Atlas Historikoa»Atlas Historikoa

Arrantzaren zibilizazioa

EGILEA:

Juan Gracia Cárcamo Euskal Herriko Unibertsitateko Gaur egungo Historia irakasle titularra.

Arrantzari eta Errejimen Zaharraren garaiko gizarte bazterkuntzari buruzko zenbait lan idatzi ditu eta horien artean, argitaratu berri den ?Mendigos y vagabundos en Vizcaya (1766-1833)?.

Erdi Aroa

Arrantzak garrantzi handia izan du Euskal Herriaren historian, oinarrizko baliapide iturri izan baita itsasertzeko herri gehientsuenentzat. Alabaina, euskal arrantzaren garrantzi hori ez da bertako herrietara mugatu, areago doa, Frantzian eta Espainian ere aitzindari izan baitzen jarduera horretan. Bestalde, nagusitasuna are gehiago nabarmentzen da, Euskal Herriko itsaspeko ordoki kontinentala txikia delako eta muga horren barne, itsasertzetik 200 milia barne, izan ohi baitira arrain mota gehientsuenak.

Euskal arrantzari buruzko lehenengo agiriek bale arrantza eta balekiaren komertzializazioa aipatzen dute. Eta gaurko irakurleari gezurra irudi balekioke ere,aipamen ugaria da balenketari buruz Erdi Aro osoan eta Aro Modernoan, eta azaldu ere azaltzen dute, nola euskal arrantzaleek, urtero, udazken eta negu sasoian, udaberriaren hasieran hegoaldera abiatzen ziren baleak, kopuru dezente batean, harrapatzen zituzten gure itsasertzetik igarotzean.

Beti pentsatu izan da ?nahiz eta frogagirik ez izan inon? euskaldunei bikingoek erakutsi zietela bale arrantza nola egin, garai batean izan baitzen normandiarren bizilekurik Lapurdiko lurretan. Tesi honen arabera lapurtarrek bikingoen arpoiak eta haien ontzietako elementurik garrantzitsuenak eta egiteko modua kopiatuko zituzten eta, gerora, bizkaitar eta gipuzkoarrei irakatsi. Eta are gehiago, XIX. mendea aurrera zela ere, euskaldunek erabiltzen zituzten txalupek (?pinaza? deituak) beren elementurik garrantzitsuenetan ipar herrietako ontzien ereduari jarraitzen ziotela esan ohi da. Baleatik ateratzen ziren produktu guztietatik eskaririk handiena zuena koipea urtu ondoren geratzen zen olioa zen ?lumera? eta itsasertzeko herri gehientsuenetan zeuden koipea urtzeko labeak; lumera, bestalde, argia egiteko erretzen zen. Behe Erdi Arotik aurrera, euskal arrantzaleek ateratzen zuten lumeraren komertzializazioa Euskal Herriko mugetatik atera eta Espainiako eta Frantziako merkatuetatik areago, urrunago jo zuen eta badira Flandria eta Ingalaterrako merkatuetan saltzen zela egiaztatzen duten agiriak ere.

Balenketari buruzko erreferentzia idatzi horiez gainera, badira XIV eta XV.. endeetan beste arrain mota batzuen, bisiguaren, sardinaren, legatzaren? arrantzaren aipuak. Nolanahi ere, garai hartan lehenengo bi arrainak ziren, eta alde nabarmenez gainera, garrantzitsuenak. Arrain hauek gure lurraldetik urrun ere komertzializatzen ziren eta fama horren lekuko da Hita Artziprestearen ?El Libro del buen amor? liburuan egiten den Bermeotik Gaztelara eramandako bisigu eta sardinen aipamena. Nolanahi ere, bisigua zen arrainik preziatuena, sardinak, berriz, gutxietsirik zeuden eta Erdi Aroko agirietan ?arrantzaleak? eta ?sardintzaleak? bereizten dira, bi ogibide desberdin izango balira bezala. Garai honetako arrantzalekuen artean bi bereizi edo nabarmendu behar dira, nagusiki, ?Espainiako itsasoa? deitua (Santanderreko itsasertzaren aurrean) eta ?el Canto? (Lekeitio eta Bermeotik 30 miliatara ifar-ekialderantz, Cap Breton deituriko itsaso osinean).

Bigarrengo honetan arrantzaleek egun pare bat pasatzen zituzten itsasoan batere lehorreratu gabe. Baina, euskal arrantzaleak Asturias eta Galiziako itsasertzera ere joan ohi ziren, eta agirietan agertzen denez, gazitzeko arrain freskoaren bila. XIV. mendearen erdialdera ere ageri dira euskal arrantzaleak Bretainia, Ingalaterra, Irlanda eta beste hainbat lekutako arrantza lekuetan. Horietara legatz eta bakailaoaren bila joaten baziren ere, zenbait autorek dioenez, balenketara ere bai. Nolanahi ere, XV. mendearen amaieran eta XVI. mendeko lehenengo hamarraldietan arrantzaleak Asturias eta Galiziako uretara joaten ziren balearen bila eta paraje haietan ibiltzen ziren urtarriletik martxoa bitarte.

XVI eta XVII. mendeak

Maiz askotan esan izan da balea gure itsasertzean gutxitzea izan zela euskal arrantzaleen bidaia luze haietarako arrazoia eta balearen atzetiko bidaia horiek izango zirela, azken finean, gure marinelak Ternuara eramango zituztenak. Bada, baita ere, kondaira edo historio bat, Colon Karibera iritsi aurretik lurralde haietan gipuzkoar marinel bat ?Juan de Etxaide? bertan zela dioena, eta horrek eragin zuen XVI. mendean, eta gerora ere bai, Amerikaren aurkikuntzaren meritua euskaldunei aitor zekien eskatzea. Bestalde, XVII. mendeko agirietan agertzen denez Donibane Lohizuneko arrantzaleak izango ziren Ternuara iritsitako lehenak eta, ondorioz, Ameriketara. Baina, gogoa edo nahia baino ez, ez baitute baieztapen hauek inolako zorroztasun historikorik. Historialariek gaur egun diotenez, euskaldunak ez ziren izan lurralde horietara iritsitako lehenak eta hasiera hartan ez ziren gainera balearen bila joan, gertuagoko itsasoetan aurki baitzezaketen. Dirudienez, euskal arrantzaleen aurretik beste nazioetako marinelak iritsiko ziren Ternuara eta, seguraski, bretoiak izango ziren Kontinente Berriko arrantzalekuetarako bidea lapurtarrei irakatsiko zietenak eta, ondoren bakarrik, hauek bizkaitar eta gipuzkoarrei; lehenengo aldiz, 1530. urte aldera iritsiko ziren hegoaldeko euskal arrantzaleak inguru haietara bakailaoaren arrantzara. Balearen arrantza zela-eta XVI. mendearen ondorengo hamarraldietan baino ez ziren iritsiko Ternuara eta Labrador ingurura.

