Atlas Historikoa»Atlas Historikoa
Ideologia berriak (1876-1931)
EGILEAK:
Luis Castells Arteche
Egungo Historiako irakasle katedraduna
Euskal Herriko Unibertsitatean.
Antonio Rivera Blanco
Historian doktore. Egungo Historiako
irakasle titularra Euskal Herriko
Unibertsitatean.
Foruen ezeztapena eta Ekonomia Hitzarmena
Karlistaldia amaitu zenean (1876), gobernuak Bizkaia, Gipuzkoa eta Arabaren
egoera berezia aldatu, eta, 1876ko uztaileko legearen bitartez, indarrean zeuden
azken foruak kentzea erabaki zuen. Lurralde horiek, zerga eta militar alorreko
salbuespenak galdu zituztenez, Estatuko Ondasunari ordaindu, eta gazteak soldaduskara
bidali behar izan zituzten. Hala bada, ezeztaturik gelditu zen liberalek
ezarri nahi zuten estatu zentralizatuari gaizki egokitzen zitzaion egoera hura. Hala
ere, 1878an indarrean jarri zen Ekonomia Hitzarmenari esker, lurralde horiek (Nafarroak
izan ezik, geroago ikusiko denez) estatus berezia izan zuten gerora ere,
administrazio aldetik Espainiako gainerako probintzietatik bereizten zituena.
Gipuzkoan eta Bizkaian gerra zibila arte iraun zuen hitzarmen horrek, eta Araban,
berriz, indarrean egon da sortu zenez geroztik.Ekonomia Hitzarmenaren bidez hiru probintzia horiek administrazio alorrean
autonomia handi samarra –gero eta handiagoa– izan zuten. Diputazioek, gainera,
jestio ahalmen handia zuten, probintzia bakoitzari ekonomian aurrera egiteko
aukera eman ziena. Bereziki aipagarriak dira zituzten zerga eskubideak; horien
bitartez, aldundiek diru sarrera handiak eskuratu eta produkzio sektore
dinamikoenen aldeko zerga politika bidera zitzaketen; baina zerga politika hori,
estatuko gainerako lurraldeetan bezala, sektorerik ahulenei ezartzen zitzaien, zeharkako
zergen eta, batez ere, oinarrizko elikagaien gaineko zergen bitartez.
Ekonomia Hitzarmen hori izateak, bestalde, halako sentimen berezia sortu zuen
probintzia horietan, zeukaten egoerari eutsi behar bat; arrazoi horregatik beragatik,
estatuko beste lurraldeen aldean aparteko berezitasunak zituztelako kontzientzia
hartu zuten. Hitzarmenaren zehazgabetasunak eragina zen egoera hori;
hortik Estatuaren eta Aldundiaren artean hainbeste tirabira izatea, eta probintzia
horietan noizean behin, batez ere Hitzarmena berritzeko garaian, eskubide eskabideak
egitea. Beraz, jestio edota gobernu ahalmen handiagoa eskatzeko egokiera
sumatzen hasia zen. Gainera, foruen aldeko garaiko eskaerak egoera berrira
eguneratzen eta egokitzen zihoazen, autonomia aldeko eskabideekin gero eta
antz gehiago zuten proposamenen bidez.
Karlistaldia amaitzeak ez zuen aldaketarik eragin Nafarroako administrazio
egoera berezian –1841eko Foruak aldatzeko legeak, geroago, okerreko deituraz,
Ley Paccionada (Hitzartutako Legea) esan zitzaionak, arautzen zuen Nafarroako
administrazioa–. Lege horri esker, Nafarroak Ekonomia Hitzarmenak geroago ekarri
zion antzeko egoera zuen orduan. Izan ere, administrazioari eta zergei dagokienez,
autonomia zabala zuen, eta, gainerako probintzietan bezala, Diputazioak
ahalmen handiak eskuratu zituen; Diputazioak, beraz, aginpidea zutenen
irizpideen arabera jokatzen zuen, eta haien interesak defenditzen.
