Atlas Historikoa»Atlas Historikoa
Biztanleria eta familia (XVII-XIX. mendeak)
EGILEA:
Arturo Rafael Ortega Berrugete Gaur egungo Historiako eta Demografia Azterketako irakasle Euskal Herriko Unibertsitateko Gizarte Zientziak eta Komunikabideak fakultatean. Beste lankide bazuekin batera, liburu hauek idatzi ditu: Bilbo, Arte e Historia, La población española en 1787, Casa, Familia y trabajo en la historia de Bergara eta Bergarako biztanleriaren historia.
Demografia hazkundearen erritmoak
? XVII. mendea: krisia, antolamendu berria eta zabalkundea
Euskal Herriko nekazari giroko historiak badu 1600. urtetik aurrera ezaugarri
nagusi bat: baserriaren bideragarritasun ekonomikoa ?familia beregain bizi ahal
izateko moduko ustialeku gisa harturik baserria? eta sail txikiko baserritarraren
independentzia soziala lortzeko ahalegina. Bi helburu horiek lortzeko bidearen
luzeak eragin nabarmena izan zuen demografian.
Gaztelako goi-ordokian, XVII. mendean, ekonomiak ahulaldi latza eta gizarteak
feudalizazio zaharberritu antzeko bat pairatu zuen. Mende horretan zehar,
beraz, Gaztelako eta Aragoiko barnealdean demografiak etenaldia izan zuen bere
hazkundean, eta zenbaitetan behera ere egin zuen. Krisi horren nondik norakoak
eta eragileak zein diren ez da guztiz argitu oraindik, baina, bestalde, argi dagoena
da demografia krisi horrek zerikusi zuzena izan zuela hiri giroko ekonomiaren
gainbeherarekin.
Baina ez zen, noski, berdin gertatu Iberiako penintsula osoan. Itsasaldeko leku
askok ez zuten krisirik pairatu, ez behintzat biztanleria osoa aintzat hartuz gero.
Horixe da, hain zuzen ere, Euskal Herri hezean gertatu zena. Izan ere, mendehorretan zehar, eta Asturiasen eta Galizian bezala, Euskal Herriko eremu horretako
biztanle kopuruak gora egin baitzuen.
XVI. mendearen bukaeran, eta batez ere 1630-1640 bitarteko hamarraldiko
krisiaren ondotik, artoa erruz sartu izanak ?artoa, lehenengo urteetan animaliak
bazkatzeko baino erabili izan ez zena, handik laster baserritarraren elikagai nagusietako
bat bilakatu zen? asko lagundu zion Kantauri itsasaldeko baserriari
aurrera egiteko moduko ekonomia zuzpertzen. Gainera Euskal Herriko probintziek
?zerga ordainketari zegokionez egoera juridiko ?berezia? baitzuten? zerga
gutxiago ordaintzen eta gizarte egitura dinamikoagoa zuten, eta ez zen hierarkia
hain zorrotza; hori dela eta erraz ulertuko da zergatik Euskal Herrian XVII. mendeak
ez zuen, ezta hurrik ere, Europako gainerako leku gehienetan, Gaztelan eta
Frantzian batik bat, izan zuen ondorio beltzik ekarri.
Bada, ordea, bai Bizkaian bai Gipuzkoan, bietan agertzen den ezaugarri bat:
eskulangintza eta merkataritza alorrak beste era batera antolatzeko helburua, 1650.. rterako burutu zena, eta, ondorioz, oihalgintzaren gainbehera eta burdingintzaren
gorakada bizkorra ekarri zituena. Hala, batetik aldaketa horiek ?soilik hiriari
zegozkionak?, eta bestetik, nekazaritzarako erabiltzen ez ziren lurrak hartarako
prestatzeak eta artoaren ekoizpena gehitzeak ?nekazaritzaren aldeko? joera nagusitzea
eragin zuten; horren ondorioz, elizateetan bizi zen biztanle kopuruaren
batez bestekoak gora egin zuen, hiribilduetakoaren kaltetan. Nekazaritza/abeltzaintzan
oinarrituriko bizibideak eskaintzen zituen aukera berriak zirela eta, ordu
arteko emigrazio joera ?herritik hirira? eten ez baina zentzuz aldatzea lortu zen
hasieran, eta geroago, nekazari giroko inguruneetako demografia hazkundearen
oinarri bilakatu zen legezko zein legez kanpoko luberritze prozesu bati ekin zitzaion.
Arabari dagokionez, probintzia horren aurrerabideak Bizkaia-Gipuzkoaz zein
Gaztelako goi-ordokiaz aipaturiko ezaugarriak izan zituen. Artoa lurralde hartara
behar bezala egokitu ez izana nekazaritzararen aurrerabidearen eragozgarri izan
zen, baina presio fiskala han txikiago izanik krisiak ez zuen oso gogor jo. Nafarroa
da demografia hazkundearen mailakako hurrenkera argien erakusten duena:
iparralderago eta garaiagoa, hegoalderago eta urriagoa.
Ekonomian eginiko aldaketa haien ondorioak hazkunde erritmoetan ez ezik
herrietako etxebizitzen banaketan eta herrien kokalekuan ere islatu ziren. Artoa
ibar zoko hezeetan ?sarri basituak egoten zirenez, ibar zokoetan ezin zen garirik
egin, eta ordu arte ez ziren landu? eta malda handiko mendi mazeletan sartu
zen, eta, hala, leku horietako produkzioa gehitzea lortu zen.
Denborarekin, nekazariaren etxebizitzan aldaketa handiak egin ziren. Baserria
?familia baten edo biren egoitza, nekazaritza/abeltzaintzarako lurrekin, eta,
gehienetan, harriz egina? gero eta jende gehiagoren bizileku bilakatu zen, eta,beraz, baserri kopurua asko handitu zen. Hala, ordu arte etxola antzeko etxe
ahuletan bizi izan zen familia asko egoitza mota berri horietara aldatu zen. Baserriak,
bestalde, XVI. mendeko gari eta abere biltegien aldean, garaiagoak ziren,
artoa ihartu ahal izateko beste solairu bat gehitu baitzitzaien. Garrantzi handiko
aldaketak ziren haiek, batetik nekazari/abeltzainen artean ekonomia ahalmen
handiagoko sektore bat ?hargin profesionalek eraikitzen zituzten harrizko eta
adreiluzko etxe sendo handi haiek eros zitzakeena? bazegoela adierazten zutelako,
eta, bestetik, hobekuntza nabarmena ekarri zutelako garbitasun eta osasun
baldintzetan.
Errolda edo biztanleen zerrenda fidagarririk ezean, ezinbestekoa da tokian
tokiko bataio gorabeheretan oinarrituriko azterketak egitea, biztanleriaren garai
jakin bateko bilakaera ezagutu nahi baldin bada. Orain arte eskuratu ahal izan
direnetan ikus daitekeenez, krisi larri bat izan zen XVI. mendearen bukaeran,
1575. urte inguruan hasita, izurriak eta tifusak are larriagotu zutena toki batean
baino gehiagotan. Ekonomia batez ere gariaren ekoizpenera bideratua zuten
herrietan garaitsu hartan hasi zen behera egiten bataio kopurua. Nolanahi ere,
eskulangintzatik bizi ziren herrietan ?horietatik Otxandio bide da ezagunena?,
edo merkataritzatik bizi zirenetan ere ?Bergarako herrigunean, adibidez, aztertua
dagoen kasu bat aipatzearren?, lehenago jo zuen krisiak, eta sakonago gainera;
izan ere, herri horietan, 1550az gero nabarmen egin zuen behera jaiotza
kopuruak.