Esan izan da ?irudimen handiaz? mende hartako azkeneko urteetan itsasoko lan horretan eta inguru hartako arrantza tokietan euskaldunak erabiltzen zituzten ontzien pisua ?9.000 tona inguru? Ameriketara komertzioan zebiltzan espainiar ontzi guztien parekoa zela. Baieztapen hori, jakina, neurriz goitikoa eta itxuragabekoa da, nahiz eta itsasoko jarduera hura oso garrantzitsua izan zela aitortu behar. Eta garrantzi horren lekuko da, hain zuzen ere, euskal arrantzaleek harrapatutako balearen komertzializazioa Europako herrialde desberdinetan agertzea.

Euskal Herriko itsasportuetatik, urtean ?hilabeteko bidaian?, bakailao eta balearen bila, hogei-hogeita hamar ontzi inguru abiatzen zirela uste da. Bi arrantza motak oso desberdinak ziren: bakailaoaren arrantza udaberri-uda bitartean egiten baitzen eta balearen arrantza, berriz, ekainetik urtarrilera bitartean. Bakailao eta bale ontzien artean ere pisu diferentzia handia zegoen; bakailaorako ontzien pisua 60 eta 300 tona bitartekoa den bitartean bestearena, askozaz handiagoa, 200 eta 600 tona ingurukoa. Nolanahi ere, ontzi handiak ziren itsasertzeko arrantzan erabiltzen ziren txalupekin konparatuz gero. Hauetan, gehienez, 15 eta 17 marinel izaten ziren eta, aldiz, 50 eta 130 marinel inguru Ternuara abiatzen zen ontzi bakoitzean. Hala, bada, XVI. mendearen bigarren erdialdean, urtean 2.000 pertsona inguruk hartzen zuen parte jarduera horretan. Euskal Herriko itsasertzeko zenbait herritako gizonezkoen heren batek ?ontzi mutilak barne, 12 urterekin itsasoratzen baitziren? urtean denbora asko igarotzen zuen itsasoan.

Aurreko guztia kontuan izanik, garbi ikusten da, balenketa euskal ekonomiaren barneko jarduera garrantzitsua izan zela XVI. mende osoan zehar.

Nolanahi ere, arrantza mota honetan oso-oso jakitun ez diren historigile batzuek zabaldu dituzten mitoak gehiegizkoak izan dira; hala ere, XIX. mendeko zenbait autoreren mailara iristea zaila da, itsasbide honetan 200 euskal ontzi ibiltzen zela esatera ere iritsi baitziren. Bestalde, gehiegi azpimarratu da Ternuako bertako eta euskal arrantzaleen arteko borondate oneko harremanetan, euren artean izandako istiluak ahaztuz, eta etengabe aipatzen da toki haiek euskaldunengandik jaso zuten altxorra. Baina, egia esan, altxor hori toponimo batzuetara ?Placencia, Port aux Basques, Ile aux Basques?? eta, batez ere, azkeneko urte hauetan egin diren indusketa lanetan azaldu diren aztarna arkeologikotara mugatzen da (lumera upelak gordetzen zituzten txabola hondarrak, nagusiki).Enfasi gehiegi jarri da, era berean, hegoaldeko eta Lapurdiko arrantzaleen arteko harreman armoniatsu honetan, Frantzia eta Espainiaren artean izan ziren gerren garaian ere irauten omen baitzuten giro horrek. Egia da, bai, bi herrialde horien arteko gerrate batean, Lapurdiko eta Hegoaldeko arrantzaleen elkarrenganako errespetua erabaki zela, baina, ohikoa, bestelakoa izaten zen, bi estatuen arteko itsasoko borroketan eskuhartzen baitzuten, bakoitza bere herrialdearen alde; eta are gehiago, Hego Euskal Herriko zein Lapurdiko bale ontziak sarri erabili ziren kortsario ontzi gisa bakoitzak bere herrialdearen alde eta ondoko etsaiaren aurka. Nolanahi ere, honek ez du esan nahi beti horrela zenik, sarri izaten baitziren negu aldean Pasaiako portuan Donibane Lohizuneko edo Ziburuko ontziak (portu honek babeserako baldintza ezinhobeak baititu) edota, euskal ontzijabeek, inoiz ere, Lapurdiko ontziak alokatzea Tenuara joateko (Bizkaian eta Gipuzkoan aski ez zenean) edota, XVII. mendean gipuzkoarrak edo bizkaitarrak aurkitzea Lapurdiko baleontzietan. Horrek guztiak azaltzen du, beste edonolako ustekizunen gainetik, arrazoi ekonomikoak zirela bi aldeen arteko harreman on eta elkarrenganako laguntza arrazoiak.

Era berean, gehiegi azpimarratu da euskal arpoilarien trebezia, eta are nabarmendu, Ingalaterrako zenbait errege-erreginak ?Isabel I.ak eta Jacobo I.ak esaterako? bere bale ontzietan euskal marinelak onartu ez ezik, Espainiako erregeei baimena eskatu izan zietela gipuzkoarrak eta bizkaitarrak beren ontzietan itsasoratzeko.