XIX. mendearen azken hereneko politika
Politikari dagokionez, karlistak, gerra galdu arren, errotuak ziren gizartean. Hauteskundeetan
–1890. urtea arte indarrean egon zen bozketa sistemak hautesleak
eta hautagaiak zerga berezi bat ordaintzera behartu arren– garbi geratu zen talde
politiko horren sendotasuna eta indarra euskal gizartean. Karlistek ez zuten Gorteetarako
lehenengo hauteskundeetan parte hartu –salbuespenak salbu–, baina
Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiko hauteskundeetan –Nafarroan ez ziren aurkeztu–
agerian gelditu zen itzal handia zutela oraindik Euskal Herriko politikan. Izan
ere, 1880ko hamarraldiaren lehenengo urteetan probintziaka egin ziren hauteskundeetan,
karlistak sendoago finkatu baitziren erakunde nagusietan; karlisten
gorakada hori zela eta, ezinegonak hartu zituen gobernua eta euskal liberalak.
Gipuzkoako eta Arabako Aldundietan nagusitasuna lortu zuten, Bizkaikoan ordezkaritza
zabala, eta Gasteizko udalean ziengotzi asko. Hala bada, politikan,
Euskal Herriak zatituta segitzen zuen: batetik, karlistak, eta, bestetik, liberalak
(hainbat talde), gero eta indar handiagoa zuten errepublikazaleak barne. Karlisten
indar handia zela eta –handia, nekazaritza giroko herrietan batez ere–, liberalak
elkar hartuta agertu ziren hauteskunde garaian, karlisten nagusitasuna galarazteko
asmoz. Liberalen arteko koalizioak ordea, ez ziren oso sendoak;
politikako gorabeheren eta beraien arteko norgehiagokaren arabera egin edo
desegin ziren. Lortu zuten, hala ere, jarrita zeukaten helburua: karlisten nagusitasuna
hankaz-goratu zuten.
Foruen ezeztapenak (1876) atsekabea sortu zuen euskal giroko zenbait taldetan.
Horien iritziz, ez zen bidezkoa karlistek egindakoagatik herri guztiak ordaindu
behar izatea. Nahigabe hori garbi azaldu zen legegintzarako aurreneko hauteskundeetan
(1879) –hautagai “itsu” guztiek arbuiatu egin zuten foruak indargabetzeko
lege hura– eta Unión Vasconavarra mugimenduan; F. Sagarminagaren
ekimenez sortua zen mugimendu hori foruzaleen postulatuak gogortzearen aldekoa
zen, eta abertzaletasuna iragartzen zuten ezaugarriak zituen. Mugimendu
horrek ordea ez zuen arrakasarik lortu, eta itsuen jarrera ere berehala bestelakatu
zen; horrek zera adierazten zuen: bai herria bai aginpideko taldeak –hauek
batez ere– egoera berrira egokituta zeudela, alderdi politikoak sistema politiko
berrira zeuden bezala; karlistek 1885etik aurrera hauteskundeetan esku hartzea
egoera aldaketa horren adierazgarri garbia da. Nolanahi ere, foruen inguruko auzia
indarrean egon zen hurrengo urteetan, euskal probintzien errejimen berezia arautzen
zuten legeak behar bezala zehaztu gabe zeudelako besteak beste. Hori guztia
garbi azaldu zen 1893-1894 bitarteko tirabira eta liskarretan, hala Nafarroan
(Gamazada), nola Euskal Herriko beste leku batzuetan (Donostiako istiluetan,
esate baterako, hiru pertsona hil ziren).
Gizonezkoen boto emateko eskubide orokorra onartzeak (1890) ez zuen aldaketa
handirik eragin euskal probintziek ordura arte baliatu zuten politikarenezaugarrietan. Nolanahi ere, herrian erro sakonak eginak ziren alderdi politikoak
are oinarri sendoagoetan finkatu ziren, lehenago eragina izandako eskualdeetan
beti ere. Beraz, karlistek ordezkari gehiago izan zituzten udaletxeetan, eta errepublikazaleek
ere, hainbat adarretan banaturik egon arren, gora egin zuten etengabe.