Beheraldi hura amaituta, jaiotza kopuruak gora egin zuen; izan ere, krisiagatik
atzeratutako ezkontzak orduan burutu baitziren. Nolanahi ere, zuzperraldia
bizkorra izanagatik, ez ziren 1595. urteko kopuruak gainditu; beraz, 1598-1602
urteetako beheraldia bai, gainditu zen, baina azken hamarraldietako egiturazko
krisi estrukturalak bere horretan segitzen zuen.
XVII. mendearen lehen hogeita hamar urteetan kolokan zegoen dena. Aurreko
mendearen bigarren erdian hiri giroko ekonomiek hondoa jo zutelako edo,
demografia eta gizartea beste era bateko oreka egoera aurkitzen saiatu ziren.
Dakigunez, garai hartan handitu egin zen gizartearekiko kezka, salgaien prezioak
gora egin zuen, eta, besteak beste, goseteak, zerga igoerak eta matxinadak
izan ziren, eta aldaketak instituzioetan; heriotza krisi bat ere izan zen, 1630-1635
urteetan; ezkontzaz kanpoko jaiotza kopurua ere ikaragarri handia zen? Baina,
guztiarekin ere, egoera nahasi hura hazkuntzaren ondorioz sorturiko krisi gisa
har zitekeen. 1635. urtetik aurrera Euskal Herri hezeko biztanle kopurua nabarmen
handitu zen, eta 1655. urtetik aurrera goranzko joerari eutsi zion.Nolanahi ere, hiri eta nekazaritza giroko munduen artean desberdintasun
handiak ziren. Baserriko ekonomian, bestalde, aldaketa handiak egin ziren: artoa
sartu zen, eta berehala eta oso ongi egokitu zen; lurra laiaz landu zen ?lurrak
oxigeno gehiago hartzen zuen horrela, laiak goldeak baino sakonago zulatzen
baitzuen?, eta ongarri gisa karea erabili zen ?lurraren kapilaritatea handitzen eta
nitratoak azkarrago askatzen ziren horrela?. Horrenbestez, abere kopurua gehitu
eta nekazaritzako produkzioa izugarri handitu zen, eta hala, aurrerantzean,
sail txikiko nekazariak janari aukera handiagoa izan zuen.
Hazkunde erritmoei dagokionez, harrigarria da ikustea Euskal Herrikoen eta
Galiziakoen arteko berdintasun ia erabatekoa. Nolanahi ere, Galizian, 1615-1635
urteetako krisia eta 1665-1680 bitarteko zabalkundea Euskal Herrikoak baino
askoz nabarmenagoak izan ziren.
Mendearen lehen hogeita hamar urteko gorabeherak ?beste lurralde batzuetakoak
baino samurragoak nonbait? eta gero, hazkunde bizkorreko aldi labur
bat etorri zen ?1635etik aurrerakoa?, eta aldi horri 1660 arte iraun zuen beste bat
jarraitu zitzaion hazkuntzak ez aurrera ez atzera egin ez zuena, bai Galizian bai
Euskal Herrian. Zenbait adituren ustez hazkundearen geldialdi hura artoa sartu
zenean prestatu ziren luberrien ?ekoizpen gero eta urriagoaren? lehen ondorioetako
bat zen. ?Gehiegizko baikortasunak? ekarri zuen krisi horren ostean, berriz
ere errazionalizatu eta beste era batera antolatu ziren lur sailak, eta hala, mendearen
azken herenean hazkunde handia izan zuen biztanleriak (dena den, biztalerniaren
hazkundea mantsotuz joan zen hurrengo mendea hurbildu ahala).
Nolanahi ere, aukeran, sintetikoegia da ikuspegi hori, geografiaren arabera gorabehera
handiak baitzeuden hazkundearen indarrean eta erritmoan. Arazo hori
aztertzeko Euskal Herriko 28 biztanleria gunetako bataio zerrendak erkatu dira,
herri horiek, beti ere, zuten garrantziagatik eta elkarrekiko ezberdintasunengatik,
Euskal Herriko ekonomia moten adierazgarri izan zirela kontuan izanik.
Ekonomia batez ere abeltzaintzara eta nekazaritzara zuzendu zuten herrietako
biztanleriaren hazkundea, merkataritzara, eskulangintzara edo itsasoko jardueretara
zuzendu zutenena baino askoz bizkorragoa izan zen. Gainera, zenbait
biztanleria gunek ere, bere bilakaeran, nolako kokalekua halako hazkundea izan
zuen: XVII. mendean, adibidez, askoz hazkunde bizkorragoa izan zuten ibar
zokoetako parrokiek eta auzoek mendi maldan kokaturikoek baino.
Beraz, Euskal Herriak ?bere osoan, ez ordea leku guztietan? biztanleriaren
berezko hazkundearen mendea izan zuen XVII. mendea, nahiz eta, inon, atzerakadarik
ere izan zuen, inoiz ere larria gainera. Gure ustez, artoa hain azkar eta
ondo egokitu izana da biztanleriaren hazkundearen eragile nagusia; izan ere,
Kantauriko Mendikatetik hegoaldera ez baitzen horrelakorik gertatu. Hala ere,
nazioarteko egoera larriak hartaraturik, hirigune gehien-gehienek geldialdi bateta beste era bateko antolamendua izan zuten lehen aipaturiko mende horretan.
Handik hara herriek eta hiriek hazkunde erritmo ezberdinak izan zituzten, eta
ezberdinak ez ezik, baita, toki batean baino gehiagotan, elkarren aurkakoak ere.
XVI. mendearen bukaeran artisauen eta merkatarien artean zabaldu zen krisiaren
ondorioetako bat, beraz, nekazaritzako produkzioa gehitzea izan zen, eta
horrek nekazari giroko gizartea, itxuraz ez hain dinamikoa, baina, aitzitik, askoz
egonkorragoa eta ?segurtasun? handiagokoa, ekarri zuen ondorioz.? XVIII. mendea: egoera egonkorra ala geldialdia?
XVII. mendean Euskal Herri hezean nekazaritza hedatu izanak biztanleriaren
hazkunde bizkorra eragin zuen, eta hori izan zen, hain zuzen ere, Euskal Herriko
mende horretako ezaugarri nagusia. XVIII. mendearen lehen laurogeita hamar
urteetan sendotuz ?edo, nahiago bada, egonkor bilakatuz? joan zen egoera hura,
hala biztanleria osoaren kopuruari nola demografia ereduari dagokionez.
Europako Historia ikertzen ari den batentzat harrigarria gerta daiteke lehengo
baieztapen hori; izan ere, kontraesana baitago aurreko horren eta Europak
Aro Berrian izan zuen demografia bilakaerari buruzko ikuspegi zabalduenaren
artean. Gertaera hori, hemen beste inon baino ageriago eta nabarmenago azalduagatik,
ez zen soilik Euskal Herriari zegokion zerbait; izan ere Kantauri itsasaldeko
hazkunde erritmo bereziaren agerpideetako bat izan baitzen. Hala, Iberiako
penintsulako iparraldeak Europan orokorra zen araua betetzen ez bazuen, are
gutxiago betetzen zuten Bizkaiko sortaldeak eta Gipuzkoak.
