Historia»Antzin Aroa

Gizarte antolamendua

Erromatarren aurreko garaian gaur egun Euskal Herria osatzen duten lurraldeetan bizitokia zuten gizataldeen gizartea du aztergai atal honek, eta baita erromatarren konkistak eta presentziak gizatalde haien bizimoduan izan zuen eragina ere. K.a. II. mendetik K.o. II. mendera bitarteko denbora epeari dagokio ikerketa. Lurraldearen parte gehienean aurki zitekeen antolamendu sozio-politiko indigena, “menditar” deituriko herriek hartzen zuten lurraldekoa, ez dator bat hiri-estatu klasikoaren ereduarekin, baina ez da “gentilizio edo leinutarra” eta “ matriarkala” ere. Gizarte eredu hark indarrean iraun zuen lehenengo hiriguneen sorreran ondoren ere, baina zeharo aldatu zen, Augustoren garaiaz gero bereziki, Erromak –beste neurri batzuen artean– hirietan oinarrituriko politika antolamendua lurralde guztira hedarazi zuenean.Antzinatean gaur egun Euskal Herria den lurraldean bizi ziren populi-ek zuten gizarte antolamendua definitzerakoan, hemengo gizartea –antzinako Hispania gehienekoak bezala, indoeuropar hizkuntzak nagusi ziren lurraldeetakoak batez ere– gens erako edo tribu erako gizarte bat zela uste izan da denbora luzean. Gisa horretako antolabidetzat –XIX. mendean Antropologia eboluzionistak definitu zuen bezala– gizartearen batasun eragileak ahaidetasun harremanak ziren gizarte mota bat hartzen da hain zuzen, alegia, ahaidetasun harremanak “multifuntzionalak” –gaur egun esan ohi den bezala– edo eginkizun anitzetarakoak zirena, eta horrenbestez ahaidetasun harreman horiek gizarte jarduerako esparru ororen euskarri zirena. Horrez gainera, era honetako gizarteetan halako maila berdintasun bat izaten zela uste izaten zen, ondasunen jabegoa komunitatearena zela, eta gizarte antolamendu “primitibo” samar eta garatu gabeko bati zegozkiola harreman horiek; hain zuzen uste baitzen estatu-hiria sortzen denean hasten dela zinez zibilizazioa –Greziaren eta Erromaren kasuan bezala–.

Estatua sortzen delarik, gizarte antolamenduaren funtsa ez zen gehiago ahaidetasuna izango, eta harreman horien lekua lurraldetasunezko harremanek hartuko zuten poliki-poliki.

Gaur egun badakigu, Antropologiak eta Antzin Aroko Historiak egin dituzten aurreramenduei esker, teoria horrek,erosoa izanagatik ere, ez duela balio Greziako eta Erromako Historiaren lehen nondik norakoak azaltzeko; herri horiek gizarte erakunde heterogeneoa baituteizan ere, zereginen bereizkuntzak zeregin horien ardura hartzen duten gizarte taldeen aniztasuna eta gizarte harremanetan berebiziko konplexutasuna eragiten diena.

Gauzak horrela dira gizarte “klasikoetarako”; guri ordea, gure gizartean zer gertatzen den interesatzen zaigu jakitea. Zer eginkizun du Euskal Herriko gizarte indigenetan ahaidegoak eta ahaidego horretatik sortzen diren gizarte taldeek? Defini ote daitezke gizarte horiek oraindik ere “tribu” gizarte bezala, horrek dituen ondorio guztiekin? Ikuspegi horretatik, esan beharra dago Euskal Herriko populi indigenetan, antzinateko beste hainbat gizartetan bezalaxe, ahaidetasunetik sortutako eta hartan oinarritutako gizarte taldeak izango zirela talderik oinarrizkoenak eta agerikoenak; kontua ez da hori ordea, gizarte horretan talde horiek zer eginkizun duten zehaztea baizik. Bainagaldera horrentzat erantzunik ez dago, gaur egun, garai hartaz dugun informazio urritasunagatik hain zuzen.

Gauza bat bakarra esan daiteke zinez, zuzeneko informazio iturbururik ez denez: garai hartako giza talde indigenen artean – antzinateko gizarte orotan bezala– ahaidetasunezko harremanek eta ahaidetasun horretan oinarritzen direnek zerikusi handia zuketela gizarte barreneko harremanetan.

Baina badakigu orobat, eta ziur esan daiteke, lurralde honetan –Iberiako penintsulako beste leku batzuetan bezala– ahaidetasun harremanak ez zirela eginkizun orotara hedatzen, eta ez zituztela gizartearen iraupenerako behar ziren maila guzti-guztiak baldintzatzen, eta horrenbestez, ez zirela ahaidetasun harreman horiek karistiarren, barduliarren, baskoien eta abarren gizartea eratzen zuten harreman modu bakarrak, eta teoriak erakusten duena baino heterogeneoagoa zela haien gizarte antolabidea.