Errepublikazaleek eragin handia izan zuten hirietako behe mailako eta erdiko
mailako klaseetan, eta jendea mugiarazteko eta hautesleak erakartzeko
ahalmen handia erakutsi zuten; hala ere, indar errepublikazale ezberdinak ez ziren
organizazio bakar batean biltzeko gauza izan, ezta Errepublikaren izenean ere,
eta barne zatiketa horrek ahuldu egiten zuen errepublikazaleek alternatiba politiko
gisa aurkezteko zuten aukera.
Bestalde, itsasaldeko bi probintzietako garapen ekonomikoak eta industrializazio
prozesuak aldaketa handiak eragin zituzten gizarte egituretan. Bizkaian,
esate baterako, industria inguruko oligarkia sortu zen, ahalmen ekonomiko handikoa,
erakundeetan eragin ahal izateko presio bideak antolatu zituena. Politikan
ere jardun zuten: hauteskundeetara aurkeztu ziren V. Chávarri-ren zuzendaritzapean
(“La Piña”). Errestaurazio garaiko hauteskunde sistema usteldua guztiz egokia
zen aulki bat lortzeko dirua parrastan xahutzea axola ez zitzaien industria gizon
haientzat, eta, horrela, Bizkaiko hainbat hauteskunde barrutietan industria gizon
horiek jarritako hautagaiak nagusitu ziren Gorteetarako bozketetan. XX. mendearen
hasieran, politika gizartera eta jendea bizitza publikora hurbildu ahala,
kolokan egon zen talde horren nagusitasuna, baina, hala ere, eta aurreko urteetan
bezala, ahalmen ekonomiko handia zuten hautagaiek kontrolatu zituzten Kongresurako
hauteskundeak.
Industrializazioak, indarra batez ere Bizkaian izan zuenak, langile klasearen
aurrerapena eta hazkuntza ekarri zuen ondotik, eta, azken buruan, langileek
nortasun ezaugarri bereziak zituen talde bat osatu zuten. Arian-arian, gizarte auzimauziak
eta langileen eskakizunak eta xedeak gorpuztu, zuten garrantzia nolabait
handitu, eta gizarte auziaren giltzarri nagusietako bat bilakatu ziren. Prozesu
horren bilakabideak lotura estuak ditu sozialistek jokatu zuten paperarekin: langileen
helburuak bateratuz eta aldarrikatuz klase kontzientzia txertatu zuten haiengan.
Garai hartako buruzagi sozialisten artean F. Perezagua nabarmendu zen;
1880ko hamarraldian Bizkaira joan, eta antolaketa lanetan jardun zuen; sozialismoan
patroien aurkako erresistentziaren eta borrokaren bidea urratu, eta, aldi
berean, alderdi sozialista Bizkaiko langileen erreferentzia nagusia izatea lortu zuen.
Urte haietan gatazka gogorrak izan ziren Bizkaian, eta sozialistak erdi-erdian egon
ziren beti; bereziki aipagarriak dira meatzariek –langilerik borrokalarienak– 1890,
1903, 1906 eta 1910. urteetan egin zituzten lanuzteak, oso-oso gogorrak; greba
horiek agerian jarri zituzten gizarte auzi-mauziak, eta, bestalde, berdintasun sentipenak
sortu zituzten langileen artean.
Sozialismoarekin batera abertzaletasuna sortu zen XIX. mendearen azken
hamarraldian, Bizkaian bertan, eta Sabino Aranaren gidaritzapean; Aranak alderdia
antolatzeko oinarriak jarri, eta bere dotrinaren nondik norakoak eman zituen
aditzera. Foruei buruzko irudipenarekin, Foruen ezeztapenarekin eta tradizio
erromantiko-historikoen birsortzearekin zerikusia zuen testuinguru politiko-kulturalari
lotua agertu zen abertzaletasuna, industrializazio sakonaren eraginez erreferentzia
tradizionalak galtzen eta aldaketa handiak izaten ari zen gizarte baten
baitan.
Aranak ondo baino hobeto asmatu zuen halako mundu baten beheraldiak
nahasita zeuzkanak erakartzen, eta nortasun ezaugarri berriak eman zizkien horiei,
industrializazioak berarekin zekartzan ondorioei aurre egiteko. Aranaren
pentsaeraren erradikalismoa erlijioan integrista izatean, espainiartasuna arbuiatzean,
euskalduntasunaren nagusitasuna aldarrikatzean, arrazakerian, eta independentziaren
aldekoa izatean zetzan; bada, pentsaera horrek harrera ona izanzuen errotik aldatzen ari zen gizarte hari aurre egiteko pentsaera “gogorren” baten
beharra zuten herriko sektore haien artean.
