Atlas Historikoa»Atlas Historikoa
Euskalerriaren Adiskideetatik unibertsitate publikora
EGILEA:
Idoia Estornés Zubizarreta Filosofia eta Letretan lizentziatua. Historian doktore. El MUNDO DEL PAIS VASCO egunkarian idazten du. Euskal kulturari eta Euskal Herriaren historia politikoari buruzko zenbait liburu idatzi ditu, besteren artean La construcción de una nacionalidad vasca (1990).
Euskal kultura XIX. mendean
Kulturari dagokionez, gaizki hasi zen XIX. mendea Euskal Herriarentzat; gaizki
hasi, eta okerrago jarraitu: herriaren bizimodua hankaz goratu baitzuten –mugaren
bi aldeetan, baina Espainia aldekoan bereziki– behin eta berriz gerrek, hala
gerra zibilak nola nazioartekoek. Azken hauek –Konbentzioko gerra (1793-1795),
Napoleonen esku hartzea Espainian (1808-1814), Espainiaren esku hartzea Frantzian
(1815), San Luisen 100.000 semeen inbasioa– eragin handia izan zuten Euskal
Herrian, mugaren bi aldeetan, ekonomia jarduera eta azpiegitura desegiteraino.
Hondamendiak, zorrak, eta eritasunak (izurritea) are gehiago gogortu zutenmendean zehar luzatu zen krisi hura, gerrek ez ezik –karlistaldiak, itsasoz haraindikoak–
Napoleonen inbasioa bitartean Ameriketako merkatua galdu izanak
–honek batez ere– iraunarazi zutena.
Oñatikoa izan zen iraun zuen unibertsitate bakarra –Iratxeko beneditarrena,
gainbeheran, azkeneko urteak zituen, eta, Iruñeko domingotarrena itxi egin zuten
unibertsitatearen erreforma zela medio (1711)–, eta lurralde honetako gorabehera
politiko, militar eta ideologikoen ispilu gertatu zen: 1807-1814 bitartean
itxita, 1814-1822 bitartean zabalik, 1822-1828 bitartean ezeztatua, 1828an eskola
bihurtua, lehen karlistaldia ondoren itxita. Foru Aldundiak diruz lagundu zion
lehenengo aldiz ikastexeari, baina, hala ere, laguntasunik ezak eta irakaslegoaren
urriak Espainiako unibertsitatean egin ziren berrikuntzetatik at utzi zuten Oñatikoa.
Euskalerriaren Adiskideen Elkartea, bestalde, XIX. mendeko bi gertaerak ia
behin betiko desagartzera behartu zuten. Alde batetik, Napoleonen inbasioak
aurreko urteetako loraldia eten zuen. Bestetik, Fernandoren errestaurazioak
–guztiz atzerakoia eta antiliberala– eta elizan alderdirik uzuenaren nagusitasunak
euskal Ilustrazioa –abantaila galduta– birsortzea eragotzi zuten. Bai XIX. mendean
zehar bai hurrengoan ahalegin asko egin ziren Euskalerriaren Adiskideen
Elkartea sustatzeko, baina, hala ere, Elkartea ez zen 1945 arte berriz agertu, Espainiako
gerra zibilak gainerako erakunde guztiak deseginda zituelarik.
Euskal kulturaren berpiztea
Izen hori eman zaio nazionalismoaren aurreko kultura higikundeari. Aurretiaz
ere, 1860-1870 urteetan, izan zen gisako higikundeen zantzurik, baina ez zen
Bigarren Karlistaldia igaro arte indarrean agertu, gerrak berak –izan zuen bukaerak
batez ere– euskal herritar eta intelektual askorengan eragin zuen hondamendi
sentimenduak bideratua gainera.
Halaxe, bada, zegoen taldeko sentimenduari –aurreko garaietako kantabrismoan
eta vasco-iberismoan gordea– beste bi gehitu zitzaizkion: batetik, erromantizismoak
herri berezi bateko kide izatearen sentimendua piztu zuen, eta, bestetik,
1789-1876 bitartean Foruak desagertzeak autogobernu maila handia galdu
izanaren sentimendua zabaldu zuen.
