Historia»Historiaurrea
Historiaurrearen ikerketak Euskal Herrian: zenbait arazo
H istoriaurrearen kontzeptua –azterlan gisa ulertuta– azaltzen da laburki atal honetan, batez ere, euskal historiaurrearen sorkuntza eta garapena gaitzat hartuta. Aurreko mendearen erdialdean hasi bazen ere, mende honen lehen urteak arte ez zuen indarrik hartu euskal historiaurrearen azterketak. Orduan, zenbait ikerlari handiri esker, nola ziren Telesforo Aranzadi, Enrique Eguren eta, batik bat, Jose Migel Barandiaran, oso izen ona izatera heldu zen Euskal Herriko historiaurrearen arkeologia nazioarteko zientzia zirkuluetan.
Historiaurreaz
Historiaurrea Europan jaiotako jakintza
bat da, XIX. mendearen erdialderako guztiz
sendotua. Hasieran antzinateko hondakinen
ikusmolde naturalista bati lotu zitzaion;
gero, osatzerakoan eta bilakatzerakoan,
erabakiorra gertatu zitzaion Paleontologiak
eta Geologiak jokatu zuten papera.
Orduz geroztik, antzinako gizarteak zein
bere ingurugiroan ezagutzea izan da Historiaurrearen
helburua, eta, hala, denboraren
kontzientzia duen jakintza soziala dela esan
daiteke. Bere objektuaren berezitasuna dela
eta, berezia du lan metolodogia ere. Metodo
arkeologikoa –alegia, datuak agerlekuan
bertan eskuratzea (aztarnategiak bilatu,
identifikatu eta arakatu) eta laboratorioan
era askotako azterbideak aplikatzea (teknika
analitikoak, tipologikoak, datazio teknikak,
ingurune naturala definitzeko azterketak…)
da historiaurrearen ezagutzarako oinarria.
Estrategia, tipologia eta kronologia, sedimentuen
analisiarekin loturik, eta orobat
analisi arkeozoologikoak, arkeobotanikoak,
paleoantropologikoak… erabiliz, predikatu
koherente bat sortu zen azkenean.
Alabaina, Historiaurreaz mintzatzeak,
alde batetik, Historiaren aurreko une kronologiko
bat aipatzea esan nahi du, eta,
bestetik, Historiaren testuinguru orokorrean
espazio historiko bat finkatzea. Horrek esan
nahi du prozesu historikoaren jarraitasunean
muga batzuk –balio erlatiboa eta konbentziozkoa
dutenak– hartu behar direla kontuan
Historiaurrea finkatu ahal izateko. Historiaurrea,beraz, gizakiaren lehen kultura
agerraldien agerpenarekin hasi zen, eta testu
idatzien hedatzearekin bukatu. Gaur egun
uste denaren arabera Historiaurreak hiru bat
milioi urte iraun zuen.
Denbora tarte izugarri luze horretan
beraz guztiz egoera desberdinak izan ziren.
Horregatik, bizirik iraun beharra islatzen du
Historiaurreak giza ereduetan, kultura
agerraldietan eta oro har ekosistema sarean.
Batzuk zein besteak aldatu egin ziren pixkana-pixkana,
eta, era horretan, denboran eta
espazioan zehar bakandu. Biologia eta kultura
aldaketa horietan, badirudi klimaren
aldakortasunak jokatu zuela paper nagusia,
alegia, klima izan zela aldaketa prozesuaren
faktore funtsezkoenetako bat. Izan ere,
Europa Mendebaleko Historiaurrearen ezaugarri
nagusietako bat aldian behin klima aldatzea
izan baitzen: orain izotzaldiak, hotzak
eta lehorrak (zaharrenetik hasita: Biber,
Donau, Günz, Mindel, Riss eta Würm),
orain izotzaldi bitarteak, epelak eta hezeak
(Biber-Donau, Donau-Günz, Günz-Mindel,
Mindel-Riss eta Riss-Würm). Aldi nagusi
horien barruan, bestalde, beste laburrago
batzuk izan ziren (hotzak edo estadioak, eta
epelak edo estadio artekoak), eta horietan
ere klima aldaketa bereziak izan ziren, baina
ez hain luzeak. Laugarren aroan –Historiaurreko
oinarrizko geologia aroa– bi garai
nagusi bereizten dira: Pleistozenoa (izotzaldiak
eta izotzaldi bitarteak) eta Holozenoa
(Würm izotzaldiaren ondorengoa eta
gaur egungo klimara bidean). Paisaje desberdinak,
era askotako landare eta animalia
elkarteak, langintza bereziak, askotariko
gizabanakoak…, horiek izan ziren klima
aldaketaren dinamika konplexu horren
adierazpen zuzena hein handi batean.