Abertzaletasuna Bizkaiko eskualde batzuetan baino ez zen zabaldu hasieran:
Bilbo aldean eta Bermeo inguruko itsas herrietan hain zuzen. 1898an Arana bera
hautatu zuten diputatu, Bilbo aldetik, Bizkaiko Aldundirako hauteskundeetan.
Hurrengo urtean abertzaleek bost zinegotzi izan zituzten hiriburuko udaletxean.
XX. mendearen hasieratik aurrera, abertzaletasuna, arian-arian, etengabe hedatu
zen Bizkaian eta Gipuzkoan. Araban eta Nafarroan, berriz, motelago eta beranduago
zabaldu zen. Nolanahi ere, Nafarroan, Iruñeko barrutian, Gorteetarako
ordezkari bat lortu zuten 1918-1923 bitarteko legegintzaldietan.
Masa gizartea
Europako herrialdeek XX. mendearen hasieran izan zituzten aldaketa sakonak
berehala islatu ziren Euskal Herrian. Gizarteak aldakuntza handiak jasan zituen,
eta XIX. mendeko gizarte tradizional geldo hura bizitasun handiko gizarte bilakatu
zen. Horren ondorioak errealitatearen alderdi guztietan nabaritu ziren. Hego
Euskal Herriko biztanle kopurua handituz zihoan: 1877an 754.883 biztanle ziren,
eta 1920an 1.096.650. Biztanleen herri/hiritaratzea ere begi bistakoa zen: 1887an
gaur egun Euskadiko Autonomia Erkidegoa osatzen duten hiru probintzietako
biztanleen %23,3 baino ez zen bizi bost mila biztanlez gorako herri/hirietan;
1930ean, berriz, biztanleen %40,4. Nafarroari dagokionez, bost mila biztanlez
gorako herri/hiriguneetan biztanleen %15,6 bizi zen 1887an eta %18,6 1930ean.
1900ean Bilbo zen hiririk handiena (83.306 biztanle), eta Bilboren atzetik Donostia
(37.812), Gasteiz (30.701) eta Iruñea (28.886) zetozen. Komunikabide sarea
(errepideak eta trenbideak) hedatzearekin, biztanleen mugitzeko aukera eta
herrien arteko harremanak handitu egin ziren. Komunikabideek ale gehiagoko
argitaraldiak egin zituzten, eta eragin handiagoa izan zuten; gainera, arreta handiagoa
eskaini zioten orotariko informazioari, hala bertakoari nola nazioartekoari,
eta argazkiez hornitu zituzten argitalpenak. Gizartearen arreta alderdi askotara
zabaldu zen: kirol ekintzak ugaritu, eta kirola ikuskizun bilakatu zen; zinema emanaldiek
edo zezenketek, adibidez, jende asko eta asko erakarri zuten; era guztietako
elkarteak (kultura elkarteak, denbora pasakoak, politikoak…) sortu ziren…
Gizartea gizarte masaren mende gelditu zen. Masa hori nonahai ageri zen: kalean,
jendaurreko ekitaldietan, herri iritzian eta, noski, politikan ere bai. Gizartea
gehiago mugitzeak, helburu jakin eta zehatzak zituzten taldeak eratzeak (politikan,
ekonomian eta abar), eta prentsaren bidez berriek hedadura handiagoa
izateak herritarrek politikan esku hartze zuzenagoa izatea ekarri zuten ondorioz.
Gizonezkoek, sufragio unibertsalari esker, bazuten jadanik esku hartzeko aukera.
Gizarte sektore batzuek, bestalde, protagonismo handiagoa izan zuten, diskurtsu
berri edo berrituetan oinarriturik: zela errepublikazaletasuna, zela abertzaletasuna
edo langilegoaren sozialismoa. Gizartearen parte hartzea handitzean,
eta parte hartzeko bitartekoak (prentsa, erakundeak) hobetzean, erabili beharreko
jarrerak eta estrategiak ere mugatuz eta zehaztuz joan ziren. Horrenbestez,
eskuinaren eta ezkerraren arteko gatazka gorpuztuz joan zen Euskal Herrian ere.