Populi indigena hauen baitan ahaidetasun harreman horiez gainera beste era batzuetako harremanak eta beste era batzutako taldeak ere izango ziren, lurraldetasunak eta hurbiltasunak eragiten dituenak adibidez.

Historiaren ikuspegiari bagagozkio, lehen ikusian zirudien baino konplexutasun handiagoko gizarteak zirela esan nahi du horrek, eta horrexegatik hain zuzen, oso gauza zaila da, ezinezkoa ez esateagatik, gizarte haiek ikuspegi orokor batetik, ezaugarri orokor batzuen arabera, definitzea, halako ezaugarritzea arras murriztailea izan baitaiteke eta hutsegite handitarako bide eman baitezake. Are arriskutsuago hala ere, jakin badakigularik ikerketak aspaldi frogatua duela gisa horretako ezaugarritze orokorrek ez dutela ezer askotarako balio izaten historiaren ikuspegitik.

Euskal Herriko gizarte indigenaren ikerketan diharduen historialariak, politikoki eta administrazioz Erromako Inperioaren baitan sartu zen aurretiko historiaren, erromatartu aurreko edo indigena deitu ohi zaion aldi horren azterketan badihardu batez ere, informazio iturburuen urritasuna izaten du arazo nagusia. Historiaren aldi horretarako,eta K.a. II-I. mendeetarako oro har, Estrabon greziar historialaria da iturburu nagusia (bakarra ere zinez esan daiteke); Estrabonek bera baino lehenagoko historialariek emandako berriak jasotzen ditu, eta, azkeneko lanek ongi frogaturik utzi duten bezala, zenbaitetan han eta hemen estereotipozko deskribapenak aurki daitezkeen arren, ikuspegi orokorreko testigantza bikainak utzi ditu bere Geografiako hirugarren liburuan Pirinio mendiez hegoaldean bizi ziren populietako batzuen bizimoduaz (saltus-eko baskoien bizimoduaz, adibidez); Estrabonek menditar deitzen ditu horiek, iparraldeko beste populi batzuekin batera.

Halako menditartzat hartzen ditu “…Iberiako iparraldean bizi direnak:kalaitarrak, asturiarrak eta kantauriarrak, baskoietara eta Pirene-ra iritsi arte; antzeko bizimodua baitute horiek guztiek, baina ez nuke izen gehiegi eman nahi, aspergarria bailitzateke guztien zerrenda ematea, non eta norbaitek atsegingarri ez duen pleutauroak, bardietak, alotregeak eta horiek baino izen nahasiago eta ulergaitzagoak ere entzutea” (Geografia III,3,7).

Estrabonen kontaerari jarraituz, Euskal Herriko menditarren antolamendu soziopolitikoari dagozkion zenbait xehetasun ezagutu daiteke, populi horietan ezagutzen ziren gizarte bereizkuntza eta hierarkizazio moduez, esate baterako, ea nork zuen aginpidea, zer balio eta zer irizpide hartzen ziren kontuan aginpiderako, e.a… bertako gizarte indigena osatzen zuten elementu eta taldeak ezagutzeko bide emango digutenak.

Honela dio Estrabonek menditar herriok ospatzen dituzten jai eta janaldiei buruz ari dela: “Horma kontra egindako aulki luzetan eserita jan ohi dute, aulki horietan adinaren (helikía) eta nagusitasunaren (timé) arabera antolaturik” (Geografia III,3,7). Timé hori, aulkian bati zer leku dagokion erabakitzeko azkeneko irizpidea alegia, ohore, duintasun, mailaren kidea da. Gauza jakina da Homeroren munduan gizarteari edo komunitateari errendatutako zerbitzuen saria dela timé hori, eta zerbitzu horiek ez direla komunitateari garaitia ekarri dioten ausardiazko egintzak eta hari ziurtasuna eta bakea dakarkioten jokaerak baizik. Horrela bada, oturuntza horietan –Homeroren gizartean bezala hemen ere zeregin politikoa izango baitzuten jaiok– gizarteari errendatutako zerbitzuen ordainez zuketen ohore handiago ala txikiagoaren arabera hartuko zuten leku bat ala bestea berorietan partaide zirenek. Horrez gainera, hierarkia erabakitzen duen beste eragilea ere kontuan hartu behar da: Helikía edo adina, gaztetasuna ala heldutasuna; esan nahi baita oturuntza horietan gizatasunaren arabera –gizonaren osotasuna, adin betea, gaitasunaketa indarra– eta ohorearen arabera erabakitzen dela zein leku izango den.

Bi printzipio horien arabera, beraz, bertaratuen artean, eta horrenbestez gizartean ere berdin, hierarkia zehatz eta ongi markatua eratzen duten bi balio horiek iristen dituzten pertsonak baizik ezin parte har dezakete jai horietan.