Hori guztia argitzeko eta ulertzeko, hain
baita zabala eta nahasia, estadio edo aldietan
ordenatu behar dira Historiaurreko
egoerak. Europako hego-mendebalean,
konbentzioz, hiru aro nagusitan sailkatu ohi
da Historiaurrea: a) Paleolitos aroa (Behe,
Erdi eta Goi aroetan banatua), oso luzea,non gizakia harrapari bat bezala bizi zen
eta harria lantzen hasi zen. b) Epipaleolitos-Mesolitos
aroa eta lehenengo produkzio
ekonomia edo Neolitos aroa bitarteko trantsizio
garaia. c) Metal Garaia: gizarte egiturak
sendotuz joan ziren eta gizakiak lehenbizi
kobrea (Kalkolitos aroa), Brontzea gero
(Brontze aroa) eta Burdina (Burdin aroa)
landu zituen.
Euskal Historiaurreaz
XX. mendea bukatzen ari den honetan,
begiratu lasai bat egiten bazaio Euskal Herriko
Historiaurreari, ikusiko da, gertaeren
ezagutzan ohiko izaten diren lorpen eta
hutsuneen ondoan, nolako tradizio luzea eta
sendoa duten era honetako ikasketek, eta
zeinen maila garaia duen ikerketen kalitateak.
Tradizioaz mintzatzea ez da historia bat
aipatzea bakarrik, aitzitik, ezagutzaren igortze
luze bat kontuan hartzea ere bada. Kalitateaz
mintzatzea aldi berean izaten da
egindakoari kalifikazio bat eranstea ere. Eta
euskal Historiaurreak tradizio zabala du, eta
kalitate frogatua.
Baina ba al dago euskal Historiaurre
batez mintzatzerik? Euskal espazio fisikoan
Historiaurrean izandako gertaeren azterketa
gisa ulertzen bada Historiaurrea, orduan
Euskal Herrian izandako Historiaurreaz
ariko ginateke euskal Historiaurreaz bainoago.
Izan ere, euskal Historiaurreak ikerketarako
marko kontzeptual berezi bat definitu
beharko luke aurrena, arrazoibideari
oinarri sendoak ipini gero, bere orientazioan
helburu koherenteak ezarri ondoren, eta
aplikazio baliabide metodologiko eta instrumental
egokiak eta erakoak izan azkenik.
Gure iritzian, euskal Historiaurrea izan,
bada. Hasieran XIX. mendeko kristau ikusmolde
bati egon zen lotua; gero, XX. mendearen
lehenengo herenean, aldatzen hasi
zen ikusmolde hori, eta pixkana-pixkana,
etorkizuneko ikerketa moldeetara bideratzen
hasi zen. Aranzadik, Barandiaranek eta
Egurenek egin zuten, Espainiako gerra zibilaren
aurretik, euskal Historiaurrearen formulazio
orokorra, eta Barandiaranek berak
osatu zuen gero formulazio hori, mendearen
bigarren erdian egindako lan emankorrekin.
Jakintsu horiek markatu zuten euskal
Historiaurrearen patua, eta gaur egungo
ikerketa ere haien lanaren jarraipena da
azken batean.
Eta horrela, euskal Historiaurrearen garrantzia
ezagutu zuen Europako zientziak.
Euskal Herrian aurkitutako ondasunaren
aberastasunaz gainera goi mailako ikerlariak
izateak eta lan metodo zehatzak erabiltzeak
ere eragina izan zuten horretan.Horra Historiaurreari buruzko ezagutza
sakontzen eta gaur egungo ikerketa bideetan
aurrera egiten lagundu duten faktore
nagusiak.
