jacetania eta Ebroren ibarra lotzen
zituena.
Muino honen goialdean esparru harresidun
bat dago, 6 bat ha-ko barne eremua
hartzen duena. Datu hauek kontuan harturik,
esan daiteke ez zela neurri txikiko
kanpaleku bat, aurkitzaileek zioten bezala,
baizik eta erdi mailako gortorleku bat, anglosaxoien
bibliografian ?vexilation fortresses?
izena ematen zaien horietakoa; era
honetako gotorlekuetan talde handi samarrak
egoten ziren, 1.000 gizonez eta beren
zaldiez osaturiko zalduneria astunekoak
besteak beste. Lauki luze formako oina du;
aldeko 300 x 200 m ditu, eta ipar , eki eta
hegoaldeko aldeak muinoaren malden
morfologiari egokiturik daude, babes natural
modura hartu duela morfologia maldatsu
hori. Babes horien osagarri, hiruki formako
lubaki bat dago mendebal aldean,
gaur egun 10 m-ko zabalera eta 2 m inguruko
sakonera duena.
1989an esparruaren hego-mendebaleko
angeluan egindako indusketetan, angeluko
dorre handi samar bat izan zitekeen egitura
baten aztarnak eta harresiko hormenparte bat aurkitu ziren. Harresiko hormak
1,5 eta 2,7 m arteko zabalera du, eta bar -
nealdetik harresia indartzeko lurrezko mendixka
bat eta harresiaren paraleloan eraikitako
horma bat zuen. Mendebalean, lubakia
estalita dagoen gune baten parean sakonune
bat dago, eta han ate bat egon zela
uste dute ikerlariek.
Kronologiari dagokionez, hala ere, Los
Cascajosko arkeologia materialen inguruan
ez da zehaztasunik eman; aztarnategi horretan
indusketa lan gehiago egin beharko
lirateke, kronologiak garrantzi handia baitu
aztarna hauen interpretazio zuzena egiteko.
Bi garai oso desberdin bereizten dira:
lehena, lubakian eta gotorlekurako sarreran
aurkituriko txanpon multzoarena, gotorleku
barnean aurkituriko zeramika puska
zeltiberiarrak bezala K.a. I. mendekoak
izan daitekeena; eta bestetik T.S.H. (Terra
sigillata hispanica) eta erromatar zeramika
arrunteko aztarna urriak, lubakiaren
kanpoaldean aurkituak, K.o. II. mendekoak,
behin-behineko datazioaren arabera.
Kantabriako gerrak zirela eta, asko indartu
zen jarduera militarra eta horrek erromatar
ejerzitoen presentzia areagotu zuen
gure ingurunean, batez ere mendebalean.
Garai historiko honetan eraikiak dira, ustez,
Sasamon, Herrera de Pisuerga, Iuliobriga
eta Castrecias, Segisamonculon-Los
Palacios eta, berrikiago, Vareako kanpalekuak;
baina horien artean Pisoraca (Herrera
de Pisuerga) bakarrik da ?militarren etxebizitzen
tankerako? eraikinak agertu diren
gune bakarra, oraindik egitura horiei
buruzko interpretazio zehatzagoak egin
beharko diren arren.
Erromak ingurune honetan egindako
konkista gerrak zirela eta eraiki bide ziren
kanpaleku militarren barruan, baina ez aurrekoekin
zuzenean loturik, aipagarria da
Inmus Pyrenaeus mansioaren (Donazaharre)
oinarri izan zen castrum hipotetikoa,
nahiz eta zalantza asko dagoen kanpaleku
horren datazioaren inguruan. Kanpaleku
horretan indusketak egin zituen ikerlariaren
arabera, K.a. I. mendean eraiki zen,
Akitaniako konkista garaian; gerora, zabaltze
lanak egingo ziren bertan, eta Akitaniar
hiri sarearen baitako bigarren mailako bizitoki
bihurtuko zen. Castrum horren aztarna
ikusgarri bakarra lurrezko harresia izan
zitekeen egituraren parte bat da, agger-a,
kanpaleku zaharraren eremua eta geroago
egindako zabaltze lanak bereiziko lituzkeena.
Inperioaren garaiko edo garai hartako
ustezko kanpalekuen kopurua oso urria da
gaur egun, bistan denez, eta Iberiako penintsularen
ipar-mendebalean daude gehienak
gainera. Kopuru horrek, ordea, gora egin
du berriki, beste sei identifikazio egin baitira,
Araba inguruan gainera. Identifikaziohorietan, ?segurutzat? hartuak dira Atxa
(Gasteiz), El Riberón-Ruines (Castillo Sopeña)
eta El Fuerte (Langraiz Oka) aztarnategietako
kanpaleku militarrak, eta ?ustezkoak?
Aloria, Aldai-Espikulatxe (Arroiabe)
edo Argoteko San Andres (Trebiño)
aztarnategietakoak.
Atxa
Zadorra ibaiaren alboko muino txiki
batean dago; Errekaleorko milia harriaren
kokagunea dela eta ?in situ baitzegoen ia,
harria aurkitu zutenen arabera?, eskualde
hartan iter XXXIV.ak ustez zuen trazaturik
4 bat km-ra dagoela esan daiteke. Datu hori
eta Atxa eta bidea bereizten zituen lurraren
topografia kontuan harturik, Atxako
kanpalekua ez zen beste batzuk bezain
gune egokia bidea kontrolatzeko.
Kokaleku horretan 1982 eta 1988 bitartean,
II. Burdin aroko bizitoki baten aztarnez
gainera, erromatarren garaiko bi aldiri
dagozkion eraikinak eta materialak atera
ziren lurpetik. Erromatarren garaiko bi aldi
horietan lehenengoari dagozkio lerroan
antolaturiko eraikin batzuen aztarnak ?oso
egoera kaskarrean? ondorengo multzoa
eraiki zen arte erabiliak; eta bigarren aldikoak
dira principia edo buruzagitza gisa
identifikatu den egitura bat, gudari taldearentzako
bizitoki bikoitza eta hiru biltegi,
hiru kaleren inguruan ezarriak.
Lehenengo aldiko eraikinen egiturak
oso gaizki kontserbatuta daude eta antolaketa
oso soileko oina dute; oinaren antolaketa
berezia ikusirik, ezin da zehaztu gudari
taldearentzako bizitoki bitxiak ziren,
edo ukuilu, edo are nekazaritzarako eta
mahatsaren eta oliben ustiapenerako egiturak
ziren.
Bigarren aldiko aztarna multzoa kanpalekuaren
ipar-mendebaleko angeluan legoke.
Multzoaren iparraldean biltegi moduko
eraikin batzuk zeuden, ustez, eta
ekialdean horma txiki bat, gainean egurrezko
hesi bat izango zuena. Muga horien
barneko esparruan egindako indusketetan
kale zentral batek bereizitako bi eraikin
aurkitu ziren, oso egoera kaskarrean: bi
eraikin horiek dira, hain zuzen, principia
eta gudarientzako bizitoki bikoitz gisa interpretatu
direnak.