Esan izan da baita ere, baleontzi holandarrek, XVIII. mendean, bigarren kapitaina euskal arrantzale bat izan ohi zutela, edota beranduxeago (XVIII. mendeko hirugarren hamarraldian) Gipuzkoako Batzar Nagusiek probintziako arrantzaleak Ingalaterra edo Holandako ontzietan legez kanpo itsasoratzea debekatu zutela. Datu hauek egiazkoak badira ere, euskal arrantzaleek jarduera honetan zuten trebetasuna ez da, inolako zalantzarik gabe, euskal arrantzaleen aldean beste nazioetakoek berezko gaitasunik ez izatea, edo geureak haienak baino ausartagoak izatea, zenbait idazlek horrela iritzi badio ere. Bestelako arrazoi historiko, prosaiko eta koiunturalagoak dira tartean. Arrazoi horien artean aipatu beharrekoa da, Euskal Herria garai hartan aberatsa izatea zuran eta burdinan, Ternuara joan ohi ziren itsasontzi handiak eraikitzeko ontziolen garapenerako ezinbesteko baldintza baitzen XVI. mendean. Bestalde, euskaldunak bitarteko izan ziren Gaztela eta Europa atlantiarreko herrialdeen arteko merkataritzan eta langintza honek itsasgizon trebatuak egin zituen. Baina, aldi berean, Gipuzkoa eta Bizkaiko goraldia Ternuako arrantzan ?eta ondorengo beheraldia? Espainiako koroak Aro Modernoan izan zuen hegemoniaren bilakaerarekin loturik doa. XVI. mendean Espainia munduko lehenengo potentzia izan zen bitartean, euskal arrantzaleak ere beste nazioetakoen aurretik ibili ziren Ipar Atlantikoan. Gainera, Gaztelako errege-erreginek ?Errege Katolikoekin hasi eta Felipe II.aren erregetzara bitarte? ontzi handien eraikuntza bultzatu zuten Euskal Herrian, helburu jakin eta bakar batekin, ordea: Itsasoko gerran Itsas Ontzidi handi bat izatea.

Hala, 1540 eta 1590. urte bitartean, euskal arrantzak hedapen handia izan zuen Ternuan, baina, aldi berean, Espainiako koroak bere armada osatu eta handitzeko zuen marinel eta ontzi premia handia, arrantzaren kalterako izan zen guztiz. Marinelen derrigorrezko itsasorapen hori eta galeoien bahitura ? Armada Garaitzezina osatuz amaitu zena? arrantzaren inflexio puntua izan ziren.

Bestalde, baleen arrantza beste inguru berrietara aldatu behar izan zuten ? hasieran Ternuaren hego eta ekialdera ziren? eta geroz eta mendebalerago, San Lorentzoko estuariora iritsi behar izan zuten. Armada Garaitezinaren porrotaren ondoren, Ingalaterrak eta Holandak euskal arrantzaleei jarri zizkieten trabak medio, beste arrantzaleku batzuk bilatu behar izan zituzten eta, hala, Groenlandia, Islandia, Norvegiako itsasertzera edota Spitzberg uharteetara iritsi ziren. XVII.. endeko lehenengo hamarraldietan zonalde berri horietan ibili zirela egiaztatzen duten agiriek diotenez, behinik behin.Espainiako koroaren beherakada hastearekin batera Frantzia ?Luis XIV.a erregearen garaian? Europako lehenengo potentzia izatera iritsi zen eta horrek bale arrantza eta bakailao arrantzaren goraldia ekarri zuen Lapurdin. Garai honetan Donibane Lohizune eta Ziburuko itsasportuak izan ziren nagusi bale arrantzaren jardunean, Erdi Aroan, lehendabizi Baiona eta ondoren Miarritze izan ziren bezalaxe.

Arrantzaren gorakada, batez ere, beharrak eragin zuen; izan ere, XVII.. endeko lapurtarrek onartzen dute bizitzeko itsasoko bidea baino ez dutela, herritarrak elikatzeko adina sortzen ez duen nekazaritza urri eta industriarik gabeko herri txiroa baitzen. Hala, bada, balea eta bakailaoa harrapatzeko ontzidi handi bat sortu zen Luis XIV.a erregearen garaian, Frantzia osoan zeuden 300- 400 tona bitarteko ontzi guztietatik herenak jabe lapurtarra zuelarik.

Beharrak bultzatu zituen, baita ere, asmakizun berri bat egitera (Sopit metodoa deitua), baleen koipea ontzietan bertan eta lehorreratu gabe urtzeko asmakizuna, alegia. Eta beharrak bultzatu, noski, Danimarkako erregeak Spitzberg uharteetan lehorreratzea galarazi zielako. Nolanahi ere, balearen eta bakailaoaren arrantzaren gorakada eten eta berehala etorri zen beherakada, XVII. mendearen amaieratik aurrera. Arrazoiak, besteak beste, Frantziako koroak ezarritako marinelen derrigorrezko itsasoratzea eta, batez ere, XVIII. mendetik aurrera, Ingalaterra igotzen ari zen bitartean, Frantzia beherakako prozesuan izatea nazioarteko harremanetan.

Balearen arrantzarako eta bakailaoaren arrantzarako tokien bila XVI eta XVII.. endean ozeano osoa zeharkatzea balentria handia bazen ere, ezin genezake ahaztu, gure itsasertzean ugari ziren beste arrain motaren arrantzan zenbiltzan ontzi txikiak. Erdi Aroan bezala, arrainik preziatuena bixigua zen oraindik ere eta baxurako arrantza zen, hain zuzen ere, gure itsasportu garrantzitsuenetako jarduera nagusia, eta ondoren, hegalaburra eta legatza. Beste arrain motak, ordea, irabazi gutxi ematen zien arrantzaleei, nahiz eta itsasaingira, XIX. mendera bitarte garrantzitsua izan zela dirudien. Aitzitik, txibiak (legatzaren arrantzarako beita gisa erabili ohi zena) edo berdelak hain zuten estima gutxi ezen itsasertzeko herri bateko arrantzaleek beren herritarrei jateko zirela gogorarazi egin behar izan baitzieten. Tamaina txikiagoko arrainen artean sardina zen oparoena, eta pobreen otordutzat jotzen bazen ere, itsasportu gehienetan gordetzen diren agirietan, bixiguaren arrantzarako amu gisa erabiltzen zela aipatzen da.

Aro Modernoa aurrera sartuta, antxoaren arrantzak bere gorakada ezagutu zuen, baina, batez ere, bixiguaren arrantzan beita gisa erabiltzeko.