Espainiako barnealdeak eta Levantek, XVII. mendean hondamendi izugarrian
amildu ondoren, zabalkunde handiko mendea izan zuten hurrengoa, bai nekazari
giroko herrietan, batik bat bazter utzitako lurrak berriro baliatu eta ordua
arte landu ez ziren eremuak luberritu zirelako, bai hirietan ere, Espainiako monarkiak
XVI. mendeaz gero Europan aurrera bultzatu zuen politika inperialista
eta gerrazalea bukatuz gero zerga igoerak eten zirelako.Horiek izanik baldintzak, hazkunde erritmo bizkor samarra izan zuen biztanleriak:
Gaztelako erresumakoa ?Kantauri itsasaldekoa kontuan hartu gabe? %0,44
handitu zen urtero 1700-1780 bitartean. Galizian, aldiz, %0,36 baino ez zen handitu
urte bakoitzeko, eta Bizkaian eta Gipuzkoan are gutxiago. XVII. mendean
krisiak gogorren astindu zituen herriak besteak baino bizkorrago handitu ziren
XVIII.ean, izan ere, gorago baitzuten ?Malthusen legearen araberako muga?, hots,
ekonomia baliabideen arabera zegokien berezko hazkundearen muga.
Beharbada, XVIII. mendeko biztanleriaren hazkunde erritmoak sakonago
aztertzeko elizako errejistroak arakatzea beste biderik ez da. Eman dezagun jaiotza
tasa gordina egonkorra dela: bataio kopuruaren bilakaera eta biztanleriarena
bat bera bezala har daitezke. Horrenbestez, lehen aipaturiko mende horretan zehar
izan ziren jaiotza sailen ?joera nagusia? kalkulatu da lehenbizi, eta lortu diren
emaitzetatik urteko batez besteko hazkunde tasa atera da ondoren. Hala, Gipuzkoari
?Vargas Ponce-k eskaintzen duen jaiotza sailaren arabera?, %0,25 dagokio,
eta Bizkaiari, antzeko kopuru bat, %0,32, bide bera erabiliz lortu dena.
Nolanahi dela ere, uste izatekoa zen bezala, Euskal Herri hezeko biztanleriaren
bilakaera ez da uniformea mende osoan zehar. XVII. mendearen azken urteetako
oztopoak ?uzta urriak? eta XVIII. mendearen lehen hamarraldiko hondamendia
?ia Europako sartalde osora zabaldu eta, seguraski, Espainiako
Erregetzarako Gerrak merkataritzako joan-etorrietan izan zituen ondorioengatik
sortu zena? gainditu ondoren, goraldi nabarmena izan zen, 1740. urte ingurura
arte iraun zuena. Geroago, hamar urteko beheraldi eta goraldi banaren ondoren,
1760. urte ingurutik aurrera gorabehera handirik gabeko denboraldi egonkorra
nagusitu zen, 1794-1795 urteetako krisiak ?kanpoan sortua, baina aspaldidanik
azpijanean ari ziren kontraesanak eta barne nekaldiak are gehiago gaiztotu zituena,
Konbentzioko Gerra, alegia? baino hautsi ez zuena.
Harrigarria da, baina Euskal Herriko itsasaldeko bi lurrade horietako bataio
kopuruen bilakabideak ?guztiz? paretsuak izan ziren, salbu eta Bizkaiak, geldialdiari
gogorrago eginez, Gipuzkoak baino luzexeago eutsi ziola bere goralditxoari.
Garaian garaiko gorabeherei dagokionez, bataren eta bestearen bilakabideak
guztiz bat datoz; horrek zeharbidez frogatzen duenez, bai biztanleriaren hazkundea
bai hazkunde erritmoak eragile sozioekonomiko beren esanetara egon ziren
probintzia bietan.
Oro har, eta Euskal Herri hezeari dagokionez, XVIII. mendea guztiz desberdinak
diren bi mende erditan bana daitekeela esan daiteke. Lehenbizikoak nolabaiteko
hazkundea izan zuen, XVII. mendeak ezaugarri izan zuen gorakadari jarraipena
emanez. Bigarrenak, aitzitik, geldialdia du ezaugarri nagusitzat. Izan ere,
1760. urtea arte, Gipuzkoa eta Bizkaia urteko %0,34 eta %0,45 handitu ziren hurrenez
hurren, eta handik hara, %0,05 eta %0,11 baino ez. Are gehiago, udalerri
askok, nekazari girokoak gehienbat, behera egin zuen biztanle kopuruan 1760-
1765 ingurutik aurrera.
1776. urtea, hainbat gertaera gogorarazten dituena ?salneurrien goratzea,
?matxinadak?, biztanleria urritu zuten eritasunak (haurren artean baztanga eta
disenteria, helduen artean tifusa)?, etorkizun zeuden garai berrien lehen seinaletzat
har daiteke. Ematen du ?artoaren iraultzak goia jo zuela? eta Euskal Herri
hezeak aurre egin ziola Malthusen legearen erronkari, ugalketa aukerak gutxitzeko
?prebentziozko eragozgarriak? jarriz, eta, heriotza nolabait galaraztearren,
biztanleriaren hazkundeari uko eginez.
Nolanahi ere, biztanleriaren bilakabidea aztertzeko ?lurraldea? edo ?probintzia?
baino maila soilagoetara jo behar da; hala, bataio zerrendek, herriaren kokalekua
eta ekonomia jarduera nagusia zein den, era bateko edo besteko joerak
argiago ikusteko aukera ematen dute. Hala, bada, lau taldetan banatu dira udalerriak, non zer ekonomia mota den nagusi kontuan harturik: abeltzaintza/laborantza,
siderurgia, itsasoko jarduera, hiriko merkataritza. Azterketarako 117 parrokia
hartu dira guztira, Gipuzkoako 61 eta Bizkaiko 56. XVIII. mendearen bukaeran
urtero 3.000 pertsona baino gehiago bataiatzen ziren parrokia horietan, eta
beraz, azterketarako arakatu den erakusgarri horrek Bizkaiko eta Gipuzkoako
biztanleriaren erditsua osatzen zuela uste dugu.
Azterketaren emaitzak jasotzen dituen taulatik zenbait ondorio atera daiteke,
ondorio harrigarriak inoiz.
Batetik, XVIII. mendeko hazkunde urriaren hipotesia baiesten da Bizkaia eta
Gipuzkoa osorako, bigarrenerako batez ere. Izan ere, Gipuzkoan, 1701-1710 bitarteko
hamarraldian eta 1781-1790 bitartekoan, bataio kopuruak urtetik urtera
izan zuen gehitzea %0,21 baita, eta Bizkaian %0,30: hots, %0,25 batez beste. Kopuru
horiek metodo berbera erabiliz Iberiako penintsulako gainerako eremuetarako
lortutakoak baino askoz txikiagoak dira: barnealdea urtero %0,41 handitzen
zen, Katalunia %0,69, Valentzia %0,89 eta Murtzia %1,20.
Bestetik, biztanle erroldak eta zerrendak elkarrekin erkatuaz kalkulatu den
hazkunde erritmoa bataio zerrenden bidez kalkulatu denarekin alderatzean oso
antzeko ondorioak atera dira: Euskal Herria Gaztela baino gutxiago handitu zen
biztanle kopuruan; geldialdi handiagoa izan zuen Gipuzkoak Bizkaiak baino, eta
abar; baina parrokia zerrendak aztertzetik ateratzen diren kopuruak biztanle erroldak
erkatzetik ateratzen direnak baino txikiagoak dira beti. XVIII. mendean jaiotza
tasa urrituz joan zela adierazten du, seguraski, horrek: ?34tik ?31ra urritu
bide zen Euskal Herri hezean jaiotza tasa. Gaztelan edo Levanten, aitzitik, alderantzizkoa
izan zen bilakabidea.