Egitura horiek, ordea, egoera kaskarrean
daude, esan bezala, eta hori dela eta, orain
arteko identifikazioak ez dira oso zehatzak,
harresiarena eta biltegiena izan ezik. Kanpaleku
bat zela onartzekotan, kanpaleku bitxia
izango litzateke, barne antolaketa berezia
eta bitxia baitu gune honek beste batzuekin
alderatzen bada.
Dena dela, interpretazio hori onartzeko
oztoporik handiena babes egiturarikbatere aurkitu ez izana da, kanpaleku militar
guztietan baitaude babes egiturak, baita
behin-behinekoetan edo kanpalekuak antolatzen
ikasteko eratu ohi zirenetan ere.
Bigarren aldiari dagokion estratigrafiarekin
loturiko tresneria metalikoa ere ez da
kanpaleku bat zela esateko aski garbia,
nahiz eta hemen ez den tresneria horri
buruzko xehetasunik emango. Han aurkituriko
gizakien janzkerako osagairen baten
erabilera militarra izan zitekeela ikusi den
arren, ez dago militarren janzkeran eta tresnerian
oinarrizkotzat hartzen den osagaien
arrastorik.
Bestalde, garrantzitsua litzateke gudari
talde hori gune hartan zertarako zegoen
azalduko lukeen arrazoiren bat bilatzea,
gainerako bost kanpalekuen kasuetan egin
den bezala. Baina galdera horri ere ezin izan
zaio erantzun egokirik eman; herri lanak
edo gudari indigenak biltzeko lanetan ari
zirela esan izan da, baina hori ez da nahikoa,
kontuan hartzen bada iter XXXIV.a
Augustoren garaian eraiki zela seguruenik,
eta inperioko funtzionarioek, probintziakoek
zein lekuan lekukoek hiriguneetan edo
hirietatik hurbil egiten zituztela beti gudari
biltzeak edo dilectusak.
Hori guztia dela eta, Atxan aurkitu diren
aztarnei buruz, esan daiteke zuhur jokatu
beharra dagoela interpretazioak egitean,
eta beste identifikazio posible batzuk
ere kontuan hartu behar direla, orain arte
aurkitutako antolaketa eta banaketak ikusirik.
El Riberón-Ruines
Aztarnategia muino txiki luze baten
gainean dago, Bayas ibaiaren ibilguan. Ez
da bertan azterketa sakonik egin, zundaketa
lan txikiak bakarrik: 15 zundaketa egin dira,
2x2 m-koak, eta horietan jarraitasun kronologiko
bat finkatu da, goi inperiotik behe
inperiora doana. Zenbait egituren aztarna
txikiak aurkitu dira, ?zurezko altxaera zuten
egitura txikiak bide zirenen aztarnak?.
Dena dela, eta ?hipotesi gisa?, goi inperioari
dagokion mailak Atxakoarekiko parekotasunik
baduela esan izan da, bertako materialengatik
eta eraikinen aztarnengatik, eta
ideia hori indartu egin da azken aldian.
Kultura materialaren osagarriei dagokienez,
eta egonleku hura egonleku militarra
zen ala ez erabakitzeko lagungarriak izan
daitezkeen ezaugarriak azterturik, esan daiteke
ez dagoela hipotesi hori baieztatzeko
bidea ematen duen arrazoirik, ez baita aurkitu
armarik edo janzkera militarren aztarnarik.
Burdinezko zortzi iltze aurkitu dira,
clavus caligaetzat hartuak, baina horiek ez
dira esparru militarretan soilik aurkitu ohi
diren aztarnak.Aurkitu diren egitura txikien azterketak
ere, ezin baitzaio azterketa horri gainaldean
aurkitutako ezer ere erantsi, ez du hipotesi
hori bermatzen, eta beraz, komenigarria litzateke
egonleku hori ez hartzea gune militartzat,
indusketa gehiago egin eta horretarako
datu aski izan arte.
El Fuerte
Erromatarren garaiko ustezko kanpaleku
militar hau ere Zadorra ibaiaren gaineko
muino batean dago, Iruñatik behera.
Kanpaleku honi buruzko erreferentzia bibliografiko
bakarra, jadanik aipatutakoaz
gainera, 1993an eginiko ekinaldi arkeologiko
bati buruzko albiste labur bat da. Albiste
horretan esaten denez, gorpuak erretzeko
zuloez osaturiko nekropolis bat zegoen
historiaurrean gune hartan, eta nekropolisaren
alboan ?behin-behineko kanpaleku
militar? bat eraiki bide zen geroago,
erromatarren garaian; kanpaleku horretatik
lubakiak eta ?barnealdeko plataforma?
bakarrik gorde dira. Era berean, esaten da
Bilodakoarekin eta Traspontekoarekin alderatu
ondoren erromatar jatorrikotzat hartu
den Langraizko zubiarekin lotura zuela
gotorleku hark.
Langraizko zubia, aurrez azaldu denez,
Behe Erdi Aroan datatu da berriki, eta gotorlekuari
berari dagokionez, harrigarria da
orain arteko ikerketetan erromatarren garaiko
zein material aurkitu den ez esatea.
Informazioa, beraz, oso urria da, eta
ezin da esan erromatarren garaiko egonleku
bat denik ere, ez militarra, ezta bestelakoa
ere.
Aloria
Ustezko kanpalekuen sailean iparraldekoena
da Aloriakoa. Nerbioi ibaiaren goi
arroan dago, San Pedro mendiaren oinetan,
Urduñatik oso hurbil, banalerroa igarota.
Gune honetan 1989az gero ari dira arkeologia
indusketak egiten; indusketa horietan
aurkitu denaren arabera, erromatarren garaian
denbora luzean erabilitako egonleku
bat izan zen ?K.o. I. mendetik V. mendera
erabilia?, eta XI-XII. mendeetako bizitoki
baten aztarnak ere aurkitu dira haren gainean.
Aloriako indusketen arduradunek diotenez
?nekarazitzako egonlekua zen, vicus
delako izen generikoaren barnean sailka
daitekeena?, eta iritzi hori berresten dutela
dirudi aztarnategi hartaz argitara eman diren
azken berriek. Berri horien arabera,
horreum bat identifikatu da, eta burdinaren
langintzarako gune bat ere bai. Ez da
jakiterik izan datu berri gehiago dagoen,
baina orain arte argitara emandakoaren arabera, indusketetan dihardutenen interpretazioak
dira zuzenenak.
Aldai-Espikulatxe
Bi muino garai samarren artean dago
kokatua, eta kokaleku horretatik Zadorra
ibaiaren erdialdeko ibilguaren, Arlabandik
Deba bailararako igarobidearen eta Gipuzkoako
Kantauri alderako isuraldearen
ikuspegi ona dago. Egonleku guztia harresi
batez inguraturik zegoen, itxuraz; topografiari
egokituriko harresi bat zen, 13 ha
inguruko eremu irregular bat ixten zuena.
Orain arte zenbait arkeologia lan egin dira,
baina ez aski halere. Lan horietan aurkitu
denaren arabera, Burdin aroan hasi zen
bizitoki hau erabiltzen, eta Erdi Aroa arte
erabili zen; horrez gainera, garaian garaiaren
araberako erabilera eman zitzaiola dirudi.