XVIII eta XIX. mendeak

Euskal Herriko arrantzaren egoerak gorabehera handiak ezagutu zituen XVIII.. endean eta herrialde bakoitzak berea bizi behar izan zuen; elkarren artean desberdintasun handi eta aldamenekoarekin zerikusi gutxi zuen egoera, alegia. Euskal Herri kontinentalari dagokionez, XVIII. mendearen hasieran ?Utrech-eko itunean jasotakoaren arabera? euskal arrantzaleek Ternuara joateko aukera galdu zuten, eta inguru hura Ingalaterrako itsasontzientzat geratu zen. Ondoren eta Frantziak zazpi urteko gerratea galdu zuenean, San Lorentzoko estuariorako bidea itxi zitzaien hango arrantzaleei. Eta hala, koroaren beherakadarekin batera, galera handiak izan zituzten arrantzaleek Atlantikoko arrantza lekuei zegokionean.

Hala, lapurtarrek Atlantikoko arrantza tokiak galdu ondoren, XVIII. mendearen erditik aurreratsu, itsasertzeko herritarrak beren jarduna sardinaren arrantzara eta haren transformazioetara zuzendu behar izan zuten. Lehenago ere beste arrantza tokietan gertatu zen bezala, bretoiek irakatsi zieten Donibane Lohizuneko herritarrei arrain mota honi hobaria nola atera. Alabaina, 1749. urtean bertan, Donibane Lohizuneko bakailao arrantzaleentzat deitoragarria zen sardina bezalako arrain txikiaren bila atera beharra. Hamarraldi gutxiren buruan erabat aldatu zen egoera eta, XVIII. mendearen amaiera aldera, 20 kontserba fabrika ziren Lapurdin, 4 eta 11 milioi sardina bitarte inportatzen zituztenak, gero, gehientsuenak, berriro Espainiara esportatzeko.

Eskuartean dugun dokumentazioaren bidez jakin dugu, arrantzak, Gipuzkoan, beherakada handia izan zuela XVIII eta XIX. mendean eta itsasportu gehientsuenen helburua, XVIII. gizaldian, Ternuako arrantza toki handiak berreskuratzea zela. Garai horretako zenbait idazlek zioenez, arrantza baztertu zuten Gipuzkoako portuen egoera tamalgarria zen ?Erdi Aroko garapen izugarriaren eta XVI eta XVII.. endeetako goraldia ezagutu ondoren, batik bat?; hala, bada, herri horietako marinelen irtenbidea, ia bakarra, ?Caracasko Gipuzkoar Errege Konpainian? itsasoko merkataritzan buru belarri murgiltzea izan zen.

Garai batean garrantzitsuak izan ziren Gipuzkoako itsas portu batzuren (Zarautz, Zumaia edo Deba) beherakadaren arrazoia, zenbait agiritan ageri denez, ?XVIII. mendearen azkeneko hamarralditik XIX. mendearen amaiera bitarte? herritar gehiengoaren jarduera nagusia nekazaritza izatea eta arrantza bigarren maila batera pasatzea izan zen. Testuinguru honetan ez da harritzekoa, XIX. mendearen erdialdera Gipuzkoan zeuden arrantzale profesionalak Bizkaikoen erdia izatea edota Gipuzkoan harrapatzen zen arrain kopurua (urtearen arabera) Bizkaikoaren erdia edo laurdena izatea eta Espainiara bidaltzen zena Bizkaikoaren laurdena edo hamarrena bitartekoa izatea. Nolanahi ere, aipatutako herri horien egoera ezin daiteke itsasportu guztietara zabaldu; Mutrikun, esaterako, arrantzaren jarduerari aurreko maila altuan eutsi zitzaion eta, berdin, arrainaren komertzializazioari.

Jarduera honen garrantzia ilustratzen dute, 1826an, Mutrikukoarraina Madrilera apenas 2 egunetan iristen zela dioten agiriek. Pasaia, Hondarribia eta Donostiako itsasportuek, ordea, badirudi XVII. mendeko egoera zaila gainditu eta XIX.ean hasi zirela berriro pizten. Arrantzaren indartze horrek, bere aldetik, eragin itzela izan zuen gatzun frabrikak Mutriku, Hondarribia edo Donostian kokatzeko eta biltzeko.

Bizkaian, ordea, oso bestelakoa izan zen egoera XVIII. mendean. Itsaso handiko bale eta bakailaoaren arrantzatik itsasertzekora igarotzea Gipuzkoan baino errazagoa izan zen; izan ere, ez zuen Gipuzkoan XVI eta XVII. mendeetan arrantza mota horrek izan zuen garapenik. Aro Modernoaren hasieran, Bizkaiko itsasportu batzuk beren uretan ageri ziren baleen arrantzaren eskubidea Gipuzkoako arrantzaleei ematen zieten errentan. Nolanahi ere, gizaldi horren erdialdera arte bale eta bakailao arrantzari eusten ahalegindu zen zenbait itsasportu, (Lekeitio, esaterako), baina 1950 ondoko hamarralditik aurrera mendearen amaiera bitarte, gehitzen joan zen itsasertzeko arrantza; eta horren lekuko da Bermeok izan zuen garapena eta goraldia. XVIII. mendearen bigarrengo erdialdean izan zen aldeko egoera hori azaltzen dute Bizkaiko kofradiek beren gatzun fabrika edo arrain freskoaren garbitegien eraikuntzetan egin zituzten inbertsioak. XVI. mendearen bigarren erdialdean gertatu zenaren antzera, arrantzaren goraldia, neurri handi batean, geratu egin zen XVIII. mendearen amaierako hamarraldian eta arrazoia, Espainiako Koroaren marinelen beharra bere itsasoko gerratetarako.

Derrigorrezko itsasoratze hauek galera ekonomiko handiak ekarri zizkien kofradiei, eta mailegu handiak eskuratu beharrean zeuden zor handiak eraginez; XIX. mendearen lehenengo herenean, artean, ordaintzen ari zirenak, XVII.mendeko bigarren erdialdeko egoera baino latzagoa zen garaian, gainera. Izan ere, 1800-1840. urte bitartean, Bizkaiko itsasportu handienak krisialdia bizi zuten, arrantza ez baitzen XVIII. mendearen bigarrengo erdialdeko mailara iristen.