Horrela bada, menditar komunitate horietan bazen bertako elite indigena bat, gainerako gizarte mailetatik bereizia, aginpidea bere ezku zuena eta politikako eginkizunak burutzen zituena. Ohartarazi beharra dago gizonezko gazteen esku izango zirela seguruenera eginkizun horiek, Iberiako penintsulako beste herri indigena batzuetan bezala –gogora bedi gorago helikiari buruz zer esaten zen–; gizatalde indigenetan zereginak eta ardurak banatzeko orduan kontuan hartuko ziren oinarri edo baldintzetako bat erakusten digu horrek: adina.

Irizpide horrez gainera, oinarrizko beste bat ere kontuan hartzekoa da: sexu desberdintasunak ere desberdin bana araziko zituen menditar gizarteetan ziren eginkizunak: batzuk gizonezkoentzat eta besteak emakumezkoentzat. Gizonezkoek zuten eta beraiek kontrolatzen ere zuten aginpide politikoa –Iberiako penintsularen iparraldeko herri guztietan bezala, eta azken finean historian ezagutzen diren gizarte guztietan bezala–, eta gizonezkoek izango zuten orobat, bakoitzaren adinaren eta osasunaren arabera, taldearen defentsaren ardura ere.

Emakumezkoari dagokionez –aztertzen ari garen kasu honetan hari buruz zuzenean diharduten daturik ez dugun arren–, Iberiako penintsularen ipar aldeko gainerako herriei buruz oro har dakigunean oinarrituta, uste izatekoa da lurralde honetan ere hark izango zituela bere ardurapean nekazaritzako lanak, eta gizonezkoak bestelako eginkizunetan arituko zirela “edo ez zuten ezer egiten eta etzanda egoten ziren” Justinok dioenez kalaitarren artean ohitura omen zen bezala.

Lurraldeko gainerako populietan bezalatsu, nekazaritzan eta abere hazkuntzan oinarritua zatekeen ekonomia batean, emakumezkoak nekazaritzako lanetan zuen eginkizuna oinarri-oinarrizkoa zatekeen taldearen premiak osatzeko. Era horretara emakumearen eginkizuna ez da ugalketa bidez komunitateari egonkortasuna eta jarraitasuna ematea bakarrik, baizik eta ezin baztertuzko eginkizuna du ekonomiaren oinarrizko sektoreetako batean, nekazaritzan.

Baina emakumezkoak ikuspegi horretatik garrantzi handiko zeregina duen arren, gizonari dagozkio, lehen ere esan dugun bezala hierarkia erabakitzen duten balioak, eta gizonezkoak dira, Estrabonek dioen bezala, oturuntzetan “txistu eta turuta soinuari jarraituz korroan dantzan, jauziz eta makurtuz, dantza egiten dutenak”. Esan nahi baita, zeregin politikoen mundua gizonezkoen esku geratzen dela (horren erakusgarri bikaina litzateke, adibidez, Corocotta kantauriarra).

Emakumezkoak Iberiako penintsularen iparraldeko menditar populien gizarteetan izan zituen zeregin horiek direla eta, orain arteko historiografiak askotan aipatu izan du menditarren artean matriarkatu gisako errejimen bat izan ez ote zen. Horretan eragin handia izan zuen, besteren artean, XIX.. endeko antropologia eboluzionistak, haren iritzian patriarkatuaren araberako gizarteak baino lehen matriarkatuz antolatuak izan baitziren, eta gauza ziurtzat ematen baitzuen gainera, “emakumezkoen aginpidezko” aldi hori nahita ez igaro beharreko aldia zela herrien bilakaeran.

Gaur egun, ordea, Mediterraneo aldeko antzinateko gizarteez egin diren ikerketei esker, gizarte guztiek bilakaera eta garapen bide berbera dutela dioen teoria eboluzionistak beren neurrira ekarri direlarik, eta Antropologian egin diren aurreramenduei esker, matriarkatuaren tesi horrek geroz eta pisu gutxiago du antzinateko gizarteen ezaugarriak, eta horrenbestez Iberiakoiparraldeko herrietako gizarteen ezaugarriak oro har, zehazteko orduan.

Beste alde batetik, esan beharra dago, antzinako informazio iturburuei zor zaien begiramenduak hala eskatzen baitu, Estrabonek emakumezkoaren eginkizuna bereziki nabarmentzen duen Iberiako penintsularen iparraldeko gizatalde bakarra kantauriarrena dela. Greziar geografoak dioenez: “Gisa honetako gauzak beren usadioak zakar samarrak direla erakusteko frogagarritzat aipa daitezke; beste batzuk berriz, oso zibilizatuak ez izan arren, ez dira hala ere basa ohiturak, kantauriarrek beren emakumezkoei ezkonsariak ematekoa adibidez, zeren badute halako ginekokrazia gisako bat, eta hori ez da zibilizatu-zibilizatua” (Geografia III, 4, 18). Hortaz, historiaren ikuspegitik ez da zuzena berez kantauriarrena den ezaugarri hori, inoiz egin izan den bezala, Iberiako penintsulako iparraldekoherri guztien ezaugarri gisa zabaltzea, eta iparreko beste populi batzuen gizarte antolamendua, dela asturiarrena, dela barduliarrena, dela baskoiena, deskribatu nahi delarik “matriarkatua” aipatzea. Azken aldi honetako historiografia gehiena ados dago gainera kantauriar herriari dagokionean ere ezin dela frogatu matriarkatu deitzen den errejimen hori izan zenik, eta ados dago ama bidezko ondorengotza bat edo izan zela gehienez ere. Eta kantauriarrentzat horrela bada, areago da Euskal Herriko populi indigenentzat; ez da, bada, egoki – historiaren ikuspegitik– haien gizarte antolamendua matriarkatu bezala definitzea, etaezin uste izan daiteke emakumeak gizarte haietan, ekonomiaren alorrean ez bada, garrantziko eginkizun nabarmena izan zuenik.