Europan izandako gisako beste mugimendu batzuetan bezala –txekiarrak, poloniarrak,
katalanak, flandriarrak…– Euskal Herrikoan ere eragin handia izan zuen
hizkuntzak. Besteak beste “Euskaria” hitza sortu zen, eta euskaldunei “euskaros”
deitzen hasi zitzaien; “Euskalerria” hitza berreskuratu zen, urte askotan erabili
izan ziren “país”, “nación”… “bascongada” esapideen ordainetan. Intelektual euskaltzaleei
“euskaros” edo “euskalerriacos” esan zitzaien, eta haiek argitaratu zituzten
aldizkarietan ere barra-barra erabili zen deitura hori, euskal lurralde osoan
ageri zen ideologia –jatorriz liberal-kontserbatzailea– ahaidetasun baten ezaugarri
gisa.
Hainbat kultura gizonek –Iturralde, Olóriz, Olabe, Campión, Herrán, Sagarminaga,
Delmás, Manterola, Guilbeau– gerra aurreko “Laurak Bat”-etik abertzaleen “Zazpirak Bat”-era egin zuten bidea (horien abertzaletasuna, baina, banakuntza
zentzurik gabe ulertu behar da beti ere). Politikan huts egin zuten, baina oso
itzal handia izan zuten euskal erromantizismo berankorrean –hala euskal hizkuntzan
nola latin hizkuntzetan; historian eta literaturan, nola arte plastikoetan eta
pentsamenduan–, 98ko Belaunaldiraino eta I. Mundu gerraren atariraino hedatu
zena.
Kulturaren indarberritzea
Urte askotan zehar erromantizismo berankor hori izan zen euskararen inguruko
kezkak eta kultura ekintzak bildu zituena; hartan egin zituzten erroak foruzaletasunak
lehenbizi eta Aranaren abertzaletasunak gero. Nolanahi ere, Europako iparraldetik
eta erdialdetik –zientziak eta kultura aurrerabidean zituzten industria
lurraldeetatik alegia– bestelako pizgarri batzuk heldu ziren; hirien eta herrien
urbanizazio prozesuak, garraiabideen hedatzeak, irratiaren zabalkundeak, edo
zinema, hegazkintza, telefono eta abarrenak elkarrengana hurbilarazi zituen gizabanakoa
eta gizartea, eta horren ondorioz, mendetako talde banaketa eta horien
arteko ulertezina deuseztu.
Foruzaletasun zaharra, Europa aldeko haize berriak eta Espainiaren egoera
berezia (1898ko krisia) elkartu izate hartatik belaunaldi kritikoa sortu zen Euskal
Herrian, guztiz sentibera Europako nazionalismoen gorabeherekiko; belaunaldi
horren kezkabide nagusia Euskal Herriak unibertsitate mailako irakaskuntzarik
ez izatea zen (Oñatikoa 1902an itxi zuten behin betiko, eta Deustukoa osagabea
zen, eta elitista).Egoera horren eta 1917an autonomiaren aldeko higikundea hasi izanaren
ondorioz sortu zen Eusko Ikaskuntza (1918), Araba, Gipuzkoa, Nafarroa eta Bizkaiko
Foru Aldundien babespean, bi helburu nagusi zituela: Euskal Unibertsitatea
sortzea, eta unibertsitatearen ordezkoak egitea hura sortzeko baimena –Errege
Dekretua– lortu artean. Eusko Ikaskuntzaren lehen neurrietako bat
Euskaltzaindia sortzea izan zen (1919).
Eusko Ikaskuntza izan zen Vasconiako kultura erakunde nagusia Espainiako
gerra zibila (1936-1939) artean. Hartara bildu ziren orduko nahikari desberdinak,
kultura sareak sortu zituen, eta munduan zehar sakabanatuak ziren euskaltzale
hautenen elkargune bilakatu zen.