Egiturei dagokienez, orain arte aurkituriko
bakarrak babes sistemari dagozkio;
harresia oso ongi kontserbatu da parte batzuetan.
Babes egiturak aldi desberdinetan
eraiki zirela dirudi, eta bizitokia erabili zen
garai bakoitzerako perimetro jakin bat izan
zutela esan daiteke. Oraingoz ez dago erromatarren
garaiko kanpaleku militar bat izan
zela baieztatzeko datu aski.
Argoteko San Andres
Egonleku hau muino apal baina luze
batean dago, Ventas de Argote herrigunetik
ehundaka metro batzuk hegoaldera.
Leku hau 1972an eman zuen ezagutzera F.
Saénz de Urturik, baina harrezkero zenbait
eraso jasan ditu eta eraso horien ondorioz
aztarna asko galdu dira.
Egiturei dagokienez, egile haren ustez
baziren ?babes artifizialen oinarri? batzuk
hego-ekialdeko aldean, eta ?zioen? balitekeela
gaur egun muinoa ipar-hegoalde igarotzen
duen bide bat ?cardo maximo?-arekin
bat etortzea. Azkenaldian, ordea, legarra
ateratzeko egin diren lanek hondamen
handia eragin dute, batez ere ekialdean, eta
harresirik ez dela izan esan daiteke.
Harresirik ez dagoenez ez da oso sinesgarria
gune militar bat zela esatea. Bestalde,
lantza muturrak aurkitu diren arren,
haien tipologia ez da kronologiari dagokionez
argia, eta aurkikuntza horrek ere ez du
ematen gune militarraren identifikaziorako
biderik.
Gure lurraldeko arkitektura militarrari
buruzko laburpen hau amaitzeko, Urkuluko
garaipen dorrea aipatu beharko litzateke.
Bi indusketa egin dira han berriki, eta XVIII.. endeko egitura militar batzuez gainera,monumentu haren ?aldare edo konsagrazio
santuarioa? aurkitu uste izan da. Dena
dela, multzo honen kronologia zein den
zehazterik ez dagoenez, kontu handia izan
behar da haren inguruko interpretazioak
ematerakoan, eta arkeologia lan zabalagoak
egin beharko lirateke.
Azpiegitura hidraulikoak
Calagurris
Calagurris urez hornitzen zuen akueduktuaren
arku formako zatia Moreten
XVIII. mendeko aipamen batean agertzen
da, baina M.A. Mezquirizek 1977 eta 1978
urteetan indusketa lanak egin arte ezin izan
zen zehaztu obra honen benetako izaera.
Orain arte aurkitutako atalak dira: specus
puska bat eta castellum edo biltegi nagusi
bat, uraren presioa murrizteko eta, era berean,
hoditerian airea eta zikinkeria sartzea
eragozteko. Gune horretatik aurrera hodietako
ura arku formako edo sifoi tankerako
zubi batetik igarotzen zen; eskuharrizko
hormez estalitako kareorez eraikia zen, eta
sifoi zeregina betetzeaz gainera, akueduktua
Ebroren ibilguaren gainetik igarotzeko
bidea eskaintzen zuen.
Andelos
Andelosko hiria urez hornitzeko sistema
da inguru honetan hobekien kontserbatu
dena, nahiz eta ez den oso bikaina.
Akueduktuaren parte batzuk desagertu
egin dira, baina osagai garrantzizkoenak
ikusgai dira oraindik, adibidez ura hartzeko
urtegia, bi alditan eraikia, hirian sartzen
zen ur emaria erregulatzeko emissariuma,
eta hirira iristen zen arku formako
atal baten oinarriak. Era berean, banaketa
bideratzen zuen castellum aquaea aurkitu
uste izan da hiri barneko eraikin batean;
harlanduzko harroina zuen egitura bat da,
baina kokagunea, oina eta arkitektura
moldeak ez dute ematen zeregin horretarako
oso egokiak.
Erromatarren garaian gure ingurunean
zeuden ur hornidurarako multzoei buruz
jakin diren datu berri urriak Gracurris udalerrian
bildu dira. Garai eta ezaugarri tekniko
desberdineko bi urtegi aurkitu eta induskatu
dira udalerri horretan, beren kokaeragatik,
hiria hornitzeko ordez landetako
villaeak hornitzeko erabiltzen zirenak, ustez.
Urtegi horietako bat, Sotillo deitua,
hareharrizko harlandu handien gainean altxaturiko
astuntasunezko urtegi bat da, opus
caementiciumik gabea barnealdean, oso
bitxia. Urtegia, haren aurrean agertu zen
milia harri baten eta gainaldean aurkitu zen
zeramikaren arabera, Augustoren garaikoa
da.
Gracurrisko bigarren urtegia Burgoko
multzoaren parte da. Multzo horren
osagaiak dira iturri bat, zubi bat eta urtegia
bera. Urtegitik, ordea, ezkerraldeko horma
bularra bakarrik gorde da. Hau ere astuntasunezko
urtegi bat da, oin hautsia duena,
hormigoizko muin batez osatua, barnealdetik
harlanduz estalia eta kanpoaldetik
berriz horma batek indartua. Ezin izan da
zehaztu zein garaikoa den, baina multzo
hidraulikoko zeramikazko aztarnen arabera
goi inperioaren garai aurreratu samarrekoa
dela esan daiteke.
Iturriak
Orain arte bost iturri erromatar aurkitu dira gure ingurunean: Gracurrisko biak, orain dela gutxi Iruñeko katedralaren azpian aurkituriko biak eta Fuente Pinto izenekoa, jadanik aipatua den El Riberón-Ruines (Araba) egonlekuaren mazeletako batean dagoena. Sail murritz hori osa lezake, agian, Los Cascajos aztarnategian aurkituriko ustezko iturri baten aztarnak, baina honi buruzko datu gutxi dago eta ezin da interpretazio zehatzik egin oraindik.
Burgo (Gracurris)
Burgoko multzo hidraulikoko iturria
inperio guztian zehar oso zabalduta zegoen
ninfeo tankerakoa zen; N. Neuerburg-ek ?a
camera? deritzon motakoa da, kategoria
horretan soilenetakoa, eta Italiako zenbait
iturriren antz handia du, adibidez Anagniko
Porte degli Idolikoarena edo Velletriko Villa
degli Ottavikoarena.
Eraikin soila da beraz, eta bere tipologiak
ez du eskaintzen era honetako eraikinen
arkitekturari buruzko xehetasunik, baina
oso bitxia da, halere, urtegiarekin eta
zubiarekin osatzen duen multzoagatik; orain
arte ez da horrelako beste multzorik aurkitu.
Kronologia ezin izan da zehaztu, baina
multzoaren inguruetan aurkituriko zeramika
aztarnak goi inperioko garai aurreratukoak
dira, urtegiari buruzko azalpenean esan den
bezala.