Arakatu diren Euskal Herriko herriei buruzko gorabeherak kontu handiz aztertu
behar dira. Bereizi diren lau udalerri motetan (abeltzaintza/laborantza,
itsasoko jarduerak, siderurgia eta merkataritza) hazkundearen batez bestekoak
oso-oso antzekoak dira (urteko %0,23 lehenengo bietan eta %0,24 eta %0,28 azkenekoetan),
baina kopuru horietan ez dira taldeek beren baitan zituzten kontraesan
handiak antzematen, ezkutuan geratzen baitira. Batzuetan iruditzen zaigu
garrantzi handiagokoak direla geografiari loturiko faktoreak, herri baten kokalekua,
adibidez, herriak zuen ekonomia mota baino.
Produkzio tekniketan eta jabetzaren eta errentaren gizarte egituretan iraultzarik
izan ez zenez, nekazaritzako produkzioa ez aurrera ez atzera egiten ez zuela
gelditu zen, edo, bestela, ezinbestez gertatu ohi zen bezala, uzta gero eta urriago
emateko arriskuaren mehatxupean. Bestalde, janari baliabideak urriak eta beti
berdinak zirenean, lur sailen eremua zabaltzea izaten zen demografia hazkundeari
aurre egiteko bidea, baina hori ere, laboreetarako luberritzeko lur eremua
urria izanik, ez zegoen egiterik. Izan ere ?azterketa guztiak bat datoz honetan?,
Bizkaiko eta Gipuzkoako nekazaritzaren produkzioak 1770-1780 inguruan jo zuen
gaina, eta XIX. mendearen erdialderaino ez zuen maila hori gainditu.
Euskal Herriko ?hirukote magikoa? ?artoa, laia, karea?, ehun eta berrogeita
hamar urtez gaindi baliagarri izaten iraun zuena, agortuz zihoala ematen du. 1780.. rte inguruan bazterretako lurrak luberritzeari ekin zitzaion, baina ekimen horren
azken helburua gainbehera geldiaraztea zen, besterik gabe, harrezkero ez
baitzen biztanleriaren hazkundea nekazaritzako produkzioaren gehikuntzan oinarrituko
zela sinesten zuenik.
Gauzak horrela, Euskal Herri hezeko biztanleria, Malthusen legeak botatako
erronka bere eginez, hazkundea arrakastaz kontrolatzen hasi zen, jaiotzak murriztuz.
Horrela oreka iristeko bide nekezagoak ?nahitaez hilkortasun handirantz
amilduko ziratekeenak? hartu behar izatetik alboratu zen.? XIX. mendea: ordu arteko egoeraren haustura
Gauza jakina da XIX. mendean Euskal Herriak astindu ederra hartu zuela arlo
batean baino gehiagotan: gerra zibilak, foruak araupeturiko egoera soziopolitikoaren
gainbehera, abeltzaintza/laborantzan oinarrituriko ekonomia mota tradizionalaren
hondamendia, e.a.
Edozein krisitan gertatzen den bezala, errealitate berriak sortu ziren krisi haren
baitan ere: zenbait aditurentzat Euskal Herriaren ?modernizazio prozesua?
hasi baitzen orduan, agerpide nagusitzat industrializazioa eta, Espainiako estatu
burges liberal berrian, integrazio osoa zituena. Halako prozesu batek, noski, erroak
egin eta, aldez edo moldez, bere ondorioak utzi behar zituen biztanleriaren egituretan.
Hori dela eta, XVIII. mendea oso garai jakingarria da demografiari buruzko
azterketetan. Izan ere, eta beste lurralde batzuetan ez bezala, aspalditxotik ari
dira gizarte eta ekonomiaren historiari buruzko ikerlariak Euskal Herriaren XIX.. endeko biztanleria arretaz aztertzen, nahiz eta, gehienetan, lan horien helburu
nagusia demografiaren bilakabidea bera baino gai zabalagoren bat aztertzea izan.
Beraz, Euskal Herriaren XIX. mendeko demografia bilakabidearen joera nagusiak
?Arabakoarena izan ezik? ondo ezagunak dira.
Lurralde bateko biztanle kopuruaren bilakaera ezagutzeko bi iturri mota eta,
beraz, bi metodo, erabiltzen dira. Horietako lehena, errazena, aztertu nahi diren
erroldetako biztanle kopuruak erkatzea da. Ez da hemen gai hori sakonago aztertuko,
obra honetan bertan, aurrerago (26. kapitulua, 401-404. orr.), egiten baita.
Bigarren metodoa elizetako bataio errejistroak arakatzetik eratortzen diren
datuak aztertzea da. Bizkaiko, Gipuzkoako eta Arabako iparraldeko 37 parrokia
hartu ?35.000 inguru pertsona? eta 1800-1880 bitarteko jaiotza bilakaera lerro batez
adierazi da, hiru biztanleria gune mota bereizita: hiri girokoak, nekazari girokoak
eta mistoak.
XIX. mendearen lehen mende erdian, lerro horiek, hiruak, oso-oso antzekoak
dira, ia berdinak, hala goraldiaren indarrean nola garaian garaiko hazkunde erritmoan.
XVIII. mendearen hasieran Napoleonen aurkako gerrak ?honek batez ere?
eragin zuen krisia eta gero, hazkunde ikusgarriko goraldia etorri zen, 1820. urte
ingurua arte iraun zuena. Ondotik jaiotza kopurua beherantz egiten hasi zen,
nabarmen; beheraldiak Karlistaldian jo zuen hondoa, baina hasi, gerra piztu aurretik
hasi zen. 1840-1860 bitarteko hamarraldietan ordu arte inoiz ez bezalako
hazkundea izan zuen biztanle kopuruan Euskal Herriak. 1855. urtetik aurrera gutxi
gorabehera, bereizi egin ziren biztanleria guneen demografia joerak: nekazari
girokoetan gero eta mantsoagoa zen biztanleriaren hazkundea, mistoetan beheraldia
hasi zen eta hiri egiturakoetan goranzko joerari eutsi zitzaion nolabait, 1865.urtea arte. Handik hara beste krisi bat hasi zen ??baikortasun gehiegiaren ondorioz??;
Bigarren Karlistaldian jo zuen hondoa krisiak. Gerra amaitu ondoren, industrializazio
prozesu bizi-biziak berehalako aldaketa eragin zuen gizartean, eta
baita, jakina, demografia mekanismoetan ere.
Ezkontza, demografiaren erregulatzaile
Euskal Herriak Aro Modernoan izan zuen demografia ereduaren kakoak eta
nondik norakoak ezkontza sisteman dautza. XVIII. mendearen bukaeran
Malthusek biztanleriaren eta ekonomia baliabideen arteko oreka oso hauskorra
zela esaten zuen, hipotesi hau eginez: biztanleriaren hazkundea janari ?edo horren
ordainez truka daitekeen ondasunen? ekoizpenarena baino handiagoa denean
ezin eutsi zaio, epe ertainera, egoera horri; biztanleriak beti bere benetako
ahalbideak ?balia ditzakeen baliabideak, alegia? baino gehiago handitzeko joera
du. Une kritikoa iritsi aurretik bi bide zeuden demografia hazkundea geldiarazteko,
ez baitzitzaion muga hori gainditzen utzi behar.