Gauzak horrela badira, beraz, emakumezkoak ekonomian parte hartze handia izan zuen gizarte honetan, baina hortik ezin atera daiteke ondorioz gizarte hauetan emakumezkoen eskubidea edo matriarkatua zenik nagusi.

Emakumezkoak taldearen gizarte bizitzan horren parte handia izateak harrimena eragin zien, zalantzarik gabe, idazle klasikoei, aldi klasikoetako Atenasko gizartean horrelako protagonismorik eta antzekorik ere izan ez zezaten ohituta baitzeuden.

Edozeinetara ere, greziar munduan ere baziren zenbait gizarte emakumezkoak zeregin handia zutenak, aldi klasikoetan Epiro aldeko biztanleen artean edo Iliriako hegoaldekoetan gertatzen zen bezala.Estrabonek Iberiako penintsulako ipar aldeko menditarren artean aipatzen duen “covada” ezagunari dagokionez, hark esaten duen bezala emakumeek “laboreetan jarduten dute, eta erditzen dutenean, beren senarrak zaintzen dituzte, haiek oheratzen dituzte berak oheratu ordez” (Geografia III, 4, 17). Ohitura hori erritu gisa hartu behar da, taldearen bizitzarako oinarri-oinarrizkoa den gertaera batean parte hartu nahia adierazteko, baina horrek ez du esan nahi emakumezkoak inolako aginpiderik zuenik.

Ez da hala ere ahaztu behar E. Cantarella erromanistak zioena: “Grezian eta Erroman matriarkatua izan zenik erakustekofrogarik ez dela aitortzeak ez du esan nahi, horrenbestez, patriarkatu antolamendua denik izan daitekeen bakarra. Bakar-bakarrik esan nahi du Graziako gizartea eta Erromakoa, haien antolamenduaren aztarrenak azter daitezkeen arteko guztian, patriarkatuaren araberakoak izan direla; horixe besterik ez: jakinik (gaur egun edozeinek dakien bezala) patriarkatua gizartean izan daitezkeen antolamendu motetako bat baizik ez dela, emakumezkoen mendekotasuna ez dela ez ezinbestekoa, ez berezkoa, ez betirakoa”… Estrabonek dakartzan datuen arabera, beraz, Iberiako penintsularen ipar aldeko menditar herrien arteko gizarte antolamenduan ez du agintzen berdintasunak: oso bestela baizik, oso garbi ikusten da gizarte hierarkizatua eta mailakatua dela erabat, eta herri horietako elitearen bizimoduaren begabearri ematen digu hain zuzen greziar geografoak.

Gizarteko talde horrek hartzen du parte hark aipatzen dituen oturuntzetan; oturuntza horiek, soilik aristokraziako kideen ospakizunak izan arren, gizarte osoarentzat eragina izango zuten erabakiak har zitzakeen gizarte jarduera bezala hartu behar dira.

Esandako oturuntzek, berorietako hierarkia finkatzen eta bermatzen duten printzipioek, menditar herrietako ekonomian emakumezkoak duen paperak, horiek guztiek hiri-estatu klasikoa ez bezalako gizarte eredua, antolabidea eta funtzionatzeko era erakusten dute. Greziarren eta erromatarren antolamendua ez bezalako bizimodu eta antolamendua da menditar hauena; horrek ez du esan nahi ordea, antolamenduriketa nahasmenduzkoa denik. Aurrean esandako guztiaz gainera, aipatu beharra dago orobat gizarte hauek badituztela beren usadio eta lege arauak, eta badutela beren gizartearen kontu eta segurtasunaren ardura. Zentzu horretan ulertu behar dira Estrabonek menditar guztien ohituratzat ematen dituen bi arau, bata kriminalentzako justizia arauei dagokiena –”hiltzera kondenatuak amildu egiten dituzte eta parrizidio eginak mendiez eta ibaiez harunztik harrika hiltzen dituzte” (Geografía III, 3, 7)–, eta bestea gaixoak sendatzeko moduari dagokiona –”Gaixoak, antzina Egipton bezala, bidera ateratzen dituzte, gaixo hori izan dutenek aholkuak eman diezazkieten”–.