Sotillo (Gracurris)
Iturria urtegiaren pantailari ?uraren igarotzea
eragozten zuen hormari, alegia? itsatsita
zegoen jatorriz, eta haren egituratik
hareharrizko pieza dezente berreskuratu
ziren urtegiaren egitura eraitsi zenean. Iturriak
egitura soila zuen: lauki zuzen formako
lacus bat zuen, eta ura urtegiaren pantailatik
hartzen zuen zuzenean. Hori dela eta
?ninfeos a facciata? izenaz ezagutzen diren
iturrietakoa da Sotillokoa, egituraz Formiako
Via Appiako iturri ezagunaren tankerakoa.
Kronologiari dagokionez, Sotilloko iturriaren
eraikuntza, multzoaren gainerako
osagaiena bezala, Augustoren garaikoa edo
pixka bat geroagokoa da.
Pompaelo
Iruñeko katedralean 1991 eta 1993. urteen artean egindako indusketen behin betiko emaitzak argitara eman ez direnez, erdiko nabearen bigarren eta hirugarren atalen artean agertu diren bi iturriei buruzko argitasunak urriak dira. Lauki luze formako bi egitura ziren, eta K.o. IV eta V. mendeetan hiriaren gune horretan zegoen plaza publiko batean zeuden jatorriz. Aipagarria da, bitxikeria gisa, M.A. Mezquirizen ustez, izaera erritualeko iturriak zirela, eskaintza gisa utzitako hainbat txanpon aurkitu baitziren barnean.
Pinto iturria (Kaizedo Goikoa)
Mende honen erdialdean aurkituriko
iturria da, baina orain dela gutxi samar arteez zen haren deskribapen eta ikerketarik
egin. 1986an R. Loza eta A. Saénz de Buruagak
artikulu monografiko bat eman zuten
argitara Pinto iturriari buruz. Artikulu horretan
?obraren izatasun erromatarraren alde
egiten zen?, baina kontuan harturik, beti ere,
identifikazio horrek izan ditzakeen interpretazio
arazoak.
Artikulu horrek kontuan hartzen zuen,
halaber, monumentu hori geroago ?data
ezezagunean? eginiko berreraikuntza baten
ondorio izan zitekeela, ?iturriaren erdiko
gorputzerako erromatar harri bat erabiliz?
eginiko berreraikuntza bat izan zitekeela
hain zuzen. Posibilitate hori bertan behera
gelditu zen hasieran, F. Marcoren lanean;
izan ere, iturri honetako harri erromatarraren
tipometria ez zetorren Arabako erromatar
hilarrien batez besteko tipometriarekin
bat. Baina gaur egun berriro aintzat hartzen
da hipotesi hura, idazkuna agertzen den
harriaren atzealdea ikertu ondoren. Izan ere,
alderdi horretan anathyrosisa eta gaur egungo
harriaren albo aldeekin kontaktuan dagoen
goialdeko erpin zorrotzaren parte bat
ziriz landuak dira, eta harriaren alboetako
aldeek gainaldea oso desberdin landua dute
teknikari dagokionez.
Hori guztia dela eta, esan daiteke iturri
honen erdiko gorputza eraikin handi eta
konplexuago baten osagai izateko egina
dela, eta berriro tailatua izan zela, alboetako
aldeetan behintzat, iturriaren egiturari
egokitzeko bere neurriak. Hori zein garaitan
egin zen, hala ere, ez da jakiterik izan.
Portuak
Gaur egun arte ingurune honetan erromatarren
garaiko portuen aztarnak aurkitu
diren guneak bi dira: Irun eta Lekeitio, berriki
egindako aurkikuntzak biak. Dena
dela, badira beste zenbait gune ?Portuondo,
Forua, Asturiaga edo Getari, esaterako?
portuekin zerikusi zuzenik izan gabe ere,
beste kai edo aingura lekutzat ere erabili
zirela erakusten dutenak.
1993an Irungo Santiago kaleko saneamenduaren
azpiegiturak eraberritzean Oiassoko
portuko kaiaren egiturak aurkitu
ziren. Lan haiek eremu txikian egin ziren,
baina aurkituriko egiturak garrantzi handikoak
dira, ez baita erraza hain ongi kontserbaturiko
erromatarren garaiko zurezko
egiturak dokumentatzeko aukera izatea.
Aurkitu zen kaiaren ezaugarriei dagokienez,
aipagarria da bi eraikuntza aldi bereizi
zirela. Lehen eraikuntza aldia K.o. I.. endearen amaieran datatu zen hasieran;
zurezko plataforma konplexu bat da, sare
egitura bat eratuz elkarri atxikiriko habe eta
euskarri bertikalez osatua, egituraren barnealdea
zoladurarako lur artifizialez beteaeta goialdean harlauza txikiak zituena. Bigarren
eraikuntza aldia K.o. II. mendean
edo III.aren hasieran datatua da; zehaztasun
handirik ez den arren, kanpoaldearen
aurrealdea litzateke, aurrez aipaturiko egitura
indartzeko eta babesteko ezponda bat.
Kai honen artean eta ustez hirigunearekin
lotuak ziren zenbait guneren artean urez
estalitako gune bat zegoen, ustez, eta han
ere zurezko egiturak aurkitu ziren, baina
horien interpretazioa zaila da, aurkitu den
eremua oso txikia dela eta.
Lekeitioko Arranegi kalean agertutako
erromatar horma kaia dela dioen interpretazioa
ez da oso zehatza, oraindik oso zati
txikia dokumentatu baita, nahiz eta gauza
segurua dirudien horma hori garai batean
itsasoaren aurrez aurre egon zela.
Hirietako harresiak
Andelos
Andelosko harresiaren trazatua, aztarnategi
haren zenbait gunetan ikusi ahal izan
denez, hiria kokaturik zegoen mendixkaren
topografiari egokitua zen, eta beraz,
irregularra zen. Harresi horma mehe samarra
da, dorrerik gabea. Goi inperioan eraikia
dela uste da.
Harresi barneko esparrutik at, hirirako
sarrera bide nagusia ikusten den gain batean,
beste zenbait eraikinen aztarnak aurkitu
dira, eta zertarako ziren oso argi ez
dagoen arren, hiriraren babes sistemaren
osagarritzat hartu dira hauek ere.
Baiona Gaur egungo iritzien arabera, ordea,
beste azalpen batzuk eman daitezke, zenbaiten
ustez barbaroen erasoek ez baitzuten
Inperioaren mendeko lurralde hauetan
halako eraginik izan. Proposamen berri
hauek Akitaniako beranduko harresien eraikuntza
datatzeko bi aldi garrantzizko bereizten
dituzte, antolaketaren eta ezaugarri
teknikoen arabera. Lehenengo aldia K.o. III.. endearen bigarren erdikoa litzateke, baina
ez luke harreman zuzenik 276. urteko
erasoekin, eta bigarren, berriz, 406-409ko
eraso handiaren garaikoa.
Bi eraikuntza aldi horien artean, eta K.o.
V. mendean galiar probintzia guztietan izan
zen bake eta hirien berpizkundearen garaian,
bi horma zerrenda eraiki ziren, teknika
aldetik elkarren oso antzekoak, Akizen
bata (Aquae Tarbellicae) eta Lapurdum
bertan bestea.