Bide horietako bat Malthusek ?eragozgarri positiboak? (positive checks) deiturikoa
zen, Gizadiaren ia historia osoaren ezaugarria, eta oso zabaldua orduan
ere, Malthusek hura idatzi zuenean. Guztiz ezinezkoa izanik biztanleria ekonomia
baliabideek goi-mugatzat ezarritako ahalbideak baino gehiago handitzea,
egoera hari berez lehenengo zegokion erregulatzailea, hots, heriotza, hasten zen
ezinbestez ekinean: bai bizi itxaropena urrituz ?bizitza baldintzek okerrera egiten
zutelako?, bai hondamendiak eraginez ?goseteak, izurriak, gerrak?, hautsi
ezinezko oreka hori berriro atzera ekarri arte. Beste bidea, bigarrena, Malthusek
berak nahi zuena, eta lor zedin ahalegindu zena, ?prebentziozko eragozgarriak?
(preventive checks) deiturikoa zen, Malthus ingeles ekonomialari eta demografoak
gizarte aurreratuenen berezko ezaugarritzat zuena, nahiz eta haren garaian
asmo hura soilik mendebaleko gizarte batzuetan eta zatika baino gauzatu ez. Bide
hau biztanleriaren hazkundea ekonomiaren aurrerabidearen geldotasun ezinbestekoari
egokitzean zetzan, jaiotza tasa kontrolatuz biztanleriaren hazkundea
mugatu ahal izateko. Horretarako zera proposatzen zuen, besteak beste, ezkongabe
irautea eta ezkontza atzeratzea, haurdun gera zitezkeen emakumeen kopurua
eta horien ernalketa aukerak gutxitzeko.
Malthusen analisi hori biztanleriaren gorabeheren historialariek industrializazio
aurreko aldirako bereizi dituzten bi demografia ereduen kontzeptualizazioaren
oinarri-oinarrian dago. Bi eredu horietariko lehenarentzat, ?presio handikoa?
deiturikoa, hilkortasuna da biztanleriaren hazkundearen lehen mugatzailea, eta
hori horrela izatea du, hain zuzen ere, ezaugarri nagusi. Eredu horri jarraitzen
dioten gizarteek ia ?berezko? demografia dute, eta oso handiak jaiotza tasa ?kontrol
neurririk ez baitago, txikia da ezkon adina eta ia unibertsala ezkontza? eta
hilkortasun tasa ?dela egiturazkoa edo arrunta, dela hondamendi edo krisiren
batek eragindakoa?. Sistema hori izan zuten herrialde gehien-gehienek XIX.. endea arte, eta, noski, horien artean, adibide garbi-garbiak dira Gaztela eta Frantzia
XVI. mendetik XVIII.era.
Aitzitik, bigarren ereduak, ?presio txikikoa? deituak ?hau ere hilkortasun handi
samarrekoa?, hau du ezaugarri estrukturala: jaiotza kopuruaren hazkundea ezkontza
atzeratuaz mugatzea; azken hori, gainera, ekonomia baliabideen eta demografiaren
arteko egokitzapenean oinarrizko elementu bilakatzen da.
Ezkontza atzeratzeak eta ezkongabeen kopurua handitzeak ugalketa aukerak
murrizten bide ditu; horrenbestez, demografia hazkundea mugatzeko, hilkortasunak
ez luke aurreko ereduan bezain gogorra izan beharrik, izan ere, jaiotza
kopurua txikiagoa izango baitzen. Hala, bada, sistema hori, emigrazio tasa handiez
osatua, gainera, oso gizarte bakanetan nagusitu zen XIX. mendea baino lehen,
eta horien artean, Euskal Herri hezea da ?Alpeetako alderdi batzuk ere bai?
adibiderik garbiena.? Ezkontza kopuru txikiaDemografiari buruzko azterketa tradizionalak tasa gordinak deiturikoak kalkulatzera
mugatzen ziren gehien-gehienetan, hau da, ?bizitzako gertakarien? (jaiotzak,
heriotzak eta ezkontzak) eta biztanle kopuru osoaren arteko zatiketaren
emaitza aztertzera. Emaitza hori adierazle gordinegia izan arren, eta zehaztasunik
gabea, Euskal Herriari buruzkoek, bereziak izanik, zenbait adituren arreta erakarri
zuten.
Espainiako monarkian, XVIII. mendearen bigarren mende erdian, hamar
ezkontza baino gehiago izaten zen mila biztanleko, baina Gaztelako zenbait tokitan,
?15 baino handiagoa izateraino iritsi zen ezkontza tasa gordina. Euskal
Herriko lurralde hezeetan erabat bestela zen: Durangaldean ?8 inguru, eta, XVIII.. endearen bukaerarako, Gipuzkoan ?7,4, batez beste.
Gaur egun, demografia historikoari buruzko ikerketa berezietan zenbait aldaera
edo adierazle aztertzen da, xehe-xeheki, ezkontza sistemaren nondik norakoak
eta kakoak ezagutu ahal izateko. Ezkontza kopurua zenbatekoa den jakiteko
biderik errazena ?ez ordea garrantzitsuena eredu bat finkatzeko? ezkonduko
ez zirenen batez bestekoa ezagutzea da, kopuru hori, neurri handian, ugalketan
eragina izango ez zuen biztanle kopuruaren adierazgarri izango baita.
Gipuzkoa osoan, Bizkaiko ekialdean eta Arabako eta Nafarroako alderdi hezeetan
emakume ezkongabeen kopurua handia zen, are handiagoa ekialdeko
itsasaldean edo Urola, Lea eta Artibaiko ibar bakartuetan, non ia Galiziako kopurua
adina izatera iritsi baitziren; izan ere, hura bezalako gizarte batek, emigrazio
joera handiarekin ?gizonezkoen artean batez ere?, eta oinordekotza ezin zatiturik,
ezkongabe irautera kondenatzen zuen emakume asko. Kopuruan, askoz
gutxiago ziren gizonezkoak emakumezkoak baino, eta, hortaz, emakume asko
eta asko, etxe pobreenetakoak eta oinordekotzan parte ez zutenak batik bat, bikoterik
ezin topatu aurkitzen ziren. Kopurua txikituz doa aipatu berri den oinordekotza
eredu horren indarraren arabera, norabide desberdineko bi lerrotan banaturik:
bata, trantsizioa poliki eginez, ekialderantz eta mendebalerantz doa, eta
bestea, arinago, hegoaldera, Arabako Errioxa eta Nafarroako Erriberaraino. Azken
eskualde horietan emakumezko ezkongabeen kopurua oso txikia zen. Baina
kopuruaren urritasunak ez du esan nahi eskualde horietako jendearen baliabidesozioekonomikoak beste eskualdeetakoak baino hobeak zirenik, alderantziz
baizik. Eskualde horietan besalari asko zegoen batere jabegorik ez zuena, eta
horrek handitu egiten zituen ezkontzeko aukerak. Izan ere, soldatapeko lanaren
mende bizi baitziren, eta gainerakoan, askatasun osoz joka zezaketen, ondorengotzari
buruzko gorabehera guztietatik aparte, ezer gutxi espero baitzezaketen
gurasoengadik. Gainera, Euskal Herriko ia hegoalde osoan oinordekotza ez zen
zatiezina, han Gaztelako zuzenbide arrunta baitzen indarrean zegoena.