Dena den, Euskal Herriari dagokionez, abertzaletasunaren sarrera zela-eta bereizketa
hori ez zen guztiz garbia izan zenbait kasutan.
Esan beharra dago, dena den, Euskal Herriko errealitatea heterogeneoa zela,
eta gizarteak jasan zituen aldakuntza eta modernizazioak ez zutela eragin bera
izan lurralde guztietan. Aldaketarik handienak Bilbo eta Donostiako hirietan izan
ziren. Iruñeak eta Gasteizek, berriz, lehengo geldotasunean jarraitu zuten, haien
jarrera politiko kontserbadoreak garbi azaldu zuen bezala; baina, haietan ere modernizazioaren
zantzuak poliki-poliki nabarmenduz joan ziren. Hirietan eta industrialdeetan
ez bezala, nekazaritza giroko eskualdeetan lehengo ohitura zaharrak gorde zituzten; tradizioarekiko atxikimendu hori nabaria zen politikan, baina
baita beste zenbait alorretan ere: erlijioak eta elizgizonek, adibidez, itzal handia
izaten jarraitzen zuten; prentsak zabalkunde urriagoa zuen; gizartearen mugikortasuna
ere ahulagoa zen…
XX. mendeko lehen hamabost urteetako euskal politikan hiru ezaugarri nagusi
bereiz daitezke: gizartea arian-arian jasaten ari zen aldakuntza, arestian aipatu
duguna; Errestaurazio sistemari buruzko mesfindantza, Alfontso XIII.a errege
izendatzean (1902) agerian geratu zena; eta aurreko mendearen azken hamar
urteek utzitako herentzia, abertzaletasunaren eta sozialismoaren sorrera eta aurrerabidea,
hain zuzen. Abertzaleak eta sozialistak eragin handia izaten ari ziren
aldaketa gehien jasan zituen lurraldean: Bizkaian, Bizkaiko hiriburuan batez ere.
Hego Euskal Herriko beste hiru probintzietan gizarte eta politika jokabideen aldaketa
motelago joan zen, eta eraberriturik zetorren alderdi batek bakarrik lortu
zuen erakundeetan bere ordezkaritza zabaltzea: alderdi errepublikazaleak hain
zuzen.
Hala eta guztiz ere, nekazari giroko eskualde gehienek, eta Iruñeko eta Gasteizko
hiriguneek, kontserbadoreen mende jarraitu zuten: bai erregetzaren aldekoak
–hala liberalak nola kontserbadoreak, edo jauntxokeriagatik nabarmendu
zirenak (Gandarias Gernikan, Chávarri Balmasedan, Santillanako Markesa Zumaian,
Urquijotarrak Laudion)– bai tradizionalismoaren jarraitzaleak –hala jaimistak
nola integristak– nagusi izan ziren udaletxeetan, aldundietan, eta gorteetarako
hauteskundeetan.
Talde horiek Espainiako politikaren eta tokian tokiko errealitatearen arabera
erabaki zituzten handik harako estrategiak eta aliantzak. Ezkerraren eta eskuinaren
arteko buruz burukoak, esate baterako, sozialisten eta errepublikazaleen arteko
elkar hartze iraunkorrari bide eman zion; behin betikoa 1909ko “Elkarketa”-zgero gauzatu zen, eta Prietok, Perezagua baztertuta, Bizkaiko sozialismoaren buruzagitza
hartu zuenean (1914-1915) sendotu. Liberalek ere, Donostiakoak eta Gasteizkoak
gehienbat, lagundu zuten batasun hori gauzatzen. Beste aldean, erregetzaren
aldeko kontserbadoreak tradiziozaleekin, katoliko-foruzaleekin eta katoliko
independenteekin batera aritu ziren, nahiz eta, batzuetan, familia barruko tirabirak
zirela eta, zuten izatearen aurkako hitzarmenak ere egin zituzten: karlistek
errepublikazaleei lagundu integristen aurka; integristek kontserbadoreei eman
botoak, tradizionalisten aurka egiteko. Abertzaleak bakar-bakarrik aritu ziren
gehienetan, harik eta 1917an beste talde batzuekin elkartzen hasi ziren arte.