Harresi berezi horien eraikuntzan berebiziko
garrantzia izan zuen IV. mendearen
erdialdean gertaturiko administrazio berrantolaketak
eta galiar prefeturaren hiriburu
zen Trêves eta Hispania arteko komunikazioak
indartzeko beharrak. Horrela, Bordeletik
Hispaniara zihoan bidean zeuden hiriguneek,
esaterako Akize eta Baionak,
goraldia bizi izan zuten, eta horregatik dirudi
eraiki zirela harresiak. Eta arrazoi historiko
hori bera aipa daiteke bide haren ertzeko
hispaniar hirietako harresien eraikitzea
azaltzeko.
Frantziako historiografia berrian garrantzi
gutxiko hirigune gisa hartua da erromatarren
Lapurdum. Gorde diren aztarna
bakarrak esparru harresituari dagozkio; esparru
horrek 1120 m-ko luzera zuen gutxi
gorabehera, eta 8,5 ha-ko hedadura. Opus
quadratum tankerakoa zen, adreiluzko ilara
txandakatuekin, eta oin erdi zirkularreko 24
dorre eta hiru ate zituela uste da; aipagarria
da azken ikerketen arabera, hormetan
ez zela erabili beste lan batzuetan aurrez
erabilitako materialik.
Kronologiari dagokionez, historiografia
arkeologikoak Lapurdumeko harresien eraikuntza
K.o. III. mende amaierako ?frankoen
eta alamanen erasoek sorturiko krisi sozial
eta ekonomikoak? ekarri zuen segurtasun
ezarekin lotu du, nahiz eta ez dagoen oso
argi zein garaitan eraikiak diren harresi
hauek. Izan ere, garaitsu hartan eraikiak dira
Akitaniako hiri guztietako beranduko harresi
hormak oro har.
Calagurris
Nafarroako Unibertsitateak hiriaren iparraldean
egindako ikerketen haritik GómezPantojak Calahorrako erromatar harresiaren
?lauki zuzen formako dorreak zituen honek
ere? aztarnen identifikazioaz esandakoa
zuhurtasun handiz hartu behar da; izan ere,
Martín Buenok eta Ramírez de Arellanok
esan zuten bezala, lan horietan lorturiko
zenbait datu, artean argitara eman gabe
daudenak, ez dira zehatzak, eta ez dute
gotorlekuaren identifikazioa egiteko datu
fidagarririk eskaintzen. Dena dela, egile
horiek ere, beste zenbait daturi jarraituz, segurutzat
jotzen dute gune hartan gotorleku
bat izan zela.
Bestalde, ez da ahaztu behar eraikuntzaren
aztarna batzuk, artean ikusgai direnak
eta hiri baten babes sistemari dagozkionak,
Erdi Aroko esparruarenak izan daitezkeela,
eta hori berresten duten datuak
badirela. Azken batean, ez dago datu objektiborik
Calagurrisen harresiak izan zirela
esateko bidea ematen digunik.
Iruña
Oro har, eta aldakuntza txiki batzuk izan
diren arren, Nietok Iruñako harresi hormetarako
definitu zuen trazatuak 1400 m inguruko
perimetroa zuen eta 11 ha inguruko
esparrua ixten zuen.
Kronologiari dagokionez, Taracena izan
zen Iruñakoa behe inperioko harresien sailean
sartu zuen lehen egilea, baina Nietok
K.o. III. mendearen amaieran datatu zuen,
eta Elorzak, berriz, IV. menderaino atzeratu
zuen, Cohors I Gallica delakoa Veleian
egon zen garaiarekin loturik harresi hauen
eraikuntza. Berriki harresien izaera militarra
baztertu denez, Elorzaren hipotesiak alde
batera gelditu dira eta Nietok proposaturiko
kronologia eman da ontzat. Fernández
Ochoaren eta Morillo Cerdánen ustea, hala
ere, zuzenagoa dela dirudi; izan ere, behe
inperiokoa dela argi dagoen arren, orain
arteko berriei jarraituz ez dago ?argumenturik
datazio zehatzagoa proposatzeko?.
Aztarnak aski ezagunak dira, eta ez dira
hemen berriro deskribatuko, baina harresi
hauen interpretazioan izan den arazo larriena
aipatuko dugu: hegoaldeko eta mendebaleko
horma zatien artean teknika eta tipologia
aldetik aurkitu diren desberdintasunak,
alegia. Elorzak obraren atal guztiak
garai berean eraikiak direla defenditu zuen,
eta horma atalen arteko desberdintasunak
azaltzeko hiriaren bi alderdiek premia
taktiko desberdinei erantzun behar zietela
esaten zuen. Iriartek, ildo beretik, arrazoi
ekonomikoak ere erabili ditu azalpen horri
eustearren. Ez da ahaztu behar ordea, espekulazio
hutsak direla azalpen horiek, eta,
aurrez esan den bezala, ez dagoela oinarri
estratigrafiko egokirik. Hori guztia dela eta,
eta Fernández Ochoa eta Morilloren iritziarihelduz, badirudi eraikuntza aldi bat baino
gehiago izan zirela.
Izan ere, ez da baztertu behar atal berriak
erantsi edo zaharrak eraberritu zirenik
geroago,Veleia-Iruña parekotasuna
onartzen bada, Alfontso I.ak 740an aginte
musulmanaren kontra aurrera eramandako
kanpainan beste hiri batzuen artean Veleia
Alabensem bat hartu zuela kontuan harturik,
Alfontso III.aren kronikan jasotzen denez.
Gainera, eta argumentu honekin berarekin
jarraituz, azpimarratzekoa da Nietok
harresien goiko hondakinetan, ate gotortuaren
ekialdean, egindako ikerketan aurkituriko
kapitela; kapitel horren azterketa tipologikoaren
arabera, VII eta X. mendeen
artekoa litzateke.
Oligitum
Erriberriko erromatar esparru harresidunari
buruz kronologiaren inguruko zehaztasun
eza handia da; zehaztasun falta hori
gainditzeko harresiak gutxi gorabehera noiz
hasi ziren eraikitzen azalduko luketen datu
estratigrafikoak beharko lirateke.
Harresiek 3,5 m-ko zabalera dute, eta
oin koadroko dorreak dituzte 30 m-ko tarte
bakoitzean. C. Júsuek jaso duenez, ikertzaileek
errepublika garaian edo behe inperioan
datatu izan dituzte, baina egile
horren iritzian goi inperiokoak dira, bertako
harlanduak kuxin modura landuak baitira
eta irtenbide hori gehiago erabili baitzen
garai horretan.
Argumentu hori, ordea, ez da erabatekoa.
Izan ere, harlanduen kuxin formako
lanketa ?arrunt? deritzon motakoa da, eta
molde hori erabili zen errepublika garaiko
harresi guztietan, adibidez Tarracoko bigarren
eraikuntza aldiko harresietako hormetan,
baina baita behe inperioko esparru
harresidunetan ere, adibidez Barcinokoetan,
eta azken honetan, gainera, hormaren
batez besteko lodiera bat dator Nafarroako
hormarenarekin.