Gizonezkoei dagokionez, 1787. urtean, ezkonduko ez zirenen batez besteko
kopurua eskualdez eskualde adieraztean askoz sakabanaketa handiagoa ikus
daiteke. Bizkaiko kopuru txikiak, adibidez, susmagarriak dira oso. Robert Rowlandek
metodo konplexu bat asmatu zuen emigrazio handiko eskualdeetako kalkulu
gorabeherak zuzentzeko. Hala, bada, metodo hori gure kalkuluetara aplikatzen
bada, 1787. urtean, ezkongabeen batez bestekoa ?20 baino handiagoa zen
Gipuzkoan eta Bizkaian, hau da, gutxi gorabehera Galizian bezalatsu. Kopuru
hori baino handiagoa soilik Kanariar uharteetan zuten.
Izan ere, euskaldunen artean, sei gaztetik bat edo, ez ezkontzera kondenatua
baitzegoen. Hortaz, ordukoa bezalako gizartean, halako pertsona bati ukatu egiten
zitzaion status soziala eta politikoa lortzeko aukera ?ez baitzen sekula familia
baten buru eta, beraz, garrantzizko eskubideren jabe izango? eta baita Elizak
eta Estatuak ontzat ematen zituzten sexu harremanez gozatzekoa ere. Horrenbestez,
pertsona hori ?ezkongabe irautera kondenatua? zegoela esatea ez da inondik
ere ahoberokeria.
Ematen du ezkontza kopurua aldez aurretik ezarrita zegoela, eta kopuru hori
gaindituz gero arriskuan jartzen zela sistema osoaren oreka. Ekologiak, produkzioak
eta gizarteak ezarritako baldintzapenak zirela eta, Euskal Herrian bideratu zen
egitura ekonomikoan batez ere etxalde xumeko baserritarra ?dela etxejabea dela
maizterra?, beregain bizi zena, nagusitu zen. Baserritarrak etxearen iraupena ziurtatzeko
osorik utzi behar zion ondorengoari etxea, eta ohitura horren ondorioz,
oinordeko ez ziren seme-alabeei ezkontzeko aukera galarazten zitzaien. Halakoetan,
gizonezko gehienak eskuzko lana eskaintzen zuten herribilduetara, Gaztelara
edo Indietara joaten ziren, edo baserrian gelditzen ziren, morroien antzekobaldintzetan. Emakumeek, hirian hainbat denboraz etxeko lanetan aritu ondoren
zein baserrian bertan geldituta eskulan osagarri gisa, ezkongabe zirauten.
Familia aberatsagoko seme-alabek, oinordeko ez baziren, bi aukera zituzten,
baserritarrenak baino abantaila ekonomiko eta sozial handiagoak eskaintzen zizkietenak.
Lehenengo aukera, bai gizonezkoentzat bai emakumezkoentzat, apaiz,
lekaime edo dena delako joatea zen. Izan ere, seme-alaba horiek, oinordekotza
eskubiderik gabe gelditu arren, senipartea jasotzen zuten, dirutan, etxea utzi behar
izanaren ordainez edo, eta diru horrek komentu, katedral edo parrokietan
gainerako elizkideena baino maila handiagoa lortzeko aukera ematen zien. Bigarren
aukera, bakarrik gizonezkoei zegokiena, familiak ikasketak ordaindu eta,
hala, epe ertainera, estatuko administrazioan lan egin ahal izatea zen. Izan ere,
XVI eta XVII. mendeetan, Austriako etxeko espainiarren gortean abokatu, notario,
funtzionario eta eskribau gehin-gehienak euskaldunak ziren, bizkaitarrak edo
gipuzkoarrak.
Euskal Herriko historian gehien errepikatu izan diren bi topiko horiek ?apaiz,
lekaime? eta funtzionario asko izatea? ez dute zerikusirik esentziari dagokion
ezerekin ?hala nola euskaldunak erlijioari dion atxikimenduarekin edo burokrazia
lanetan aritzeko dituen dohain bereziekin?, beste era bateko arrazoi sakonago
batzuekin baizik, sozioekonomiari eta demografiari dagozkion arraoiekin
baizik.? Ezkon adina atzeratzea
Ezkontza kopurua zenbatekoa zen jakiteko beste bideetako bat ezkon adina ezagutzea
da. Aldagai hori, gure eredu honetan behintzat, ezkonduko ez zirenen
kopurua baino datu argigarrigoa eta erabakiorragoa izango da; izan ere, ugaltzeko
garai zilegiak zerikusi zuzena baitzuen aldagai horrekin. Horrenbestez, eta
jaiotza kontrolatzeko metodo kontzienterik ezean, demografia hazkundea emakumeen
ezkon adinaren araberakoa izango zen.
Hona hemen, beraz, taula batean adierazita, Euskal Herriko eskualdeetan eta
Espainiako estatuko lurraldeetan lehen aldiz ezkontzen ziren gizon eta emakumeen
batez besteko adina, Hajnal-ek ezkongabeen batez bestekoa kalkulatzeko
asmatu zuen metodoaren bidez kalkulatu dena, 1786-1787 urteetako biztanle
errolda oinarri harturik.
Emakumezkoei buruzko datuak aurrean, honako hau da kontuan hartzeko
lehenengo egiaztapena: Euskal Herri hezeko emakumeen batez besteko ezkon
adina handi samarra zen, 26 urtetik gorakoa. Gipuzkoa osoa, Bizkaiko ekialdea
eta hegoaldea eta Arabako eta Nafarroako Atlantiko aldeko eskualdeak erdigunetzat
harturik, hori baitzen ezkon adin handieneko eremua, zenbait tokitan 27
urtetik gorako adineraino iristen zena, emakumeen ezkon adina pixkana txikituz
doa ekialdera eta mendebalera, eta, oinetxean oinarrituriko familia sistema galduz
batean, arinago hegoaldera.
Beste muturrean emakumeak oso gazte ?23 urte bete aurretik? ezkontzen ziren
eskualdeak daude, Euskal Herriko hegoaldekoak: Arabako Errioxa, Nafarroako
erdialdea, Lizarra eta Erribera. Gure iritziz hori horrela izateak zerikusi zuzena
du besalari lanaren hedapenarekin ?ez zegoen eta halakorik Euskal Herriko gainerako
euskaldeetan?, oinetxean oinarrituriko familia sistema ez edukitzearekin
eta Araban eta Nafarroan, ia lurralde osoan, Gaztelako lege pribatua indarrean
egotearekin, izan ere, lege horrek ez baitzuen ondarea oso-osorik oinordekotzan
ematen uzten.
Gizonezkoak lehenengo aldiz ezkontzen zireneko adinaren azterketatik ez
da ugaltzeari buruzko datu jakingarririk ateratzen, baina, bestalde, azterketa hori
oso baliagarria da ezkontza eredua zehazten zuten faktoreak ezagutzera iristeko.
Oro har, Euskal Herria zen Espainiako estatuan ezkon adin handiena zuen lurraldea
?27 urte inguru?, baina, nolanahi ere, adin gorabehera hori ez zen emakumezkoen artean bezain handia; izan ere, euskal emakumezkoen batez besteko
ezkon adina espainiarrena baino 2,6 urte handiagoa baitzen, eta gizonezkoen
artean, aldiz, txikiagoa zen gorabehera, 2 urte baino gutxiagokoa. Guztiarekin
ere, interesgarriagoak dira eskualdeen arteko gorabeherak: Gipuzkoa, Bizkaiko
hego-ekialdea eta Nafarroako Kantauri isuraldea eta Pirinio aldeak oso ezkon
adin handiko eremuak ziren baita gizonezkoentzat ere, baina lehenago ez bezala,
orduan, Arabako lautadak beste ibar horietako askotako kopuruak gainditzen
zituen, nahiz eta ez legedi pribaturik ez ondarearen gaineko oinetxekotasun eta
zatiezintasun usadiorik ez izan. Aitzitik, Bizkaiko iparraldean eta mendebalean,
foru arau zibilaren mendean egonik, gizonezkoen ezkon adina txikiagoa zen,
25,5 urte ingurukoa.