Alabaina, euskal Historiaurrea bere
osoan ulertu nahi bada ez da oso zuzena
gaurko ikuspuntutik epaitzea XIX. mendearen
bukaeran edota mende honen hasieran
aztarnategi batzuetan egin ziren ikerketa
puntualak. Pentsa dezagun prozesu bat
dela ezagutza, gauza dinamiko bat denboran
zabal daitekeena eta une historikoen
arabera alda daitekeena. Horregatik, prozesu
historiko baten gisa ikusi behar da ezagutza
hori, eta besteek zer pentsatu zuten,
eta arazok nola konpondu eta adierazi zituzten
ulertzen saiatu behar gara. Hori da
Historiaurreari buruzko ikusmolde egoki eta
bere ingurunean ondo txertatu bat lotzeko
bidea. Hala beraz, euskal Historiaurrearen
eratze prozesua azaltzen saiatuko gara.
Albiste bakan batzuez aparte XVII. mendean,
Historiaurreko aztarnen lehenengo
aurkikuntza sistematikoak XIX. mendearen
bigarren erdiaz gero egin ziren. 1832an, ustekabean,
Aizkomendiko trikuharria aurkitu
izanak mende osoko ikerketen bidea eta
nolakotasuna baldintzatu zituen. Trikuharriak
eta gisako momumentuak izan ziren
ikerketaren aitzindarien arretaren gune nagusia
(L. Velasco, R. Becerro de Bengoa, F.
Baraibar, J. Apraiz, J. Iturralde). Lehen aurkikuntza
haren atzetik beste asko etorri ziren
Araban eta Nafarroan. Europa Mendebalean
garai hartan ohiko ziren interpretazio
paradigmetatik abiaturik, aldizkako inbasore
zelta batzuen adierazpentzat hartzen
ziren trikuharriak, Tubalen ondorengoak
bizi ziren espazioaren testuinguruan. Izan
ere, XIX. mendean, aurrekoetan bezala, oso
ohikoak ziren topiko mitifikatzaile haiek,Mendebaleko etnien jatorri zaharrari zegozkionak.
Antzinako herri askoren jatorriari
zegokionez, gure arbaso “heroi eta gloriazkoak”
bilatu nahia –M. Larramendiren hitzetan–,
ohiko arrazoibidea izaten zen. Frantzian
zeltek jokatu zuten paper hori, Arturo
erregeak Ingalaterran eta Andaluzian tartesiar
erregeek; gure aldean berriz Bibliako
Tubal eta haren ondorengoak, iberiarrak
edo euskaldunak, izan ziren alegiaren protagonistak.
Mende askoz geroztik, Hasierako
pasarte bati buruz elizak egindako
exejesiaren arabera, Noeren iloba mitiko
haren ondorengo zuzenak ziren euskal geografiako
lehen biztanleak eta haien hizkuntza.
Dudarik ez dago hasieran ez zela gauza
erraza izan hilobi megalitiko haiek Tubalen
teoria mitologikoaren baitan interpretatzea.
Teoria horrek zioenez, euskal lurren
espazio fisikoan ez zen kanpoko inbasiorik
gertatu, eta, hortaz, penintsulako lehen
biztanleak, bertakoak, tubaldar euskaldun
edo iberoak, betidanik bizi izan ziren gaurko
eusko lurretan, Historiaren lehen unetik
bertatik alegia. Laster geratu zen Tubalen
inguruko hipotesian txukun txertatua
trikuharriak zeltak zirelako uste hura, arazoaren
behin-behineko irtenbide gisa; mendearen
bukaera arte ez zuen indarrik galdu
Tubalen hipotesi hark. Historiaurreko
gertakizunak ontzat emateak, eta Historiaurrekoak
zirelakoan interpretatzeak, bestelako
auziak bazter utzita, ikusmoldeen krisi
bat ekarriko zuen. Era horretan amaitu
zen ezagutza baldintzatua eta espekulaziozkoa
ezaugarri izan zuen aldi luze bat. Orduz
geroztik, antzinako biztanleen errituzko
hilobiratzeekin lotuak zeuden agerraldi arkeologiko
gisa ulertu ziren trikuharriak. Eta
ikusmolde horrek, xehetasunak gorabehera,
bere horretan dirau gaur ere.
XX. mendean zehar euskal Historiaurrea
bere gorputz teorikoa kontzeptuz eta metodologiaz
aberasten joan zen –eta izan
zuten eraginik horretan zientziaren teoriaren
inguruan historian zehar sortu diren
joera epistemologikoek: historizismoak, funtzionalismoak,
morfologismoak, estrukturalismoak…–
eta baliapide arrazionalagoz eta
zientziaren aldetik ziurragoz janzten.