Erriberriko harresien eraikuntzaren datari
buruz, gertaera historiko garrantzi handiko
bat hartu behar da kontuan Fernández
Ochoak eta Morillok dioten bezala:
Suintilak 621. urtean Oligitum bat fundatu
zuela dioen San Isidororen aipamena. Aipamen
hori ikusirik, are beharrezkoagoa da
esparru hori interpretatu ahal izateko arkeologia
datu gehiago lortzea.
Pompaelo
Hirigune zaharrean arkeologia ikerketa zabalak egin diren arren, De Laude Papilone Epistolaren egiazkotasuna baztertu delarik, gaur egun bi lekukotasun bakarrik gelditzen dira Pompaeloko harresiei buruz: Taracena eta Vázquez de Pargak Iruñeko esparru harresidunari buruz utzitako erreferentzia ahul eta fidakaitzak batetik, eta 1980an katedraleko klaustroan agerturiko ustezko harresi batzuen horma zatia. Dena dela, aurrez azaldu bezala behe inperioan militar erromatarrak bertan egon zirela kontuan harturik, zilegi dirudi garai hartan behintzat hiriak babes egituraren bat izango zuela pentsatzea; baina gogoan izan behar da, halaber, ez dagoela argumentu hori baieztatuko duen lekukotasun material segururik.
Tenpluak
Gracurris
Aurrez aipatua den Sotilloko multzo
hidraulikoaren alboan harlandu, moldura
eta kapitel batzuk berreskuratu ziren, erromatarren
garaiko beste eraikuntza batzuetan
bezala, urtegiaren alboko lacusari lotua
zen tenplu baten osagai izanak jatorriz.
Arkitektura osagai horien azterketatik
atera daitekeen ondorioetako bat da in antis
edikulu edo eraikin txiki bat zela, lauki
zuzen formako oina zuena, harroin apal
baten gainean eraikia eta aurrealdean kapitelkorintiarrez buruturiko pilare laukitu
ildaskatuak zituena. Kapitelen ezaugarri
formal eta estilistikoek erakusten dutenez
Augustoren garaian edo apur bat geroago
eriki zen; datazio hori, gainera, bat dator
multzo hidraulikoarentzat milia harriaren
arabera finkatu den kronologiarekin.
Santa Elena-Irun
Santa Elenako nekropolisean indusketak
egin zituzten ikerlarien ustez, nekropolisaren
gainean agertu zen eraikin txikia
eliza bat zen; inperioaren urrutiko guneetan,
Britannia, Germania edo Galian eraiki
ohi ziren ?jainko pagano indigenei eskainitako
tenplu txikiekin? alderatu zuten.
Eraikin txiki hau, bere ikerketaren gaineko
ardura zuten ikerlarien arabera, jainko
pagano bati eskainia zen beraz. K.o. II.. endearen amaieran eraiki zen, nekropolis
zaharraren gainean, eta K.o. IV. mendearen
erdialdea arte erabili zen. Denbora luzean
erabili gabe egon ondoren, eraikin
zaharra ermita gisa hasi zen berriro erabiltzen
gure aroaren X. mendearen amaieran
edo XI. mendearen hasieran. Dena dela, eta
berriki azaldu denez, oso ongi kontserbatu
ez izana, nekropolis zaharrarekiko lotura eta
beste ezaugarri morfologiko batzuk direla
eta, ezin dira baztertu beste identifikazio
posible batzuk, bereziki hileta eraikina zeladioten identifikazioak. Baina egiten den
identifikazioa egiten dela ere, ez da zuzena
Itsasoko Venusari eskainitako eraikin bat
zela dioen azken proposamena.
Gure ingurune geografikoko tenpluen
azken erreferentzia Inmus Pyrenaeusen zabaltze
inperialeko eremuan cella hirukoitz
baten ustezko identifikazio bati dagokio.
Hala ere, egitura horien arkitektura aski
kaskarra da eta oso gaizki kontserbatu da,
eta ez dirudi oso zuzena capitolium gisa
interpretatzea egitura horiek.
Ikuskizunetarako eraikinak
Gaur egungo ikerketen ikuspuntutik,
ikuskizunetarako eraikinak hirigune nagusietan
bakarrik eraikitzen ziren Tarraconensen,
eta Narbonensen ere antzera, eta gure
kasuan probintzia hiriburuak, hiriburu konbentualak,
ipar-mendebalekoak izan ezik?
eta udalerri pribilejiodun batzuk ?dirudienez
probintziaren mendebaleko erdialdean
bakarrik? ziren hiri nagusiak.
Horrela, gure ingurune geografikoan,
Pirinioez bestaldeko eskualde hurbilenekoetan
bezala, hutsune handia nabarmentzen da
ikuskizunetarako eraikinei dagokienez.
Salbuespen bakarra Calagurriskoa litzateke,
zirko bat baitago han. Baina hutsune horrenarrazoia ikerketa aski egin ez izana ere izan
daitekeela kontuan hartu beharko litzateke.
Izan ere, Castrilloko ermitaren aztarnategiko
lurpean (Palentzian) cavea erdizirkular bat
izan daitekeen egitura batez hornituriko eraikin
baten aztarnak aurkitu dira berriki, airetik
ateratako argazkian; eraikin hori teatro
baten osagaia zela frogatuz gero, zalantza
interesgarriak piztuko lirateke era honetako
eraikinen arkitekturari buruz.
Calagurrisko zirkoa
Calagurrisen ikuskizunetarako eraikin
bat zegoela dioten lehen berriak XVIII.. ende hasierakoak dira. Harrezkero egin
izan dira eraikin horren egiturari buruz aurkikuntza
berri batzuk, baina gehienak dokumentazio
egokirik gorde gabe desagertu
dira. Dinamika oker horrek bere horretan
dirau gaur egun ere; horren erakusgarri
da azken aldian hegoaldeko horma batzuk
eta eraikinaren azpiegitura hidraulikoaren
osagai zen ubide bat hondatu izana.
Gertaera hauek direla eta, eraikin bitxi
honi buruzko ?Hispania guztian horrelako
seiren aztarnak bakarrik dira seguruak?
berriak ez dira haren arkitektura ezaugarriak
zehazteko aski. Calahorrako hiriaren
katastroan eraikinaren oina fosilizatu izanari
esker, Ceán Bermudezek 480 pausuko
luzera eta 116 pausuko zabalera zuela uste
izan zuen; gaur egun 375 m-ko luzera eta
80ko zabalera zuela kalkulatzen da, eta
beraz, Tarracokoarekin batera hau litzateke
txikienetako bat.
Interpretazio berrienei jarraituz, carceres
delakoak gaur egungo Quintilianoren
enparantzaren behean leudeke ?orain dela
urte batzuk harlanduzko horma batzuk
agertu ziren han?, eta kontrako aldean,
porta triunphalis dagoen aldean, Mercadalko
Pasealekuaren bestaldean, gaur egun
Paradore Nazionala denaren sarrerako eskilaretaraino
iritsiko zen, harresiez kanpoko
kokaera zuela, horren arabera.