Gerra ondoko urte latzak
Topiko hutsa baino gehiago da gerra ondoko urteei “isilaldia” deitzea, edo mortu
tristea, non ekimen zibiko-kulturalak, sortu aurretik beretik, hilotz ziren. Gerra
ondo guztiak dira gogorrak; are gehiago gerrari erabateko diktadura jarraitzen
bazaio, eta ez badago, Espainiako gerra ondoan bezala, iraute hutseko egoera
arinduko duen Marshall planik.
Sortu ziren lehenengo kultura ekintzak epel samarrak ziren, noski, eta aukera
gutxi eskaintzen zuten ezarrita zegoen ordenari erantzuteko edota iritzi desberdintasuna
eragiteko. Ez zegoen gatazkarik sortzeko aukerarik, gobernuaren zentsurak
edo autozentsurak eragozten zutelako.
1960-1970 bitarteko urteak bihurgune puntutzat har daitezke: erbesteratuetako
asko itzuli zen; belaunaldi berri bateko kideek heldutasuna iritsi zuten, horietako
batzuek berrikuntzaren eta hausturaren ernamuina beren baitan zutela;
literaturgintza berpiztu zen; ikastolen mugimendua berriz abiatu zen. Garrantzi
handiko gertaera bat Ez Dok Amairu mugimenduaren sorrera izan zen (1965):
inkonformismo moderno-antzekoaren arte adierazpidea –musika, folklorea, poesia,
plastika–, kutsu etnizista handiz zipriztindua. Aitzindaritzat “euskal kantagintza
berria” izan zuten, eta ideia mintegitzat mugaren bi aldeetako abertzale berrien
belaunaldia.1966ko Prentsa eta Inprimeria Legearen ondorioz, zentsurak zentzu handiagoz
jokatu zuen: argitaletxe berriak sortu ziren, 1958an antolatu zen Auñamendiren
ondotik. Diktaduraren azken hamar urteetan handitu egin zen politikari eta
kulturari buruzko kezka, munduko beste toki batzuetan bezala –Berkeley, Mexiko,
Paris, Erroma, Alemania, Tokio…–. Baziren berezitasunak –nazionalismoa, sekularizazioa,
diktaduraren aurkako borroka–, baina 1968ko Euskal Herria ezin
da, ezta gutxiagorik ere, uharte bakartutzat hartu.
Mende bateko euskal kulturgintza
1887 Asociación Euskara de Navarra.
“Laurak Bat” elkartea, Montevideokoa.
1878 Revista de las Provincias Euskaras (-1879).
1879 Elizondoko Lore Jokoak.
1880 Euskal-Erria aldizkaria, Donostiakoa.
1881 Colegio Norteamericano de San Sebastián.
1882 Revue Historique du Béarn de la Navarre.
1883 Revue des Basses Pyrénées et Landes…
Iruñeko Revista Euskara (-1883).
1884 Unamunoren tesia: Crítica del problema sobre el origen y
prehistoria de la raza vasca.
1886 Deustuko Unibertsitatea. Euskal Hizkuntzaren Akademia
sortzeko proiektua, Artiñanorena. Bilboko Kurding Club.
1895 Zazpiak Bat, Charles Bernadou-rena.
1895 Boletín de la Comisión de M. H. y A. de Navarra (-1936).
Oñatiko Unibertsitateak ateak zabaldu berriro.
1896 Bilboko lehenengo Euskal Jaiak.
1897 Agakia, Sabino Aranarena.
Donibane Lohizuneko Euskal Jaiak.
Azkue ikastola, Bilbo.
1900 La casa de Aizkorri, Pío Barojarena.
1901 Eskualtzaleen Biltzarra.
1905 Diccionario Vasco-Español-Francés, Azkuerena.
1907 Eusko Ikaskuntzen Nazioarteko Aldizkaria.
1908 Euskal-Esnalea. Sarasate hil zen.
1909 Bilboko Esperanta Gazeta (-1912).
1910 Geografía General del País Vasco-Navarro.
1911 Euskalerriaren-Alde. Euskal Artisten Elkartea.
1913 Del sentimiento trágico de la vida, Unamunorena.
1914 Gipuzkoako lehenengo ikastola.
1916 Bilboko Ateneoaren Idearium-a (-1918).
Donostiako Ateneoa.