Ezkontza atzeratzeko faktore nagusia egitura sozioekonomikoa zen, gizonezkoen
artean behintzat. Atzerapena eragiten zuten beste baldintzapen batzuk,
kulturazkoak eta, bigarren mailan zeuden, eta horien artean, herentzia sistema
zen nagusia. Izan ere, Bizkaiko herribilduetan ?gehien-gehienek Gaztelako legedi
arrunta zeukaten gai zibiletarako? bizi ziren gizonezko eta emakumezkoen
lehen ezkontzako adina elizateetan bizi zirenena baino txikixeagoa zen: 25 eta
26,4 gizonezkoentzat, eta 25,5 eta 26,1 emakumezkoentzat.
Hala eta guztiz ere, ezkon adinaren banalerroa ez zetorren guztiz bat eskualdeek
zituzten legedien arteko mugak osatzen zuenarekin. Izan ere, egitura sozioekonomikoa
nekazaritzara zuzentzen zuten zenbait herribildutan gizonezkoen
ezkon adina handi samarra zen: Errigoiti (26,7), Gerrikaitz (27,3), Larrabetzu (28,2).
Aitzitik, lehentasuna nekazaritzari eta abeltzaintzari ez baina beste jarduera batzuei
ematen zieten elizateetan askoz txikiagoa zen ezkon adina: adibidez Ubidean
(23,2), burdinolak eta zamariak zituena, eta Enkartazioak eskualdeko Muskiz
(21,0), Galdames (23,8) eta Santurtzi (24,4) herrietan. Bizibidea ateratzeko
batez ere itsasoko lanetan ziharduten herribilduen inguruko gizonezkoak ere
eskualde bereko gainerako herrietakoak baino lehenago ezkontzen ziren: adibidez
Plentziako hinterland-eko herrietakoak ?Gorliz (22,5), Barrika (23,6) eta
Urduliz (24,2)? eta Lekeitio ondoan dagoen Mendexakoak (24,7).
Arabako Lautadak ageriko desberdintasunak zituen hala egitura produktiboan
nola errejimen juridikoan. Ondarea zatitzea zilegi izan arren, emakumezkoak eta
gizonezkoak, biak, adinean sartuxeak ezkontzen ziren, batez ere gizonezkoak,
etxaldea osorik gordetzea helburu zuen legearen arabera arautzen ziren bizkaitarrak
berak baino are zaharrago ezkontzen baitziren. Hiru faktore ziren, bat eginik,
desberdintasun horren eragile nagusiak: 1) Nekazaritza batez ere gariaren
ekoizpenera bideratu zen, eta, XVI. mendearen erdialderako, zabaltzeko aukera
gutxi zuela erakutsi zuen, eskualdeko biztanleriaren hazkunde neurritsuak frogatu
zuenez. 2) Artisautza bertan zabaltzeko aukera handirik ez zegoen, batez
ere Errejimen Zaharrean Gasteizek ia indarrik izan ez zuelako. 3) Asko eta asko
ziren beregain ziharduten sail txikiko nekazariak, hala lurjabeak nola maizterrak,
eta mantenuko nekazaritzara, soberakin urrikoa, bideratu zen ekonomia.
Hiru faktore horiek batera eragin izanaren ondorioz, biztanleriaren hazkundea
nola edo hala mugatu beharra sortu zen. Gainera, gizonezkoen emigrazioa
iparraldeko lurraldeetan baino urriagoa izanik ?seguraski artisautzan jarduteko
gutxieneko gaitasunik ez zegoelako, eta ezta dirurik ere, ez zuzenean Ameriketara
joateko ez Gaztelako hiriren batean behin behineko edo behin betiko lana
aurkitu ahal izateko?, jaiotza kopurua mugatzea sistemaren oreka gordetzeko
elementu erregulatzaile bilakatu zen. Izan ere, mende baten buruan, goitik behera
aldatu zen egoera, laborearen ekoizpena eta merkataritza handitzean eskualde
horretako nekazarien itxarobideak ere nabarmen handitu baitziren. Hori
zela eta, 1887. urterako, batez besteko ezkon adina urte t?erdi baino gehiago
murriztu zen eskualdean, bai gizonezkoen artean bai emakumezkoen artean, ez
ordea Euskal Herriko gainerako lurraldeetan, alderantzizko joera izan baitzuten.Errejimen Zaharrean Euskal Herri hezeko biztanleek geroago Malthusek jaiotzak
kontrolatzeko eman zuen programa hura bera aplikatu zutela ematen du,
ernalketaren zinezko eragozgarri (preventive check, britainiar demografoaren
hitzetan esateko) ezkontza planifikazioa erabiltzea erabakiz. Haatik, aurrerantzean
ere, emakumeari, ezkondutakoari behintzat, ugaltzeko ia beste ezertarako gaitasunik
ez zitzaion aitortu. Urrun zeuden oraindik sexuaz nahierara baliatzeko garaiak,
eta sexua eta ugaltzea bat bera balira bezala izaten jarraitu zuten.
XIX. mendearen azken mende laurdenetik aurrera, industrializazioak gizarte
mota berria ekarri zuen, Euskal Herriko eskualde askotara bai behintzat. Ezkontzak
demografiaren erregulatzaile gisa bete zuen paperari dagokionez bada zer
aipatua. Batetik, behin betiko ezkongabeen kopuruak behera egin zuela ia Euskal
Herri osoan, eta ezkongabeen batez besteko kopuru handienak hiriburuetakoak
zirela, emakume asko eta asko joan baitzen neskame; Bilbora edo Donostiara,
adibidez, Iberiako penintsulako beste inora baino askoz emakume
gehiago joan ziren batez beste. Bestetik lehenengo ezkontzako adina berdinduz
joan zela, urte bat inguru handitu baitzen Arabako eta Nafarroako hegoaldean
eta, aitzitik, Bizkaiko eta Gipuzkoako zenbait lekutan txikitu. Aldaketa horiek
gorabehera Euskal Herriak bi ezkontza eredu izaten jarraitu zuen artean, baina
izan zen berritasun deigarririk, XIX. mendean erdiko trantsizio eremu bat sortu
baitzen Arabako Lautada eta Irunberri-Agoitz arroa bitartean.
Guztiarekin ere, meatzaritza eta industria guneetan gertatu zen aldaketarik
handiena, han, soldatapeko lanaren merkatu berriak eta gizonezkoen inmigrazio
handiak eraginda, emakumezko ezkongabeen kopurua ia desagertzeraino
urritu baitzen, eta, gainera, ezkontzeko adinak ere behera egin zuen nabarmen.