Arkitekturari dagokionez, informazioa
oso urria da: carceresen aldeko harlanduzko
hormak eta hegoaldeko aldean berriki
hondatu diren opus caementiciumezko
egiturak, beren kokaera eta orientazioagatik
cavearen substructioaren osagai
zirenak. Era berean, aipagarria da ?kareore
eta adreiluzko hormak? aipatzen dituen
berri zahar bat, adreilua oso gutxi erabili
baitzen gure inguruneko eraikin txikietan;
baina berri hori ez da oso fidagarria, azken
aldian egindako dokumentazioen arabera.
Kronologia, estratigrafiari dagokionez,
ez da argia, eta garrantzi handiko zenbait
arazo daude gainera, esaterako barnealdeannekropolis bat agertu izana, zehaztasunik
gabe bada ere gure aroko lehenengo
hiru mendeetan datatu dena.
Beste lekukotasun batek, berriz, Tiberioren
garaikoa dela dio, nahiz eta ez den
lekukotasun zuzena. La Majako zeramikako
tailerrean egindako edalontzi fin baten aurkikuntza
da lekukotasun hori. Edalontzi
horretan esaten da Iudus circenses ospatzen
zirela Calagurrisen, eta Valerio Verdulliok
egina da, Tiberioren garaiaren
amaieran edo Claudioren agintaldiaren
hasieran.
Iruñako ustezko teatroa
Erromatarren garaiko teatroak, bistakoa
denez, beren eraikuntza ezaugarriekin paisajea
zeharo aldatzen zuten egiturak ziren,
edo behintzat, paisajearen oinarrizko zenbait
azpiegitura aldatzen zituztenak; hori
dela eta mendeetan zehar ezagutu ahal
izan da haien existentziaren arrastoa. Ez
da harritzekoa, beraz, Hispaniako teatro
askoren arrastoei buruzko oso aspaldiko
aipamenak aurkitzea, Goi Erdi Arokoak
horietako batzuk. Era honetako eraikinen
erreferentziak, hala ere, bereziki nabarmenak
dira XVIII. eta XIX. mendeetan, mende
horiek ezaugarritu zituen ?zaharkinekiko?
interesari esker.
Aldi berean, garai haietan aurkituriko
teatro batzuen izaera monumentalak eta
aberastasunak ?besteak beste ez hain ikusgarria
baina era berean garrantzitsua?, neurriz
gaindi idealizaturiko kultura baten
adierazpen garrantzizkoenetakoa, edo are
garrantzitsuena, teatroa zela esatera bultzatu
zituen zenbait ?aditu?. Ideia horrek,
azken aurkikuntzen arabera errealitateari
erantzuten zion ala ez aztertu gabe, bizirik
iraun du denbora luzean eta horren
ondorioz gertatu da zulo edo sakonune
erdizirkular bat aurkitu orduko teatro bat
izan zela esan dela. Joera horren adibide
esanguratsuak dira Arcobriga, Termancia
edo Celsa, guztiak ere geografia eremu aski
txiki batean.
Teatrotzat hartu izan diren baina existitzen
ez diren eraikin horietakoa da Iruñako
teatro handitzat identifikatu dena.
Ustezko teatroak 100 m-ko diametroa izango
zuen eta beranduko harresietatik at
egongo zen, harresiaren atzeko ate ezagunaren
azpian zegoen sakonune batean.
Teatroaren ustezko osagaiak ziren ?frons
scaenae delakoaren atzealdeko hormaren
ekialdeko arrankea?, ?ekialdeko versuraren
kanpoaldeko horma?, ?frons scaenaeren
atzealdeko atari vitrubiarraren oinarria?
eta cavearen ?erdiko atala?. Egile
horien ustez ?Vitrubiok eskaintzen digun
trazatu sortzailea? aplika liteke osagai horietatikabiaturik, eta bihurtze teoriko bat
eginez ondoko datuak lor daitezke: 36 m-
ko diametroko orchestra eta neurri handiko
pulpitum bat, 72 m luzea eta 18 m
zabala, erromatar teatroen eraikuntzan ez
ohikoa.
Bertan eginiko ikerketen arabera, sakonune
hartan ez dago halako eraikinik izan
zela erakusten duen aztarnarik. Are gehiago,
sakonune honen ezpondak gaur egun
ere maldatsuegiak lirateke harmailak behar
bezala egin ahal izateko, eta gainera,
cavearen alboetan, teatro itsatsi gehienetan
eraikuntza lan handienak egin ohi diren
gunean, harkaitza dago alde batean,
batere prestatu gabea, eta nekazaritzarako
terraza bat bestean, hain apala ezen
substructio handiak beharko liratekeen, eta
horien aztarnarik ez dago.
Bestalde, horma zuzen batzuk badaude,
inguruan aurkitu den hypocaustodun
eraikin bati lotuak izan daitezkeenak, baina
ez datoz teatroaren identifikazioarekin
bat, eta are gutxiago ematen duten Vitrubioren
trazatua aplikatzeko bidea, besterik
esan izan den arren; izan ere egile latinoak
berak esan zuen (Vitrubio, V. lib.
VI) orchestraren diametroa dela trazatu
hori planteatzeko dimentsio oinarrizko
bakarra, eta kasu honetan ez baitago dimentsio
horren daturik.
Horrela, eta datu fidagarri gehiago eskuratzen
ez den artean, Iruñako teatroak
existitzen ez diren eraikinen saila osatuko
luke lehen esan bezala.
Ikuskizunetarako eraikinei buruzko atal
labur hau amaitzeko Calagurrisko gladiadore
borroken ospakizuna aipatu behar da,
nahiz eta borroka horiek egiten zirela esateak
ez duen esan nahi nahitaez ikuskizun
horretarako eraikin jakinik zegoenik,
kasu askotan foroan bertan ospatzen baitziren,
gauza jakina denez.
Termak
Atal honetan aztergai den ingurune
geografikoan eraikin termalen berri ematen
duten bibliografia erreferentziak aski
ugariak dira, baina aztarna horien arkitekturari
buruzko berriak, aldiz, oso eskasak,
eta batzuetan, gainera hipocaustumaren
atalen bat agertu izana da termak izan zirela
esateko oinarri bakarra. Hori dela eta,
oso zaila da egitura horiek benetan erabilera
publikoko terma etxeak, terma pribatuak
edo berokuntza sistema soilak ?ingurune
honetan oso ugariak, lurralde hotzak
baitziren? diren esatea.
Erabilera terapeutikoko iturburuekin
lotura duten instalazioei buruz, eta beraz,
eraikin publikoei buruz, ezinbestekoa daM. Perex eta M. Unzuk Nafarroako eta
Errioxako lurretako termalismoaren fenomenoari
buruz egindako ikerketak kontuan
hartzea. Ikerketa horien arabera, Fiteroko
Palafoxko bainuetako urtegi biribila eta
ustezko castelluma bakarrik dira erromatarren
garaikoak. Gogoan izan behar da,
halere, bainu erromatarrekin lotua dela seguru
asko beste piszina biribil bat, Tiermasen
aurkitua, gaur egun Esako urtegian
urperatua.