XX. mendearen hasierako politikaren beste ezaugarrietako bat foruzaletasun
lauso batetik autonomiazaletasun argi batera pasatzen joatea izan zen. Ekonomia
Hitzarmenaren berritzea zela eta (1906), aukera egokia izan zen foruen eta
autonomiaren aldeko proposamen bat plazaratzeko (“Liga Foral Autonomista”),
horien aldekoen amets eta eskariak zuzpertu, eta euskalduntasunaren berezitasunari
buruzko diskurtsu politikoa eguneratu zituena. Proposamen hori alderdikeriaz
kutsatua zen, ordea, Gipuzkoan eta Gasteizko barrutian bakarrik izan
zuen arrakasta; gainerako eskualdeetan porrot egin zuen. Atxikimendua handiago
edo txikiago izan, bi lurralde horietako talde politiko guztiak aurkeztu ziren
hitzarmenera.
Sistema politikoaren krisialdia (1916-1923)
Espainiako sistema politikoa –1876an Canovasek asmatutako errestaurazionismoa–
krisi gogorrean sartu zen I. Mundu Gerraren ondorio sozioekonomikoak
nabaritu zituen garaitsuan. Espainiaren neutraltasuna zela eta, produktuak erruz
bidali ziren atzerrira; horren ondorioz prezioek gora egin zuten nabarmen, ez
ordea soldatek. Hartara, Espainiako eta Euskal Herriko gizarte auzia gogortu egin
zen. Langile mugimenduak eragin gutxi izandako lekuetan ere, Gasteizen adibidez,
ordura arte egindako greba guztiak baino gehiago egin ziren 1916an. Langileen
mobilizazioek eta eskakizunek hankaz gora jarri zuten euskaldun gehienentzat
normaltasunezko egoera zen hura (ordu arte gizarte auzia Bilbo eta Bilboko
itsasadarrean baino ez zen izan lehen mailako faktorea). Gainera, euskal sindikatuek
gorakada handia izan zuten bazkide kopuruan, eta eskaintza ere zabaldu
egin zuten. 1911n Solidaridad de Obreros Vascos (geroago ELA, Euzko Langileen
Alkartasuna) sindikatu abertzalea sortzeak kolokan ipini zuen ordu arte euskal
langileen artean UGT sozialistak izan zuen nagusitasuna. ELA ez zen sindikatu
sozialistak adina kide izatera sekula iritsi: Bizkaian eta Gipuzkoan hedatu zen,
baina Araban eta Nafarroan ez zen II. Errepublika arte errotu. Urte batzuk lehenago,
1905-1910 bitartean mamitu zen prozesu motel batean, langile katolikoak
antolatu ziren; kontuan hartzeko moduko taldea osatu zuten, baina, hala ere, ez
zuten protagonismo handirik izan Euskal Herriko arazo soziolaboraletan, sindikatu
lana aurrera eramateko orduan uzkurtasun eta kontraesan handiak izan baitzituzten.
Gizartearen erradikalizazioarekin eta Errusiako iraultzaren berri jakitearekin
batera, sindikalismo anarkosindikalista (CNT) eta komunista nagusitu ziren
langile ezkertiarren artean. CNTk 1919-1922 bitartean izan zituen urterik onenak
Euskal Herrian; indar handia lortu zuen Gasteizen, Bilboko itsasadarreko zenbaitlekutan, Errenteria-Donostian eta Nafarroako hegoaldeko nekazarien artean
(azukregintzako sindikatua). Komunistek sozialistei egin zieten itzalak bi alde
zituen: bat, sindikalismoari zegokiona, eta bestea, politikari zegokiona. Sindikalismoari
dagokionez, komunistek UGTk Bizkaian eta Gipuzkoan zituen hainbat
kide bereganatu zituzten. Bestetik, politikari dagokionez, PSOEk 1921ean izan
zuen zatiketak krisialdi gogorra sorrarazi zuen Bizkaiko sozialismoan; nolanahi
ere, krisiak ez zuen ondoriorik izan hauteskundeetan.