Gizarteak kontsumoaren arabera antolaturiko demografia eredutik lanean oinarrituriko
demografiara igarotzeko eman behar duen lehenenego urratsa zen
aipatzen ari garen aldaketa hau. Lehenbizikoarentzat, Errejimen Zaharrari zegokionarentzat,
biztanleriaren hazkundea mugatzea prebentziozko neurria zen, biztanleriaren
eta baliabideen arteko oreka hautsi ez zedin, hondamendia ekarriko
bailuke bestela. Bigarrenarentzat seme-alabak ez ziren soil-soilik zama bat, kontsumitzaile
ziren neurrian; aitzitik, diru iturri izateko ahalmena ere bazuten, soldatapeko
langile ziren neurrian. Bestalde, gizarte, politika eta kultura eragileek
?burgesia, Estatua, Eliza?? demografiaren hazkundearen alde egin zuten, horrek,
funtsean, lan indarra kopuruan handitzea zekarrelako, eta hura behar-beharrezkoa
zen industrializazioan eta kapitalismoan aurrera egin nahi bazen. Hori
guztia langileriari bakarrik zegokion, noski. Izan ere, ordurako, burgesia hasia
zen trantsizio demografikoa egiten, eta, besteak beste, antisorgailuak berariaz
erabiltzen.
Familia handia eta konplexua
Ezkontza ereduaz diharduen aurreko azterketa horretan susma daitekeen bezala,
Euskal Herrian familiak, hala tamainan nola egituran, berezitasun jakingarriak zituen.
Gai horri buruzko informazio gutxi dago, baina Larrabetzuri eta Bergarari
buruz XVII. mendean edo Nafarroari buruz XVIII.ean eginiko zenbati azterkek
agerian utzi zituzten euskal etxeari buruzko oinarrizko bi ezaugarri: kide askok
osatua zela, batez ere Bizkaiko eta Gipuzkoako nekazari giroko herrietan, eta gehien-gehienak
familia konplexuak zirela, hala zabalak nola anitzak, esan nahi baita,
etxean, senar-emazteekin eta haien seme-alabeekin batera, beste ahaide batzuk
(familia zabala) edo beste senar-emazte batzuk (familia anitza) bizi zirela.
Euskal Herrian familia Gaztelan, Frantzian eta Europako alderdi gehienetan
baino handiagoa zela frogatzeko aski da, adibidez, 1787. urteko errolda zedula
bakoitzeko ageri den pertsona kopurua zenbatzea. Argi ikusten da agiri horietan
Euskal Herriko etxeetako senide kopurua beste tokietakoa baino handiagoa zela.
Baina, zer dela eta horrenbesteko aldea? Lehenik eta behin Euskal Herrian hilkortasunak
inguruko lurraldeetan baino eragin txikiagoa izan zuelako, bai haurren
artean bai helduen artean ere. Horrek ?orain, azkenik, aditu gehienek aho
batez onartzen dutena? argi eta garbi adierazten du bizirik irauteko aukerak handiagoak
zirela familiartean. Nolanahi ere, egiaztapen horrek, bere soilean, ez du
azaltzen zergatik bizi zen hainbeste jende teilape berean Euskal Herriko iparraldeko
eskualdeetan.
XIX. mendearen bukaeran, Bizkaiko nekazari giroko parrokietako eliztar zerrendak
aztertu eta egin berri diren lanetan frogatu denez, familia konplexuei batez
besteko kopuru handia zegokien: %34,1; handi samarra zen, halaber, etxera gehitzen
ziren bikote anitzen kopurua (%15,6), konplexutasun egoerarik muturrenekoa
adierazten zuena. Gainera, kopuruak oso homogeneoak ziren eskualde
guztietan: familia zabalak eta anitzak, biak batuz, Lea-Artibaiko %39,3 eta Enkartazioetako
%30,7 ziren, hurrenez hurren, kopururik handiena eta txikiena. Beraz,
hemengo eta Gaztela-Mediterraneoko ereduak oso desberdinak ziren, ez bakarrik
ezkon adinari zegokionez, baita familia konplexuen batez besteko kopuruari
zegokionez ere. Izan ere, Gaztelako Mesetan edo Levanten familia konplexuen
kopurua ez zen %5 baino gehiago izaten, eta, gainera, familia gutxi horietatik,
familia zabalak ziren gehienak.
Nola sar ordea oinetxekotasuna auzi honetan? Euskal Herri hezean ezkontza
kopurua ez oso handia eta ezkon adina, berriz, aurreratua zela egiaztatu da, bai
gizonezkoentzat bai emakumezkoentzat. Gainera, familia osatzeko sistema, herrietan
behintzat, senar-emazte ezkondu berriak ezkontideetako baten guraso eta
senideekin batera bizitzea izaten zen. Dirudienez, faktore soziokulturalek eta
antropologikoek ?jabetza eskuratzeko orduan gizonezkoei eta emakumezkoei
legeak nolabaiteko berdintasuna aitortzea; oinordeko aukeratua ezkontzean
?etxearen nagusitasuna? hari utzi behar izatea? garrantzi handia zuten familia
eredua eratzean. Gainera, baserriaren mantenuko ekonomiak ?ondarearen zatiezintasunarekin
batera? Malthusen teorietako joerak indartzen zituen, seme-alaben
kopurua ?prebentziozko kontrol? erabilterrazenaren bidez ?hots, emakumezkoen
ezkon adina atzeratuz? planifikatzeko.
Izan ere, ?etxea iraunarazteko? bi gertakari nagusiak ?aldi bereko gertakariak
nolabait? ezkontza eta herentzia ziren. Prozesu hori erregulatzen zuen araua
?ezkontzako tratua? zen: etxeko nagusiek, jaun-andreek, etxearen nagusitasuna
uzten zuten, ez ordea jabetza idatzia, hau familia leinuari baitzegokion. Ezkontzako
tratuan, bestalde, etxeko nagusi zaharrei zer nolako babesa eskaini behar
zitzaien erabakitzen zen: etxean bizitzeko eskubidea eta etxe erdiaren usufruktua,
alegia, nahiz eta etxeko ?gela nagusia? utzi behar izan. Oinordekotzarik gabeko
seme-alabek ere nolabaiteko ordaina jasotzen zuten, dotean edo dirutan,batere samurra izango ez zitzaien bidean, beregain, aurrera egiten laguntzeko
edo.
Ez da ahaztu behar ondare higiezinaren zatiezintasuna ez zela legeak ezarria,
eta, aitzitik, foruak azken nahia askatasunez egiteko eskubidea bermatzen zuela.
Gainera ez zegoen inolako lehentasunik, ez adinari ez sexuari dagokionez, oinordekoa
aukeratzerakoan ?Katalunian ez bezala?. Aukera hori gurasoen esku
zegoen. Gehienetan, batez ere XIX. mendearen erdialdea arte, premua, semealabarik
zaharrena, aukeratzen zen, baina ez beti, eta zilegi zen, eta askotan gertatu
zen gainera, besteren bat hautatu izatea. Testamentua askatasunez egiteko
sistema horrek ?askatasun osoz Bizkaian, edo, propter nupcias, gurasoek ezkontideari
egin ohi zioten itxurazko donazioaren bidez Gipuzkoan? eta ondarearen
zatiezintasunaren usadioak etxejaunaren nagusitasuna indartu zuten, eta, hala,
oinordekoak ezkontzako tratua egin eta etxeko nagusi zaharrak bere kargua uztean,
etxean bizitzen uzten zitzaion azken honi. Galtzaileak anai-arrebak ziren,
inguruko herribilduetara, Gaztelara edo Ameriketara joan, edo ezkongabe gelditu
behar izaten baitzuten oinordekoaren etxean, ia morroi baten gisa, beren bizimodua
helburu honetara makurtuz: continuer la maison.