Eraikin publikotzat har daitezke halaber,
baina ez sendagintzarako erabiliak,
Donazaharre-Inmus Pyrenaeusko mansioko
termak edo Arcaya-Suessatioko terma
ezagunak; horiez gainera, ikerketa berriei
esker Durruma Donemiliagako terma berriak
aurkitu dira, Alba XXXIV bideko
mansioa kokatu ohi den gunetik hubil.
Baina arkitektura ez hain ezagunekoak
eta, beraz, interpretatzen zailagoak dira Iruñeko
termen aztarnak ?hypocausto bat eta
labe edo praefurnium bat aurkitu dira? eta
Irun eta Gracurriskoak ?piszina edo natatio
handi bat aurkitu da?. Aztarna hauei
erantsi behar zaizkie gero aztertuko diren
landetako villae handietako termak, han
hemenka aurkituriko elementu askeak
?adibidez Arabako Iruña eta Urbina-Basabe
aztarnategietako hypocaustumari dagozkionak?
edo berokuntza sistemetakoa,
adibidez Andelosen aurkitutakoak.
Villae
Gutxi dira arkeologiaren atal honi buruz
gure ingurunean dauden berrikuntzak.
Azken aurkikuntza aipagarriak Elorzaren
indusketan aurkituriko eta artean argitara
eman gabeko Cabrianako materialen inguruan
egiten ari den ikerketa eta Arellanon
aurkituriko ardandegiko aztarna bikainak
?hauek ere zehatz-mehatz argitaratu gabeak?
dira. Dena dela, bi villae esanguratsu
aipatuko dira hemen, Euskal Herriaren
Mediterraneo aldeko isuraldean hain zabaldu
den fenomeno honi buruz: Ledea, penintsula
guztian hobekien ezagutu dena, batetik,
eta Soto del Ramalete bestetik.
Ledea (Irunberri)
Ledea (Irunberri)Ledeako erromatar villa Taracenak induskatu
zuen 1942 eta 1947 urteen artean.
Lan horietan bi eraikuntza aldi bereizi ziren
villaren egiturei dagokienez: lehenengo eraikuntza
aldia, K.o. II. mendekoa, villaren
antolaketaren nondik norakoei buruzko argibiderik
ematen ez duten egiturekin; eta
bigarren aldia, K.o. IV. mendean datatua,
villa hau villae urbano-artistiko peristilodunen
eredu hispaniar bihurtzen duten arkitektura
ezaugarriekin. Azken oina peristiloarkupedun batetik banatzen zen, eta peristilo
horren inguruan zeuden bai bizitokiak
(pars urbana) eta baita areto funtzionalak
ere (pars fructuaria). Bizitokiei dagokienez,
bi atal nagusi bereizten dira, triclinum eta
oecus, hegoaldean eta mendebalean hurrenez
hurren, eta peristiloaren iparraldean eta
hego-mendebaleko ertzean, berriz, ardandegi
bat eta dolare bat zeuden. Ekialdeko
atarian areto txikiago batzuk zeuden, bizitoki
modukoak, eta haien ondoren ardogintzan
erabilitako beste multzo bat.
Villaren muin honen hegoaldean esparru
ireki handi bat dago, seguruenik lorategia,
erdian urmael handi bat izango zuena.
Urmaelaren inguruan beste areto batzuk
daude, erabilera jakinik gabeak baina
horreum batekin identifikatu den eta Taracenak,
nahasturik, zeregin militarretarako
zela esan zuena, ekialdeko zabaltze lan
handietako patio handiaren inguruan daudenen
tankerakoak.
Terma instalakuntza txiki baina ongi
antolatu batek osatzen du, mendebalean,
Ledeako multzo handia.
Ramalete (Castejón)
Villa hau ?villa patiodun? delakoen tankerakotzat
hartua da, tipologiari dagokionez,
baina ez dago hari buruzko berri handirik,
ez landetxeari buruz (biltegi eta abeltzaintzarako
erabilitako gune gutxi eta definitzen
zailak dira), eta ez besteak beste
terma instalakuntza batzuk hartzen zituen
hirigune edo bizitokiei buruz.
Villa honetan egindako indusketetan
agertu diren aretoek gorputz lauki zuzen
bat osatzen dute, eta igarobide batean luzetara
jarrita daude. Hala ere, bada salbuespen
bat: oecus edo harrera gela nagusia.
Gela hau igarobidearen beste aldera dago
eta oin poligonala du. Oecus honek eta
oecusa igarobidearekin lotzen duen atariko
gelak mosaikoz estalia zuten lurra. Mosaiko
horien artean aipagarria da ehizako eszena
bat irudikatzen duena: dulcitius izena du
idatzirik, eta K.o. IV. mendeko multzoa datatzeko
oinarri hartu da.
Igarobidearen hegoaldeko muturretik,
mosaikoz hornituriko gela handi bat igaro
ondoren, termetarako sarrera dago; termetatik
caldarium, tepidarium eta frigidarium
aretoak ezagutzen dira.
Nekropolisak
Irungo Santa Elena ermitaren azpian
aurkituriko errausketa nekropolis, cella memoriae
eta ustezko mausoleoaz gainera aipagarriak
dira Donazaharre, Aurizberri eta
Azkoitiko San Martin Iraugikoan aurkituriko
hiletetarako errausketa elementu erromatarrak.Azken hiruetan, ordea, erromatarra ote
den ala ez zalantzarik ez den bakarra Aurizberriko
?bertan kokatu da iter XXXIV.eko
Iturissa izeneko mansioa? errausketa nekropolisa
da, berriki ikertua; nekropolis
horrek Irunen aurkiturikoen antzeko ezaugarri
materialak ditu, eta K.o. I eta II. mendeetako
kronologia, hark bezala.
Donazaharreko errausketa nekropolisari
dagokionez, indusketaren egileak esan zuenez
herrixkaren aztarnen gainean ezarri
zuten III. mendean; eta nekropolisaren
tankera germanikoa ?indusketaren egileak
ere nabarmendua? eta bertako hilobiekin
lotura duten zenbait objekturen tipologia
dela eta, beranduago datatu da, oro har
erromatar garaitzat hartuak diren kronologia
mugetatik at.
Bestelakoa da San Martin Iraurgiko nekropolisaren
kasua. Izan ere, bertan aurkitu
diren errausketa elementu erromatar
bakarrak zeramikazko kutxa txiki batzuk
dira, gaizki kontserbatuak gainera. Egile batzurentzat
kutxa horiek eta Santa Elenako
eta Aurizberrikoak antzekoak dira, eta beste
batzuen ustez Erdi Arokoak dira hemengoak.
Kutxak argitaratu artean ezin daiteke
ziur esan ezer ere.
Ehorzketa nekropolisei dagokionez ?eta
argitara eman gabe dagoen arren Cabriana
villarekin loturiko nekropolisa?, bi dira berrikuntza
aipagarri bakarrak, biak ere argitara
emateke daudenak: bi hilobi erromatar
berandukoak San Martin Finagako nekropolis
interesgarrian, Basaurin, eta Corellako
Torrecilla villarekin loturiko oin lobuluduneko
mausoleoa.