Sistemaren krisialdiak hainbat ezaugarri izan zituen: sistema bera bere baitan
ixtea; dinastismoari eusten zioten talde kontserbadoreak eta liberalak zatikatzea,
eta haietatik talde berriak sortzea; errepublikazaleak ere zatitzea eta krisian sartzea;
eta talde politiko berri batzuk (abertzaleak Euskal Herriari dagokionez)
erakundeetara iristea. Abertzaleek 1918. urtea izan zuten onena: zazpi diputatu
lortu zituzten Gorteetan. Aurreko urtean R. Sota Aburto aukeratu zuten abertzaleak
nagusi zeuden Bizkaiko Diputazioaren buru, eta 1917-1923 bitartean abertzaleak
nagusi izan ziren zenbait aldiz Bilboko eta Donostiako udaletan. Iruñekoan
eta Gasteizkoan bigarrenak izan ziren, tradiziozaleen atzetik. Indar erakuste
horrek elkartze harrigarriak eragin zituen, hala nola Bilboko dinastikoen eta sozialisten
artekoa, abertzaleen aurrerakada geldiarazteko. Aliantzak, baina, guztiz
diferenteak izan ziren beste leku batzuetan: abertzaleak karlistekin eta kontserbadoreekin
elkartu ziren Iruñean (Alianza Foral zelakoa), edo tradiziozaleekin
Araban, Datoren edo Urquijoren jarraitzaileen aurka.
Barne krisiek Euskal Herriko talde politiko guztiei eragin zieten garai hartan.
Nazionalisten artetik “aberritarrak” bereizi ziren 1921ean, sozialistak eta komunistak
banatu ziren urte berean. Errepublikazaleei aldiz –beti zatituta eta beti
batasunaren aldeko ekitaldiak antolatzen ibili zirenak, alferrik baina– ia hutsera
murriztu zitzaien 1917 arte izan zuten indarra. Karlisten artetik Vázquez de Mella
buru zuen taldea bereizi zen; karlisten bigarren zatiketa zen hura, 1888an integristak
bereizi eta gero. Euskal Herriko dinastiazaleak ere ondo zatituta zeuden:
batetik, zeinek bere “familia” zuen Espainian –Dato (datistak), García Prieto (garciaprietistak),
Maura (mauristak)…–, eta bestetik, hemen, alderdiak osatu ordez
hauteskunde bulegoak eratu zituzten, eta hala, barruti bakoitzean bertako jauntxoaren
edo jauntxoen mende egon ziren. Hala eta guztiz ere, errestaurazioaren
azken bi urteetan Espainiako politikak eskuin aldera egin zuen eta, besteak beste,
horrek bi ondorio izan zituen: batetik, talde mauristak indartzea, eta bestetik,
Liga de Acción Monárquica delakoa –gauza batzuetan Bizkaiko “La Piña” hura
gogorarazten zuena– antolatzea (1919ko urtarrilean) eta, gainera, hauteskundeetan
emaitza onak izatea.
Euskaldunen eta kataluniarren autonomiazaletasuna Espainiako sistema politikoaren
krisialdiaren beste osagai bat zen. Aldundiek –abertzaleen eta tradiziozaleen
kontrolpean– 1917ko udan Gasteizen egin zuten bilerak lurraldearen berezitasuna
berriro aldarrikatzeko aukera eman zuen. 1906an baino argiago,
autonomiaren aldeko mezuak –nazionalismoak bere probetxurako zerabilena–
foruzale karlisten eskari anakronikoen tokia hartu zuen. Diputazioen eskaerak
ez zuen, ordea, aurrera egin: batetik, bultzatzaileen batasunik ezagatik; bestetik,
euskal dinastiazaleen erasoengatik eta orduko egoera politikoaren normaltasunik
ezagatik. Hala ere, garrantzi handiko unea izan zen hura foruzaletasunetik autonomiazaletasunera
doan bidean. 1931n, erregetza erortzean, autonomia eskatzearen
aldeko jarrera zabaldurik zegoen euskal talde politiko guztien artean.