Bizimodu hau Euskal herriko eskualderik malkorren eta menditsueneko gizarteei dagokiena da; horren malkor ez diren lurraldeetan, nekazaritzarako egokiago direberenetan beraz, hegoaldeeneko lurraldeetan –ager vasconum deitu guztian oro har–, Arabako lautadan eta Pirinio mendiez iparraldean Garona ibaiaren eta haren ibai adar nagusien inguruetan, bertako gizarte antolamenduak klasikoen artekoaren antz handiagoa du, askoz ere hurbilagokoa da, lurralde horietan aski garai zaharretan aurkitzen baitira hiriak, hala nola Graccurris, Calagurris, Andelos edo Lugdunum Conuenarum… Erromatar estatuak, inperioko beste lekuetan bezalaxe, bere premien arabera antolatuko eta moldatuko ditu hemen ere bertako lurraldea eta jendea; lekurik urrunenetaraino eramango du bere antolamendu politikoa, ciuitates erakundea, bere lurraldearekin eta mugak ongi zehazturik,erdigunearekin –hura izango da politika, administrazio eta erlijio zentroa–, bere erakundeekin, bere magistraturekin…, res publica-ko elkar bizitzak eskatzen zituen baliabide guztiekin alegia, era horretara betidaniko “elkarrekin bizi nahia” oreka lasai batean “hobeto bizi nahi” bihur baitzitekeen.

Leku bakoitzean lehendik zegoen errealitatea gutxi-asko aldaturik ciuitates-ak sortzea izango da Euskal Herriko populi-ak Erromako inperioan txertatu eta haien artean erromatar bizimodua zabaltzeko baliabiderik garrantzizkoenetako bat; hala herri horiek egoera berrira moldatuz joango dira poliki-poliki.

Komunitate edo ciuitates berriak erromatar ereduaren arabera antolatzeko, antzinako Euskal Herriko lurraldea berriro antolatu behar izan zuten erromatarrek; ordenatu esaten denean, miatze, aztertze eta berregituratze lan luze eta geldi bat, biztanleak kontatu eta lurrak neurtzea, esan nahi da hemen, batez ere Augustoren agintalditik aurrera abiarazi zen lan eskerga bat.

Hirigintzarik ia izan gabeko lurraldeetan hiri berriak sortu behar ziren gainera, inguruko lurraldeentzat hiriburu eta erakargune izan zitezen. Horrexegatik, hain zuzen, barruti politiko-administratibo berri guzti-guztien mugak zehatz erabakitzea izango da Erromak egingo duen lehendabiziko lana; barruti horiek izango baitira handik aurrera Euskal Herriko antzinako biztanleentzat – bestelako desberdintasun ororen gainetik– oinarrizko eta beharrezko erreferentzi puntua.

Erakunde politiko berriok lurraldearen antolamendurako eta kudeaketarako zentro bilakatzen dira; barruti buruan egiten dira erlijio, administrazio eta fiskalitate jarduera guztiak.

Hirietan gorde ahal izango dute, K.o. I- II. mendeetatik aurrera batez ere, Euskal Herriko elite indigenek –Erromatar inperioko gainerako lekuetan ere antzera gertatu zen– aurrerantzerako beren buruzagitza; hirietako egituran finkatu ahal izango baitute elite horiek gizartean lehendik duten egoera, erakunde politiko berrietan komunitateari dagozkion arazoen eta gaien jestioa berentzat harturik.

Alde honetatik ez du beraz zer harriturik gutxi-asko hiritartu diren ingurune horietan aurkitzen baldin badira argi eta garbi dokumentaturik erromatar munduan ohikoak diren gizarte taldeak. Ingurune hiritartu horietan hasiko ziren zaletzen Euskal herriko biztanleak, beren garaian britainiarrak bezala, erromatarren antzera jaztera, “…eta togaren erabilera arras zabaldu zen. Poliki-poliki bizioen liluretara, egurats ibilietara, bainuetara, eta mahaiko gozagarrietara makurtu ziren” (Tazito, Agricola 21, 2).Antzinako Euskal Herriko gizartearen erromatar ordenamendua ezagutu ahal izateko epigrafiaren iturburuek dakarten balio handiko informazioa dugu eskura. Epigrafia hori, hain zuzen, erromatarrek inperio osoan eguneroko bizitza pribatu zein publikoan izandako gertaerak galdu ezinezko gaietan grabaturik uzteko hedatu zuten ohiturak sortua da –horregatik dira hain zuzen hainbeste eratako epigrafiak: hilobietakoak, erlijio eskaintzak, ohorezkoak–; epigrafia horiek guztiak egin dituen gizartearen zuzen-zuzeneko testigantzak eta lekukotasun agerikoak dira.