Historiaurreko ikerketen norabidean, eta
gerora izango zuten etorkizunean, garrantzi
handiko gertaera izan zen Telesforo
Aranzadik, Jose Migel Barandiaranek eta
Enrique Egurenek sorturiko lantaldea
(1916). Haiei zor zaie euskal Historiaurrearen
sorrera.
Europako kultura taldeetan nagusi zen
zientzia giroak izan zuen eraginik euskal
Historiaurrearen ikekertak harturiko bide
berrian. Herrien historia ezagutu nahiak
berekin ekarri zuen, ikasketa etnografiko
garrantzitsuen garapenarekin batera, arkeologia, hizkuntza, mitologia edo antropologia
fisikoko auziak sakontzea.
Nortasun etnologikoari buruzko ardura
horretan, euskaldun herriaren sustraiak bilatzea
eta haren garapen historikoa finkatzea
izan ziren jardunaren lehen helburuak.
Horretan bete-betean sartzen zen Historiaurrea,
helburu horiei zegokienez informazio
guztiz garrantzizkoak eman behar zituelakoan.
Hala bada, erraz ulertzen da Historiaurrearen
ikerketak garapen ikusgarria
izatea.
Haitzuloetan egindako aurkikuntza eta
indusketek osatu zuten une haietan aurkitu
ziren monumentu megalitikoen zerrenda
luzea (trikuharri multzoak); horrekin batera,
kontuan hartzen badira arkeologia ikerketak
eta ustekabeko beste aurkikuntzak,
urte gutxi lehenago pentsatu ere ezin zen
moduko tamaina hartu zuen euskal Historiaurrearen
kronologiak. Historiaurre osoko
aztarnak aztertu ziren: hasi Behe Paleolitos
aroko industrien erreferentzietatik beranduko
Protohistoriako edo Burdin aroko
egoeretaraino, bi mutur horien arteko oinarrizko
industria konplexu anitzetik iraganez.
Une haietan osatu ziren euskal Historiaurreko
iraganaren erreferentziaren zutabeak,
eta kopuruz ugarien ziren haiei –trikuharri
hilobiei– lurralde eta kultura esanahi
bat egotzi zitzaien.
Jardunbide horren azken gisa, nazioarteko
zientzialarien ezagutza jasoko zuen
Aranzadi, Barandiaran eta Egurenek osaturiko
lantaldeak.
Indusketaren metodologiaren eta materialaren
trataeraren zehaztasun zientifikoa
–aztarnategiaren beraren oinean gauzaturiko
plano eta ardatzetatik abiatuz aztarnategiaren
eremua arrazionalki egituratzea, sedimentua
indusketa banako erregularretan
oinarriturik altxatzea, estratigrafia biltegia
hurrenez hurren definitzea eta koordenatuen
arabera egitea aurkitutakoaren banaketa,
datu materialen erauzketan erabilitako
ardura eta lehia, lurren bahetzea, berreskuraturiko
hondakinak zaintzea, edota zigilatzea
edo markatzea planoko kokalekuariburuz egitea– eta horrekin guztiarekin loturik
proiektuen askotariko ikusmoldea
–paisaje, klima, fauna, landaredia, etnografia
edo antropologia datuak barne– aitzindari
gertatu ziren une haietan zientzian ikerlari
haien idatzien kalitate maila jaso zuten.
Euskal Historiaurrea bere espazioa ari zen
sortzen Europako testuinguruaren baitan.
Horrekin batera, gizataldearen osagai
etnikoari edota biztanleek sorturiko unibertso
mitologikoari zegozkion auziak sakontzeak
osatu eta sendotu zuten gai haien
definizioa.
Historiaurreko trikuharrietan, eta Historiako
garaietako multzoetan berreskuraturiko
gizabanakoengan errepikatzen ziren
ezaugarri anatomikoetan oinarriturik definitu
zuen T. Aranzadik “euskal edo Pirinio
mendebaleko tipoa”. Gertaera horrek gizataldearen
jarraitasun teorikoa agertzen zuen,
hainbat milalditan zehar ingurune batzuetan
beste talde etniko batzuei loturik –bereziki,
“mediterranear tipo segailari” hegoaldeeneko
parteetan eta “Alpekoei” Pirinioetako
ibar garaietan. Horrek, itxuraz, garapen
prozesuaren antzinatasuna adierazten
zuen. Pirinio mendebaleko tipo fisikoa,
trikuharrien garairako anatomiaz berezitua,
Cro-Magnon Magdalendar segailaren edota
Goi Paleolitos aroaren amaierako aldaera
in situ bat izan zitekeen.