Arrantzaren atzerapenerako arrazoiak asko dira, baina, horien artean, bereziki, gerrateak azpimarratu behar dira, (Konbentzioko Gerra, Independentzia Gerra, Lehenengo Gerra Karlista), zenbaitetan ontzi asko hondoratu baitzen.

Baina, ez dirudi, Bizkaiko arrantzaren arazoa XIX. mendearen lehenengo erdialdera, ontzi falta zenik, gehitu ere gehitu egin baitzen kopurua; produktibitatea, ordea, txikia zen, arrantza berdina izanik arrantzaleen kopurua handiagoa baitzen.

Egoerari buelta XIX. mendearen erdialdetik aurrera eman zitzaion, batez ere 1960 eta 1980ko ondoko hamarraldien bitartean eta horrela erakusten dute Bizkaiko itsasportu nagusietan izaten ziren arrainketek; ezin daiteke alde batera utzi, ordea, herri arrantzale tradizionaleko marinel asko (Mundaka, Elantxobe eta Lekeitiokoak) merkataritzako ontzietan itsasoratzen zirela. Alabaina, eta Gipuzkoako itsasportuetan gertatzen zenaren alderantziz, Bizkaian ez zen nekazaritzarako joerarik nabarmendu. Beraz, lehen ere esan dugunez, arrantzari dagokionez Bizkaiak aurre hartu zion Gipuzkoari.

Gauza bera esan daiteke arrain gazituari buruz. Arlo honetan ere Bizkaia Gipuzkoari nabarmenki nagusitu zitzaion XIX. mendearen erdialdera. Mende honetako hirurogeiko hamarraldiko estatistika urtekarietako datuek erakusten dute Bizkaiko itsasportuetan Gipuzkoan baino lau edo hamar aldiz gehiago gazitzen zutela arraina. Bizkaiko Arrantza Kofradiek bere ahalegin guztiak egin zituzten gatzunaren edo arrain gazituaren monopolioari eusteko XVIII. mendearen azkeneko herenetik XIX. mendearen lehenengo herenera bitarte. Eta, ondorioz, Euskalerriaren Adiskideen Elkarteak, 1770. urte aldera, kantauriar itsasalde osoko arrain gazitu guztia kontrolatzeko bultzatu zuen Itsas Arrantzaren Konpainia proiektuak ez zuen aurrera egin, Bizkaiko Kofradiak aurka atera baitziren. Eta aurka, besteak beste eta nagusiki, ez zutelako euskal ilustre haiek aldarrikatzen zuten legatz gazituaren komertzializazioan sinesten, ez baitzuten bideragarri jotzen, nahiz eta Irlanda eta Eskozian horrelako esperientziarik izan. Kontserbako arrainaren arrakasta XIX. mendearen erdialdean hasi zen, industria ugari ireki baitzen Bizkaian, behin liberalek kofradien monopolioa hausten zuen legedia indarrean jarri zutenean. Gatzun industriaren inguruan burgesia garrantzitsu bat sortu zen itsarportuetan; mendearen amaiera aldera Italiako Kontserbagileen konpetentziari aurre egin behar izan zioten, bertako produktuen kalitateak erakarririk etorri zirelarik hona.Baina, gatzun edo eskabetxe industria ez zen XIX. mendeko ideologia liberalak eraso zuen Hego Euskal Herriko arrantzaleen jarduera bakarra. Izan ere, XVIII. mendearen amaieratik aurrera, pentsalari ezagun zenbaitek gizartearen aurrerapenarekin bateraezinak ziren Erdi Aroko zenbait jokaera salatu zituen eta, XIX. mendearen erdialdetik aurrera, liberal progresistak arrantzaleen miseriaren erruduntzat jo zituzten haiek. Arrantzaleak pobreak ziren, urteko parte handi batean gosea pasatzen zuten, eta haien emazteek, trenbidea egin aurretik, 20 kilometrotik gora ibili behar izaten zituzten beren arrainak barne aldeko herrietan saldu eta diru apur bat irabazteko. Baina, egoera hori larriagoa izaten zen arrantza gutxiko urteak izaten zirenean, orduan, eta XIX. mende amaierako autoreren batek dioenez, inguruko herrietara ere joan behar izaten baitzuten eskean, beren familien mantenuaren bila.

Bizkaiko itsasportuetara XIX. mendean iristen ziren arrain motak ere ugaritu egin ziren eta baita izaten zen kopurua ere. Hala, eta aurreko mendeetan arrantzaleen ekonomiaren oinarri zen bixigua bere arrakasta galdu eta legatzaren eta hegaluzearen pareko mailara jaitsi zen. Aurrez Lapurdin eta Gipuzkoan gertatu zen bezala, XIX. mendea izan zen, baita ere, sardinaren arrantza garrantzitsu bilakatzen hasi zen unea eta antxoaren harrapaketak berak ere geroz eta indar gehiago izango zuen.

XX. mendea

? Mendearen lehenengo erdia Hego Euskal Herriko arrantzak garai honetan, XIX. mendeko zenbait ezaugarri gordetzen ditu, esaterako, Bizkaia aldeko arrantzaren nagusitasuna Gipuzkoarekin alderatuz, nabarmen ikusten delarik arrantzale eta ontzien kopuruan baita kontserba industrian ere. Alde hori, bestalde, handitu egingo da urteen poderioz, hala, 1900. urtean arrantzale gipuzkoarren kopurua 1,5ez biderkatzen zuten bizkaitarrek eta 1936. urtean, bikoiztu.