Epigrafia horrek, erromatar inperioaren mendebaleko lurralde hauetan aita-seme filiazioa dela nagusi erakusten du lehenlehenengo gauza, erromatar gizartean bezalaxe alegia; horregatik aitaren izena genitibo kasuan jarri eta latinez seme edo alaba esan nahi duen hitza jartzen da ondoren (filius/a). Horrela bada, pertsonak izendatzeko gehien baliatzen den formula norbere izena eta ondoren filiazioa izan ohi da, Gastiainen (Nafarroan) aurkitutako zutarri batean ageri den bezala: Annia Buturra Viriati filia. Epigrafia bilduman ageri den izen zerrenda Iberiako penintsularen ipar aldean aurkitzen den berbera da hemen ere; aita bidezko filiazioa eta ama bidezkoa, biak ageri dira, eta orobat filiazio bidezko izendapen sistema, eta ezkontza bidezkoa ere: soror, coniux, maritus, uxor, pater, filio, mater, e.a.

Famili sistema erromatarren garaian hemen ere erromatarren artekoaren antzekoa zela uste izateko oinarria ematen diguten ezaugarri horiez gainera, beste datu bat ere ematen digu, garrantzi handikoa, epigrafia horrek: hirietan eliteak zirelakoa alegia.

Municipium-etako magistratuak, dekurioien ordo-ko kideak, hirietan beren aberastasunagatik edo ospeagatik goreneko gizartearen mailan zeuden taldeetako kideak ziren batez ere. Badakigu, adibidez, Pompaelo-n bazela bertako goi mailako magistratura bat, duunviratoa; eta bazela orobat Eliumberrum-en (Auch edo Auski) Ausci-en hiriburuan eta Aquae Tarbellicaen (Akize). Magistratu horien esku egon ohi zen hiriko edo herriko justizia arministrazioa, dekurioien biltzarra deitzea eta haren zuzendaritza, haiek izaten ziren hauteskundeetako lehendakari, haiek administratzen zituzten hiriaren ondareak, kuestoreekin batera, e.a.; hitz batean, hiri jestioaren arduradunak ziren, neurri handi batean. Badira, orobat, Andelosko datuetatik ateratzen denez (Muruzabal Andion, Nafarroa), kaleak, plazak, eraikuntza publikoak behar bezala zaintzeko ardura duten udal arduradun edo magistratuak, hiriaren hornizioen kontrolaren ardura dutenak, ikuskari publikoakantolatzeko ardura dutenak, e.a.

Beste adibide bat: bada Lugdunum Conuenarum-en (St. Bertrand de Comminges) quattuoruiri-en collegium bat –quattuoruiri izen hori ematen baizitzaien duumviroei eta udal arduradunei, batera harturik– izan zela frogatzen duen testigantza bat, edota Tritium Magallum-eko (Tricio) herritar batek herri horretako kargu guztiak izan zituelako testigantza bat ere –omnibus honoribus in re publica sua functo–.

Adibide bat baino gehiago dago, beraz, bai ager vasconum-ean bai akitaniarren artean erromatarren hirietako magistraturak gutxi-asko zabaldurik zirela eta bertako biztanleen arteko eliteak kargu horietan parte hartuz Erromako hiritar bilakatzen zirela frogatzen dutenak. Erromako hiritar bilakatze hori mesede eta ohore handia zen inperioaren hasieran, inperioko mendebaleko biztanlearentzat munduaren jabe zen inperioko partaide izatea nahi baitzuen esan, erromatar alegia, estatus horrek legez zekartzan abantaila guztiekin, gainera.

Magistratu hauentzat politikan distiraz betea izan zitekeen karrera baterako hasiera baizik ez zen izaten orain arteko hori, zenbaitetan ohoreetan oso gora eraman dezakeen cursus honorum baten hasiera alegia; aipatu berri den Tricioko magistratuaren kasuan, adibidez, Tarraco bere probintziako hiriburuan inperioko gurtzaren goren mailako apaizgoa edo flamen kargua izateraino iritsi zen. Gauza bera esan daiteke Ponpaelo-ko Cn. Pompeioz, lehendabizi bere jaioterriko duumviro izana, gero flamen inperial izan baitzen Tarracon. Ez da ahaztu behar, gainera, apaiz kargu horretarakoa probintziako biltzar edo conciliumeko kideek hautatzen zutela probintziako gizarteko eliteko kideen artean, eta esan beharrik ere ez dago, kargu horrek duen esanahi eta garranzia politiko-erlijiozkoa izanik, probintziako hirietako eliteek lehia bizia zuketela kargu hori eskuratzeko. Probintziako flamen kargua uztean –urtebete irauten baitzuen kargu horrek– kargu hori izanak eskubide zuen probintziako foruan estatua bat jaso ziezazioten, zutoin baten gainean, bertan bere izena, bere jatorria eta bere origo-a idatzirik. Beste mesede batzuk ere bazituen, hala nola ikuskarietan lehenengo ilaran eseri ahal izatekoa, toga pretextaz jantzirik, eta zeremonietan purpurazko toga jaztekoa.