J. M. Barandiaranek, bestalde, mitologia
zahar ezezagun bat ezagutarazi zuen,
toponimo eta elezahar askotan gordea, ahoz
ahoz eta belaunaldiz belaunaldi Euskal Herriko
geografia osoan zehar transmititua.
Ezezagunari buruzko kezkatik sortua bada
mitoa, azaldu ezin den hartatik, euskaldunek
ere, beste antzinako herriek bezala,
ezjakintasun horri erantzun behar izan zioten
mitologia eredu konplexu baten bitartez.
Munduaren eta munduko gertaera nagusien
kosmologia interpretatzaile berezi
bat da euskal mitologia, Mendebaleko Pirinioetan
kokaturiko herri baten ikusmolde
bereziaren arabera sortua. Euskal mitologian
era askotako pertsonaiak daude (Mari, Lamia,
Sorgina, Akerbeltz, Basajaun, Tartalo,
Herensugea, Jentilak…), irudi zoomorfikoetara
lotuak (zaldia, zezen gorria, behi gorria,
akerra, ahuntza…), eta haitzulo eta
lezeetan bizi dira asko (Marizulon, Lamiñeneskatzan,
Sorginenlezen, Jentilkoban…).
Mitologia horren kontakizunari erantsita,
bada monumentu sail bat Historiaurreko
garaien adierazle (batez ere, megalitoen
estiloko eraikin deigarriak); izan ere, lehen
aipaturiko alegiazko pertsonaia haiek eginak
edo nolabait erabiliak direla uste baita:
hala, Jentiletxe, Sorginetxe edo Tartaloetxeko
trikuharriak, Jentilharri eta Sansonarriko
menhirrak edota Jentilbaratza edo
Mairubatzako harrespilak.Datu antropologikoak eta etnografikoak
funtsezkoak gertatu ziren Euskal Herriko
Historiaurrearen jatorria eta iragana argitzeko.
Horrekin guztiarekin, Aranzadi-Barandiaran-Eguren
lantaldearen sorreraren
ondorengo bi hamarraldietan, erabat normaldu
ziren euskal Historiaurrearen beraren
definizioa zertzen duten funtsezko erreferentzia
teorikoen hatsapenak. Eta horrela
euskal Historiaurrea erabat sendotu zen.
Ikerlari haiek egituratu zuten oinarriaren
gainean zertu ziren etorkizuneko ikerketak
ere. Eta, oro har, gure egunotaraino
iristen da haien teoria.
Espainiako gerra zibilak (1936-1939),
baina, hautsi egin zuen lantaldearen
iraunkortasuna. J. M. Barandiaranek egonaldi
luzea egin zuen Iparraldean, eta etnografiako
eta Historiaurreko ezagutzak
sakondu zituen. Han, G. Laplace eta P.
Boucherrek euskal Historiaurreko aztarnategi
garrantzitsuenak aurkitu eta aztertu zituzten.
Hegoaldean ere ikerketak ez eteten
saiatu ziren D. Fernández Medrano, D. Estavillo,
J. Elósegui, M. Ruiz de Gaona…
Aranzadi eta Eguren hil ondoren, Barandiaranek
hartu zuen bere gain lanen zuzendaritza
(1953an itzuli zen erbestetik), eta gerra
aurreko ikerketa bideari heldu zion berriz
ere. Historiaurreko ikerlarien belaunaldi
berriak, 1960. urte inguruan J.M. Barandiaranen
babespean sortua (J. Altuna, J.M.
Apellaniz, I. Barandiaran, A. Llanos…), eta
haien ondorengoak ere, asko aberastu dute
euskal Historiaurrea, bai metodologiaren bai
ikusmoldeen aldetik, Aita Barandiaranek
erakutsitako filosofia orokorraren baitan
betiere, alegia talde hark –”tres tristes trogloditas”
esaten zieten maitasunez– ahalegin
handiz eta gogo biziz taxutu zuen filosofiaren
baitan.