Arrain motaren harrapaketari dagokionez, XX. mendearen lehenengo erdialde honetan behera egiten du bixiguak eta legatzak. Hegaluzearen arrantza, berriz, ezinbesteko bilakatzen da, baita sardinaren harrapaketa ere (nahiz eta 30.. rtearen inguruan bere beherakada nabarmentzen hasi). Eta antxoarena berebiziko gorakada izaten hasten da. Baina, gorabehera guzti hauen arrazoia, zalantzarik gabe, ohiko arrainen gehiegizko harrapaketa izan zen eta honek, noski, arrantza teknologian izandako aurrerapena du oinarri. Aldaketa horien artean aipagarria da arraun eta bela ontziak alboratu eta baporeak geroz eta gehiago erabiltzen hastea. Aldaketa prozesu hori handiagoa izan zen, ordea, arrain handienen harrapaketan, XX. mendeko lehenengo hamarraldietan, sardinaren arrantza, batez ere, betiko tresnez egiten baitzen. Baporeetan izandako aurrerapenek, arrasteko tresnez hornitu zirenean, neguko arrantzaren (bixigua eta legatza) berebiziko beherakada ekarri zuten, itsasportuetan deitzen zen ?gose garaia? azarotik martxora luzatzen zelarik. Sasoi horretan kofradiak emandako maileguekin bizi behar izaten zuten arrantzaleek eta, aldi berean, handitu egiten ziren janaridendetan zituzten zorrak. Ohiko arrantzaren desagertzea arrasteko baporeen harrapaketa intentsiboaren ondorio zela salatu ohi zuten isildu gabe arrantzaleek, berezko haztegiak suntsitu eta arrain mota desberdinen errutaldia eteten zutelako. Eta ondorioz, arrasteko bapore handien arrantza itsasertzetik hurbil (7- 12 milia bitarte) debeka zedin eta ontzi hauek bakailaoaren harrapaketarako erabil zitezen eskatu ohi zuten sarritan arrantzaleek, horrela, herriko berezko arrantza mota bat berreskuratuko baitzen; inportazio bolumen handiko gaia, bestalde.

XX. mendeko bigarren hamarraldian, 1927an, helburu hori bete ahal izan zen Pasaian sorturiko PYSBE enpresaren bidez, Ternua, Groenlandia eta Islandiakoarrantza tokietara itzuli baitziren gure arrantzaleak. Eta garai beretsuan baporeekin eta, gerora, gasoil motoreko ontziekin Irlandako hegoaldeko arrantza tokietara itzuli ziren, behe Erdi Aroko tradizioa berreskuratuz.

Baina, gehiegizko arrantzaren errua ez zen bakarrik arrasteko baporeena, XIX.. endeko azkeneko eta XX. mendeko hasierako hamarraldietan sardinaren harrapaketa itxura gabekoa izan baitzen. Hala, azpimarratu beharrekoa da, ?bolintxea? bezalako sareak (oso zabaldua Hego Euskal Herriko arrantzaleen artean) sardinketarako kaltegarritzat jotzen zituztela Bretainia eta Lapurdiko arrantzaleek.

Gauza bera gertatu zen beste zenbait arrantza arterekin eta, batez ere, gauez, itsasora harriak boteaz edo arraunak uretan sartzean sorturiko argi islak probetxatuz egiten zena, sardina eta antxoa harrapaketa handiak izaten baitziren argitasunera hurbiltzen zirenean. Sardinarekin gertatzen ari zenaz aparte, hegaluzearen harrapaketa ere handitzen zihoan eta, neurri handi batean, baporeei esker, Santander eta Asturiaseko uretara azkarrago hurbiltzeko aukera zutelako. Hala, ontzi konpainiak sortu ziren eta bakarren batzuk, egunero, eta txandaka, itsasportura itzul zitezkeen arrantzatutakoarekin eta, behin ontzia ustu ondoren berriro itzuli arrantza tokira.

Arrainkiarekin zerikusia zuten industriek aurrerapen handia izan zuten XX.. endeko lehenengo hamarraldietan, harrapatutako arrainaren %80tik gora gazitzeko edo kontserbatzeko baitzen. Industria honek (eta batez ere, Bermeo, Getaria eta Ondarroa inguruan) lana ekarri zuen itsasportuetara ?batez ere, arrantzaleen emazte eta alabentzat? eta gose garaiari aurre egiteko beharrezkoa zen gehigarria soldata horren bidez eskuratzen zuten. Nolanahi ere, garai hartako adituek industria honen hutsuneak nabarmendu eta salatu zituzten. Hala, industria hau Italiako kontserbagileen eskutan izatea kritikatzen zen, Kantauri aldeko produktuak beren herrialdekoak izango balira bezala saltzen baitzituzten, euskal kontserbagileen aurkako konpetentzia desleiala eginez. Bestalde, etengabe gogorarazten zen kontserba eta arraina gatzuntzeko instalazioek ez zutela inbertsio gehiegirik behar eta, ondorioz, kofradiek, diru iturri garrantzitsua izan zitekeenez, ahaleginak egin behar zituztela sektorea kontrolatzeko. Baina, instituzio hauek ez zuten proiektu hauetan sartu nahi izan. Eta ez ziren gai izan, bestalde, komertzializazio bide ezegokiei irtenbide bat emateko eta kontsumitzaileak portuan ordain zezaketen prezioa hirukoizturik ordaintzera iristen ziren sarritan.

Hala, arrantzale kofradien aurkako kritiko asko azaldu zen, erakunde atzerakoi eta arrantzaleen bizi baldintza txarren erruduntzat jotzen zituztenak. Egia esan, arrantzaleen egoera larria zen eta arrazoia arrantza sektoreko langileek edo ?tostartekoak? soldatarik ez izatea eta Erdi Aroan bezala lanaren, harrapatutakoaren araberako portzentaia edo ?partiya? irabazten jarraitzea. Arrantzale gazteek, ?txo? deituek kostaldeko zenbait lekutan, ?partiyaren? 3/4 jasotzen zuten eta ontzietako sareak konpontzen edota arrantzaren inguruko lan osagarrietan ziharduten emakumezkoak apenas iristen ziren zatiaren laurdena irabaztera.