1917 Hermes, J. de Sarría-ren zuzendaritzapean.
Barandiaran-Aranzadi-Egurenen ikerketa lanak aztarnategietan.
1918 Eusko Ikaskuntzaren I. Biltzarra.
1919 La crisis del humanismo, Maezturena. Euskaltzaindia.
1920 Eusko Ikaskuntzaren II. Biltzarra.
1921 Iparraldeko Gure Herria. Donostiako Argia.
1922 Baionako Euskal Museoa. Eusko Ikaskuntzaren III. Biltzarra.
1924 Vida Vasca, Vitoriarena.
1925 Nafarroako Euskeraren Adiskideak.
1926 Euskeltzaleak. Eusko Ikaskuntzaren IV. Biltzarra.
Azkueren sarrera Espainiako Hizkuntza Akademian, euskararen
ordezkari gisa.1930 Eusko Ikaskuntzaren V. Biltzarra.
1932 Nicanor Zabaletaren lehenengo kontzertua.
1933 Yakintza. Revista de Cultura Vasca (-1936).
Itxaropena Argitaletxea, Zarautz.
Les modes de vie, Lefebvrerena.
1934 Beñat Idaztiak argitaletxea, Donostia.
Elgar hilabetekaria, Paris.
Eusko Ikaskuntzaren VI. Biltzarra. Iparraldeko Aintzina.
1936 Euzko Ikastola Nagusia / Universidad Vasca.
Eresoinka abesbatza, erbestean.
1940 Príncipe de Viana aldizkaria, Nafarroako Foru Diputazioa.
1942 Cántico Espiritual, Blas de Oterorena.
Ekin argitaletxea, Buenos Aires.
1943 Instituto Americano de Estudios Vascos de Argentina.
Los pueblos del Norte de la península ibérica, Julio Caro Barojarena.
1945 Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Aldizkaria.
Historia del Nacionalismo Vasco, García Venerorena.
1947 Ensayo de Bibliografía Navarra, Pérez Goyenarena.
1948 Aranzadi Zientzia Elkartea.
1949 Les Basques, Veyrinena.
1950 Euskaldunak, Orixerena. Guatemalako Euzko Gogoa.
1952 Estudio General de Navarra.
Kuliska Sorta, Itxaropena Argitalpenak.
1953 M. Larramendi katedra, Salamankako unibertsitatea.
Donostiako Zinemaldia.
1954 Colección Ipar, Gómez Argitaletxea (Iruñea).
1955 Academia Errante-ren lehenengo bilerak.
1956 Euskaltzaindiaren lehenengo Biltzarra.
1958 Auñamendi argitaletxea, Donostia.
1960 Estudios Técnicos y Universitarios de Gipuzkoa.
1961 Rapsodia euskara, Gabriel Celayarena. Labeguerie.
1962 Igela, Paris.
Tiempo de Silencio, Martín Santosena.
Sobre la esencia, Zubirirena. Vasconia, Krutwigena.
1963 Quosque tandem, Oteizarena. Santo Tomas Lizeoa, Donostia.
1964 Harri eta Herri, Arestirena. Gaur taldearen manifestua.
1965 Ez Dok Amairu. Durangoko I. Liburu eta Disko Azoka.
1966 Euskal artisten taldeak: Gaur, Emen, Orain, Danok.
1967 Kriselu Argitaletxea, Donostia.
1968 Herri Gogoa eta Txertoa argitaletxeak, Donostia.
Enciclopedia General Ilustrada del País Vasco-ren lehen probak,
Auñamendi argitaletxea. Bilboko Unibertsitatea. Euskaltzaindiaren
bilerak Arantzazun. Ama Lur filma, Larruquert
eta Basterrechearena.