Politikan ere halako eragina zuen garrantzi handiko apaizgo horretara iristea ez zegoen gizonezkoen esku soilik; emakumezkoak ere irits zitezkeen kargu horretara.

Euskal Herriari dagokionez badira bi testigantza, flamen kargua izatera iritsitako bi emakumezkorenak. Bata Pompaelo-koa zen eta bestea Cara-koa. Apaizgo honetara iristenziren emakumezkoak flamen izandakoen emazteak izan ohi ziren normalean; horrexegatik hain zuzen, gogoratu beharra dago probintzietako hirietako eliteetako kideek izan ohi zituztela kargu horiek, eta gizarte mailetan gora egiteko balio ziela zalantzarik gabe kargu hori izateak. Beste batzuetan probintzia bateko flamen izatera iristeak karrera militarrean arrakasta handiak lortu izanaren aitorpena baizik ez du esan nahi: hala izan zen C. Sempronio Fido Calahorratarraren kasuan, adibidez, IIII Scythica, VI Ferrata, III Gallica XX eta Valeria Victris lejioetako tribuno militar izan baitzen, eta harreman onak, amicitia-azkoak agian, izango baitzituen probintziako hirietako eliteen artean, eta horretxek erraztuko ziokeen probintziako flamen izatera iristeko bidea. Calahorratar hau berau equites edo zaldunen taldeko kidea da; beraz 400.000 sestertzioko ondarea zuen, eta erromatar gizarteko secundus ordo-ko –zalduneriako–, kide zen; horregatik bazuen, dekurioiek bezala, bere ornamenta bereziak erabiltzeko eskubidea, erromatar zaldunen bereizgarria zen urrezko eraztuna, adibidez; ezaugarri edo bereizgarri horiek hain zuzen darabiltzanaren estatus berezia erakusten dute, erromatar gizartearen baitan ziren hierarkia desbedintasunak eta gizarte mailen arteko aldeak alegia.

Calahorratar honentzat erromatar gudarostean parte hartu izana gizarte mailetan gora egiteko bide izan baldin bazen, gauza bera gertatu zitzaien lurralde honetatik erromatar gudarostean sarturik oste laguntzaile izan ziren gudari taldeetan partaide izan zirenei. Horrelakoetan indigenak erromatartzeko garrantzi handiko elementua izaten da gudarostea, gudaroste horretan 25 urte eman ondoren erromatar izendatzen baitzen gudaria. Horren adibide bikaina K.a. 89ko Ascoliko Brontzea deituak ematen digu: brontze horretan Hispaniako hainbat hiritatik turma Salluitana-an gudari sartu eta gudari izanei berorien gerrako merituen ordainez Erromako hiritar izendatu zireneko testigantza ematen da; horien artean baziren bederatzi zaldun jatorriz Segia hirikoak (Segia hiri hori Ebro arroaren erdi aldera zegoen, garai horretan baskoitzat eman daitekeen lurraldean).

Cohors II Vasconum ciuium romanorum bat izan zela ere gauza ezaguna da, K.o.

II. mendekotzat ematen diren zenbait inskripziotan agertzen denez. Gauza ezaguna da orobat, izan zela cariete kohorte bat, agian karistiarrekin zerikusia izan lezakeena, eta baita beste barduliar kohorte bat ere, Flavioren edo Trajano-Hadrianoren garaian.

Laburtuz, bada, Euskal Herriko populiak, Iberiako penintsulako iparraldeko gainerako herriek bezala hartzen dute parte erromatar gudarostean, eta argi eta garbi esan daiteke, horrenbestez, Estraboni jarraituz, erromatarren alde borrokatzen direla.

Aztertu diren gizarte barreneko taldeekin batera, badira lurralde honetan beste pertsona mota batzuk legez libre ez direnak, libertoak eta esklaboak adibidez. Libertoenartean bada Eliumberrum-eko (Auch edo Auski), sevir augustal bat, izenez C. Antistio Threpto, inperioko gurtzarekin zerikusia duena beraz; jatorriz jopu izanagatik, aski aberats izatera iritsia zen nonbait –hiriko sevir augustalen collegiumarentzat emaitza bat egiteko kargua bere gain hartzen duela kontuan hartzen bada– eta aski gizarte maila altua zuen Ausci-en hiriburuan. Egoera hori berori ederki islatzen da Petronioren Satiricon-eko Trimalcio libertoaren pertsonaian, haren esanetan “gabiraiaren hegadak baizik har ez ditzakeen lur sailak baitzituen, eta horrez gainera, dirua diruaren gainean”. Esklaboen artean aipatzekoa da Athenionus izeneko dispensator publicus bat, Nafarroako Eslaban agertutako testu batean aipatua, seguru asko herriko ondasunen administrazioan ziharduen mendeko langile bat zatekeena.

Ausci-en artean ere bada seruus baten aipamena, erlijiozko eskaintza bat egin zuelako, eta barduliarren artean seruus bat eta ancilla bat, Ilarduian eta Kontrastan (Araban) aurkitutzako inskripzioetan aipatzen direnak.