Ordainketa maila txikia zen, beste zenbait lan sektoretan kobratzen zenaren oso azpitik. Egoera hori, ordea, ez zen berria, XVI. mendeko agirietan ere ikusten baita orduan ere arrantzaleak miseria gorrian bizi zirela eta XVIII. mendearen amaiera aldera ?giza klase txiroentzat? jotzen zen. Garai horretan, nabarmenagoa zen arrantzaleen eta beste industria sektoreetako langileen arteko aldea. Hala, XX. mendearen hasieran, arrantzaleek baino 1,6 bider gehiago irabazten zuten nekazari alokazerek. Meatzariek arrantzaleen irabazien halako bi eta fabriketako langileek hiru bider gehiago. Beraz, ez da harritzekoa, 1930. urte aldera, arrantzale gehienak (%90tik gora) bizi ziren etxearen jabe ez izatea eta kostaldeko zenbait herritan (Santzurtzin, esaterako) sotoetan eta are berregokitutako upategi edo kortetan bizitzea. Bestalde, arrantzaleen arteko analfabeto portzentaia %60tik gorakoa zen. Beren arteko hilkortasun tasa ere oso altua zen eta tuberkulosia, tifus sukarra edo alkoholismoa ziren gaitzik zabalduenak. Egia esan, sarritan esan izan zaie, eta are leporatu ere, urte onetako irabaziak berehala xahutzen zituztela, etorkizunerako ez zutela ezer gordetzen, e.a. Hala eta guztiz ere, XX.. endeko hirugarren hamarraldia aldera, artean, gainerantzeko sektoretako langileek lorturiko lan baldintza hobekuntzarik lortzeko zeuden; besteak beste, jubilazioa, aseguru mota desberdinak (istripu, gaixotasun edo ezgaitasuna), 8 orduko laneguna, astean ordaindutako jaiegun bat, haurren lanaren arautzea? Ipar Euskal Herriko arrantzari dagokionez (Donibane Lohizune eta Ziburun biltzen zen, nagusiki) bere jarduna sardinketara zuzendurik zegoen eta 1920tik 1925era bitarte Donibane Lohizuneko itsasportua lehena zen Frantzian arrantza mota honetan. Nolanahi ere, inguru honetako arrantzaren beherakada agerikoa da. Izan ere, XX. mendearen hasieran lapurtar arrantzaleak 500 inguru dira, XVII.. endean zirenen herena, eta gatzun fabriketan dihardutenak, beste 1.000 inguru.

Sektore honek garapen handia izan zuen, batez ere, bretoiengandik jaso zituzten esperientziei esker, lapurtarren maisu izan baitziren oraingo honetan ere.

Baina garapen horretarako beharrezkoa izan zen arrantza intentsiborako sareak erabiltzea, bolintxea esaterako, baina baita arte berriak ere. Beren gatzun fabriketarako arrain freskoa Hego Euskal Herritik inportatzen jarraitzen bazuten ere, hegalaburra batez ere, nahiko bizkor eureganatu zuten teknologia berria eta 1866an Donibane Lohizunen sardinontzi bakarreko flota, 1914an 15ekoa bihurtu eta 1938an 66 ontzikoa izatera iritsi zen. Bizkaian eta Gipuzkoan gertatu zenaren antzera, sardinaren gehiegizko arrantza horren ordaina XX. mende erditik aurrera etorri zen; baita ondo ordaindu ere, arrain mota hori ia erabat desagertu baitzen euskal itsasertzean.? XX. Mende erditik aurrera.

Euskal arrantzaren garai honetako bilakaera hiru denbora epe desberdinetan bereizturik aztertuko dugu, ezaugarriak ere desberdinak baitira.1960. urtera bitarte. Bigarren Mundu Gerra amaitu zenetik 50eko hamarraldiaren amaiera bitarte euskal arrantzaren ekonomiak oso urte onak izan zituen eta ondoren azalduko ditugu arrazoiak. Lehenik, gerrateak beharturik, arrantza toki tradizionaletan apenas izan zen arrantzarik eta honek arrainaren ugaltzea ekarri zuenez, 50eko hamarraldian harrapaketa urte onak izan ziren. Bestalde, arrantza ahalmena ere handitu egin zen, gasoileko motoreko ontziak zabaldu ziren baporeen ordez. Hegalaburraren arrantza era ere aldatu egin zen 1947an ?amu bizia? erabiltzen hasi zenean, asko ugaritu zelarik arrantza kopurua. Aurrez erabilitako artaburuko amua, beitaz ordezkatu zen (bokarta, ?), ordurako, baxurako ontziak arrain haztegi gordailuez horniturik baitzeuden.

1960tik 1970eko hamarraldiaren erdialdera bitarte. Garai honetan euskal arrantzontzien flotaren hazkuntza neurriz goitikoa izan zen, Francoren garaian ontzidiaren berrikuntza bultzatu zen Garapen Planaren eraginez, baina inolako planifikaziorik eta ikuspegi zorrotzik gabe. Plan horien ondorioz Espainiako arrantzontzien flota munduko lehenengoetakoa izatera iritsi zen, bere arrantza tokiak urriak izan arren. Itsas Ontzidiaren Berrikuntzari buruzko Lege honen ildotik ontzijabeak geroz eta ontzi bizkorrago eta indar handiagokoak eraikitzeko gerra zoro batean murgildu ziren, izan zezakeen errentagarritasunari begiratu gabe.

Bestalde, ontzidiaren itxuragabeko hazkuntza hori, itsasoa baliapide iturri agortezina zelako ustean oinarriturik zegoen, eta arrain motaren bat desagertuz gero ?sardina, esaterako? beste berri eta errentagarritasun handiagoko bat sortuko zelako ustean. Alabaina, 60ko hamarraldi honetan itsasertz inguruko arrantza sektorean (antxoa eta hegaluzearen arrantza, batik bat) gertatu zen gauzarik txarrena ez zen ontzien kopurua handitzea (%20), ontzien ahalmena handitzea baizik (%100ean igo baitzen), eta une hartan arrantza mota hau beherakako prozesuan zen. Nolanahi ere, baxurako arrantzaren beherakada beste sektoreen gorakadarekin, esaterako bakailaoaren gorakadarekin, berdindu zen. Baina, 70eko hamarraldian, antxoa ontzien arrantza ahalmena %250etik goitik zegoen. Neurrigabeko arrantza urteak izan ziren; eta halako gehiegikeriak egiten ziren, ezen muga jarri baitzen antxoaren arrantzan, 8 tona egun eta ontziko. Bestalde, gehiegizko arrantza horrek arrain freskoaren prezioa jaitsi eta kontserba fabrikak eskaintzen zitzaien lehengaiari buelta eman ezinean jarri zituen. Egoera, ordea, korapilatzen joan zen 60ko hamarraldiaren amaiera aldera, antxoaren migrazioan aldaketarik izan eta euskal Herri kontinentaleko itsasertzean geratzen hasi zenean; eta, orduan, istilu latzak sortu ziren bi aldeetako arrantzaleen artean.