Sistemaren krisialdia ez zen alderdien barruko krisi soiltzat hartu; sistema
politiko osoa jarri zen zalantzan. Euskaldunak, espainiar gehienak bezala, politika
hari muzin egin, eta autoritarismoaren aldeko jarreretara hurbiltzen joan ziren.
Euskal Herriko gizarteak –kemenik gabe, kanpoko eta bertako bortxa sozialak
kezkatuta, eta politikari buruz gero eta fidagaitzago–, Espainiakoak bezala,
pasibo bezain axolakabe hartu zuen 1923ko irailaren 13ko kolpe militarra.
Primo de Riveraren diktadura (1923-1930)
Primo de Rivera jenerala aginpidera iritsita, berehala baretu zen gizarte auzia,
ekonomiak azken urte haietan izan zuen aurrerabideak lagunduta. Cenetistak eta
komunistak legez kanpo geratu ziren, euskal abertzaletasun politikoa bezala.
UGTk monopolioa eskuratu zuen Euskal Herriko eta Espainiako sindikalismoan.
Euskal Herrian, dena den, ELAk eta katolikoek Lantalde Parekidetako postuez
jabetzeko 1928an egin zuten aliantzak (Bloque de Unión Sindical) kolokan jarri
zuen UGTren monopolioa.
Politikari dagokionez, diktadurak erabateko etena ekarri zuen. Diktadurako
erakunde berriak lehengo eskuindar dinastikoen (mauristak batez ere), katolikoen
eta tradiziozaleen arteko “politikariez” bete ziren. Talde horiek harreman onak
izan zituzten Primo de Riveraren politika berriarekin; 1926tik aurrera, ordea, harreman
on horiek eten edo gaiztotu egin ziren: batetik, aginpidea izandako talde
haiek uko egin ziotelako diktaduraren erakunde berrietan (Unión Patriótica)
sartzeari; bestetik, gobernadore zibilen esku hartzea gaitzetsi zutelako. Azkenean,
eskuin zaharra osatzen zuten gizon haiek, diktadurak sortutako erakunde politikoei
zieten mesfidantzak bultzatuta, alde egin zuten erakunde horietatik.
Diktadura krisialdian sartu zen 1928tik aurrera: batetik, formula instituzionalak
finkatzeko gai izan ez zelako; bestetik, gero eta mesfidantza handiagoa ziotelako
ordura arte alde izan zituen taldeek (burgesiak, adibidez, enpresarientzat
urte onak zetozen garai batean estatuaren kontrolpean gelditu zelako), edo alde
egon gabe trabarik ipini ez ziotenek (langileen mugimendua, 1929tik aurrera berriz
eskariak plazaratzen hasi zena; intelektualak; errepublikanismoa, gero eta biziagoa;
erdiko mailako klaseak eta gaztedia). 1930eko azken aldia larritasun handikoa
izan zen eskuinarentzat; diktaduraren “politika berria” zela eta, ohiko kontrol
tresnarik gabe zegoen, eta mesfidati, diktadurak eskaini zizkion erakunde
berrien aurrean (UP, Asamblea Nacional Consultiva…). Bestalde, errepublikanismoa
indartzen ari zen, belaunaldi berrietako aktibisten eskarietako batzuk bereganatuz
eta talde monarkiko zaharretatik “ateratakoak” erakarriz (Alcalá Zamora,
esate baterako; Euskal Herrian Gabriel Martínez de Aragón arabarra). Egoera
hartan, ez aurrera ez atzera, eta agintariek aginpidea ezartzeko geroz eta ahalmen
gutxiago zutela, errepublikazaleek eta katalanistek (sozialisten eta CNTren
laguntzarekin) gobernua botatzeko hitzarmena egin zuten (Donostiako ituna,
1930eko abuztuan). Hala ere, hitzarmen hartatik sortutako ekimenek (Jacako eta
Cuatro Vientosko matxinadak) ez zuten arrakastarik izan. Errepublika udal hauteskundeen
bidez iritsi zen, eta Euskal Herriko herri bat, Eibar, izan zen Errepublika
ofizialtasunez onartu zen lehenengo herria.