Bukatzeko bada, esan daiteke, datu asko-asko ez badira ere, badirela zenbait adibide eta froga, aski esanguratsuak, Inperioaren lehenengo bi mendeetan Euskal Herrian oro har, eta batez ere ager vasconum-ean, erromatarren munduan ohiko ziren erlazioak eta gizarte barreneko taldeak ezezagunak ez zirela argi eta garbi erakusten dutenak.

Gizarte harreman eta talde horiez gainera lurralde honetako biztanleen artean bazen beste gizarte ohitura bat, Hispaniako gainerako lurraldeetan ere testigantza ongi frogatuak utzi dituena: hospitium-a, 57 eta 185. urteetan egindako ostalaritza itun banatan ongi agertzen den bezala. Hospitium hori antzinateko mundu osoan gizataldeen edo pertsonen artean babes, elkarlaguntza eta solidaritate loturak eta harremanak eratzeko baliatzen zen itun edo hitzarmena zen.

Guri dagokigunean, dauden bi dokumentuetako batean ituna sinatzen duten parteetako bat Pompaeloko hiria da –civitas bezala edo respublica bezala sinatuz– eta beste sinatzailea erromatar hiritar bat –L.

Pompeio Primiano 57. urteko hitzarmenean eta Sempronio Taurino Damatiano 185.. rtekoan–. Bigarren kasu honetan, gainera, hospitium itunaz gainera patroi ituna ere badago hiritarraren aldetik, eta era horretara erromatar hiritar hori Pompaelo hiriko hiritar eta patroi bihurtzen da –ciues et patronus cooptauit–.

Hitzarmen horiek sinatzeak erromatarren aginpidea onartzen zela esan nahi zuen; erromatar aginpide horren ordezkari erromatar ospetsu bat izan ohi zen, etahorrenbestez harekin eta hark zekarren eginkizunarekin onezko harremanak izatea, inperioan sartzeko eta onez txertatzeko prozesua indartzea eta ziurtatzea zen. Behin hospitium hitzarmen eta patroi hitzarmen hori sinatzen zelarik, patroi hori hiriaren “babesle” bilakatzen zen, eta normala zen pompaelotarrek harengandik opariren bat espero izatea, ohitura baitzen patroi aberatsek halako opariak egitea.

Horrez gainera kontuan izan behar da 57. urteko dokumentuan hitzarmena berritu egiten dela, alegia, epigrafiak erakusten diguna ez dela hospitium ituna lehendabiziko aldiz egiten zeneko testigantza, bestela baizik, lehendik ere bazela hitzarmena, eta oraingo honetan ez direla berritu baizik egiten lehendik ziren harreman batzuk; zein eratako harremanak ordea ezin daiteke zehaztu, bestelako daturik ezean. Litekeena da lurralde honetako populi-ek, auzoan zituzten zeltiberiarrek bezalaxe, erromatarrak baino lehenago ere ezagutu izana era honetako jokabide sozialak, Vianako La Custodiako (Nafarroa) herriko adeitasun teserek –erromatarren artean hitzarmen baten frogantza gisa erabiltzen ziren metal, zur edo bolizko xaflak– itxuraz frogatzen duten bezala, baina edozeinetara ere erromatarren garaian hitzarmen modu hori baliatu izana erromatar estatuaren interesen aldeko egitatea da.

Orain arteko guztia laburbilduz esan daiteke beraz, erromatarren garaia baino lehen gaur egun Euskal Herria den lurraldearen zati batek, Estrabon greziar idazleak menditar deitzen dituen gizataldeak bizi ziren lurraldeak batez ere, zibilizazio eredu klasikoaren oso bestelako ezaugarriak zituela, itxura denez; erromatarren garaiari dagokionez berriz, epigrafia iturburu aberatsik ez delako informazioa ere oparoa ez den arren –hala gertatzen baita saltus vasconum-ean behintzat–, garai horretatik geratu zaizkigun testu epigrafikoak erakusten dutenez –ager vasconum-ean, Arabako Lautadan eta Pirinioez iparraldeko zenbait lekutan– erromatar munduaren ezaugarri berak sumatzen diren gizarte antolamendu bat ageri da. Erromatar inperioko lurralde hauetan Hispaniako beste leku batzuetan bezala, bertako eliteek gizartearen interes orokorreko gaien jestioa beren esku hartuz finkatuko dute gizartean duten maila, eta erromatar bihurtuko dira. Esan daiteke, beraz, Yourcenar-ek dioen bezala, lurralde honetan ere “magistratuak merkatarien pisuak eta neurriak ikuskatzen, kaleak garbitzen eta argitzen, desordena, ganora gabezia, beldurra, injustizia eragotzi eta legeak zentzuz interpretatzen ahalegintzen diren hiririk apurrenetan ere betirako geratuko dela Erromaren oroitzapena”.