Nahiz eta baxurako arrantzak antxoa ziurtaturik izan udaberria aldera eta hegaluzea udan, ontzien tamaina hainbeste handitu zen non ez baitzuen merezi bixigu otar gutxi batzuk arrantzatzeko erabiltzea. Hala Gipuzkoan arrantzaleek bokartari ekin zioten negu aldean; bizkaitarrek, berriz, hegaluzearen arrantza tokien bila jarraitzen zuten. Eta uda sasoian Galiziako itsasertzetik 500-700 miliatara bazebiltzan ere, hegaluze zein hegalaburra kanariar uharteetan, mendebal Afrikan, Mediterraneoan harrapatzeko aukerari jarraituz, izugarri zabaldu zituzten ohiko itsasoko bideak. Arrantzaleku berrien bila, gure arrantzaleak Hego Ameriketara eta Seychelles uharteetara iritsi ziren, baina hedapen planifikatu gabea izanik, galerak larriak izan zitezkeen. Gainera, kontraesana zen, teknologikoki aurreraturiko arrantza moderno honek (ekosonda, hozkailu eta 500 zaldiko potentziako motoreak) enpresa artesanal eta industria aurrekoa baitzuen atzean. Ez zuen batere logikarik arrantza enpresak ontzi bakar batez eta familia kapitalaz osaturik egotea, arrantza sektoreko lanpostu bakoitzak 500.000 ptako inbertsioa behar zuenean, edozein industria sektoreko batez bestekoaren oso goitiko kopurua, bestalde. Horrez gainera, enpresa horiek ez zuten kudeaketa lan modernorik egiten (kontaduria libururik ere ez zuten), Gizarte Segurantzaren tramitaziorik ez zuten egiten (Kofradien bidez egiten zen) eta langileek, Erdi Aroanbezala, zegokien ?partiya? kobratzen jarraitzen zuten. Nolanahi ere, horri esker iraun izan zuen baxurako arrantzak, izan ere ezinezkoa zitzaien hileroko soldata finko bat eta zegozkien aseguru sozialen gastuak ordaintzea.

Alabaina, itsasbazterreko edo baxurako arrantzontzidiaren hazkuntza nabarmenagoa izan zen Bizkaian Gipuzkoan baino; izan ere, Gipuzkoan arrantzaren ustiapena aurrekontu zentzudunagoetan oinarritu baitzen, hobari handiagoa eman zezakeen alturako eta arrasteko arrantzan; enpresa handiago, ontzi bakoitzeko marinel gehiago eta, azken batean, itsasoaren ustiapen modernoagoko irizpideak jarraitu ziren. Alabaina, Gipuzkoako hazkuntza, neurri handi batean, itsasportu bakar bateko (Pasaia) ontzidiari lotu behar zaio, probintzia osoko arrantzaren %70a izatera iritsi baitzen.

1970eko hamarraldiaren erdialdetik 1980ko hamarraldiaren erdialdera.

Euskal arrantza sektoreak 70 eta 80ko hamarraldian izan zuen beherakada aurreko zabalpen itxuragabekoaren ondorio izan zen. Eta jakina, ondorio latzak izan zituen Euskal Herri osoan, nahiz eta Hegoaldean larriagoak izan ziren. Estatistikak erakusten duenez, Hegoaldean 1972. urtean, 1.100 arrantzale profesional zeuden eta hamar urteren buruan erdia. Gipuzkoa eta Bizkaiko arrantza 70eko hamarraldian atzerriko uretan izaten zen hirutik biko kopuruan. Baina arazoa are larriagoa da, aipaturiko bi probintzia hauetako ontzidia EEEko zenbait herrialdetakoa baino handiagoa zela kontuan izaten badugu (Alemania eta Ingalaterrakoa, esaterako), eta baxurako arrantzaren produktibitatea, berriz, Europako herrialde garantuenetakoaren aldean, erdia baino ez. Horrela bada, 1977. urtean herrialde gehienek beren ur territorialak 200 miliatara aurreratu zituztenean, arrantza sektorearen zabalpena eten, moztu egin zen. Garai honi dagokionez, esan behar da Pasaiako arraste ontziak %80an murriztu zirela eta 1972an 86 bakailao ontzi izatetik 25eko ontzidia izatera pasa zela 1986an. Europako Ekonomia Erkidegoaren arrantza politikak, beren uretako arrantza kopuruaren erabateko beherapena ekarri zuen. Gure arrantzaleak bakailaora joaten zireneko zenbait herrialdek (Islandia, Norvegia eta Kanada, esaterako) murriztapen handiak jarri zizkieten. Maroko, Estatu Batuak eta Malbina uharteetako uretan lan egiten zuten arrantzaleek ere arrisku larrian izan zituzten erabilitako arrantza tokiak. Baina, garai honetan hedapen handia izan zuen sektore bakarra hegaluze ontzi izozkailu modernoarena izan zen, beren arrantza maila 1965eko 3.200 tonatik 90.300 tonara pasa baitzen 1986an.Itsasbazterreko arrantzari dagokionez, beherakada begibistakoa zen, legatz ontzi txikien biziraupeneko lanak erakusten du garbi asko (normalean, gainera, arrantzale zaharreko tripulazioak izaten zituzten) edota Gipuzkoako baxurako ontzidiaren egoerak, arrantzaleak azarotik martxora bitarte kaian bueltaka izaten baitziren, langabeziari zegokiona irabaziz hilabete horietan.

Eta horren guztiaren ondoren, begibistakoa zen ontzidia, orohar, zahartzen ari zela (ontziek, batez beste, 1986an, 16 urte zituzten). Beraz, gehiegizko arrantza ahalmeneko sektorearen ondorio baino ez, eta ez zen erraza izango birmoldatzea, ontzidiaren murriztapen handi bat egin gabe.

Egia da, baita ere, ez zela lehenengo krisialdia euskal arrantzaren historian, lehenago ere ikusi dugunez (XVI. mendearen amaiera, XVIII.eko hasiera eta XIX.eko lehenengo hamarraldiak) gure gaurko arrantzaleen arbasoak ere berenak eta bi ikusiak baitziren. Baina egoerari buelta ematen jakin zuten eta hori da, hain zuzen ere, gaurko erronka, etorkizun zaila dago aurrean, baina ezin jakin nolakoa.