Atlas Historikoa»Atlas Historikoa
Lurraldeen eraketa (VIII-XV. mendeak)
Euskal Herriak gaur egun dituen zazpi lurraldeen eratze prozesua Erdi Aroan
gauzatu zen. Lurralde horiek izendatzeko erabiltzen ditugun toponimoak VIII.. endeko agirietan aipatzen dira lehenengo aldiz, baskoien auzo berri ahaltsuek,
musulman, karolingiar eta asturiarrek, beren aginpidea haiengana hedatu nahi
izan zuten garaian hain zuzen ere. Dena dela, XIII. mendea arte itxaron beharko
da, nahiz eta gero ere aldaketa txiki batzuk izan, lurralde horiek gaur egun duten
itxura argi eta garbi antzeman ahal izateko. Eta Erdi Aroko bukaera arte ere ez
dugu aurkituko, lurralde horietako bakoitzean, indibidualtasun eta izaera propioak
emango dizkien eta bertako osagai guztiak elkartuko dituen antolaketa
politikorik. Une horretan bakarrik, eta ñabardura askorekin oraindik ere, baiezta
daiteke Euskal Herriko lurralde historikoak eratuta daudela.Lurraldeen eratze prozesuak, beraz, Erdi Aro osoa hartzen du. Euskal Herriko
hainbat errealitate sozialen gain eragin ezberdinak dituzten indar aldakorren
mende egonik, lurralde bakoitzak ere erritmo eta ezaugarri ezberdinak ditu bereizterako
orduan. Bi muturretako adibideak hartuta, ikus dezakegu, jadanik VIII.. enderako Iruñeak egitura politiko hasiberri bat irudikatzen duela, inguruko
Pirinio aldeko leinuak elkartuz “Erreinua”-ri itxura ematen dioten oinarriak ezartzen
dituena, eta XI. mendea arte, berriz, ez dugula Gipuzkoako “Lurraldea”-ren
oinarrizko azalpenik izango.
Lurraldeen eratze prozesuan hainbat ezberdintasun izan arren, berdintasun
batzuk ere suma daitezke horietan guztietan; hasiera batean, ahaidetasun loturen
sendotasuna; prozesuaren erdigunean, berriz, ezaugarri feudalak dituzten
harreman sozio-politikoen garapena, lurralde mailan barruti bakoitza zehazten
eta bakantzen dutenena, alegia; behin-betiko zehazpenean, ostera, eredu hiritarraren
indarra, zeinak –zuzenean nahiz zeharka– lurralde bakoitzari sendotasun
eta nortasun politikoa ematen dioten erakundeen antolaketa eta finkapena eragiten
baitu.
Lurraldeen antolaketa (VIII-IX. mendeak)
Musulmanak bisigodoen erreinuaz jabetzeak, dinastia karolingiarrekin frankoen
indarra sendoagotzeak, eta Asturias aldean musulmanen aurkako kristau erresistentzia
agertzeak aldatu egin zuen, VIII. mendearen hasieran, Pirinioetako egituraketa
politikoa; bisigodo eta merovingiarrek aurreko mendeetatik Euskal Herriari
egiten zioten presioa areagotu egin zen harrezkero. Kanpoko presio horiei
aurre egiteko erresistentzia on bat antolatu beharrak baskoien mundua desegituratzea
ekarri zuen, eta, aldi berean, garrantzi handiko aldaketa bat gizarte egituran:
buruzagitza baten mende egon beharra.781. urtean Abd al-Rahman I.aren zigor gudaldia jasan zuten Ximeno Azkarrak
eta Ibn Belaskotek, 816an Iruñeko jauna zen Belask “al Yalashqi”-k (Belasko
Gaskoia ote?), edota “Nafarroaren bihotze”-ko (Iruñea-Irunberri) leinuen laguntzaz
Belaskotar frankozaleak garaitu eta Iruñean bertako botere independentea
ezarri zuen Eneko Arista berberak ere zuzeneko lotura dute Pirinioetan musulman
eta karolingiarren asmoei aurre egin zien baskoien erresistentziarekin. Baina,
aldi berean, gizaseme horiek bertako egitura sozialaren aldaketa ere adierazten
dute; izan ere, ahaidetasun hutsean oinarritutako erlazioak gaindituz, familiako
lotura eta mendekotasun pertsonalaren bidez elkartutako gerra aristokrazia sortzen
eta, gailurrean erregetza duela, “lurraren eta gerraren jaun”-en gizartea eratzen
baita.
Bestalde, asturiar eta musulmanen arteko gatazkek garrantzi estrategiko handia
ematen diete Ebro eta Gorbea arteko lurraldeei, non nahastu egiten diren
kordobatarren razziak (767-886 bitartean hogei baino gehiago) eta euskal inguru
horretan defentsarako “marka” bat sortu nahi duten asturiarren asmoak. Munia,
Eilo, Bixila Szemeniz, Munio Belaz edo Albaro Herramellizen izenek, asturiar
eta arabarren arteko hartu-eman konplexuetan, bilakaeraren aldi ezberdinak
azaltzen dituzte, leinu taldeak zatitu eta zati horietako bakoitza hartzen duen lurraldeaz
ezagutzen denetik, eta horrek aukera ematen du lehen familiari zegozkion
ondasun eta eskubideez familia buruek jabetzeko. Familia buru horiek ondasunak
(abere eta lurrak) eta aginpidea pribatizatzea da eskualde bakoitza mugatu
eta bereizten duen botere politikoaren lehenengo eta oinarrizko zehaztapena.IX. mendearen bukaeran edo X.enaren hasieran idatzitako Alfontso III.a Asturiaskoaren
Crónica-k (IX-X. m.), haren aurreko Alfontso I.ak VIII. mendearen
erdialdera musulmanen aurka eginiko ekintzak aipatzen dituenak, alegia, egiaztatzen
digu ordurako bazirela izen ezberdinez bereizitako lurraldeak: Garape eta
Karrantza, errege asturiarrak jendeztatuak, Araba, Bizkaia, “Alaone” (Aiara) eta
Urduña, “beti bertako biztanleenak”, hots, herriko leinuen eskutan zeudenak,
Iruñea, Deierri eta Berrueza bezala. Izen horiek eta gaur egungo lurraldeenak
berberak badira ere, toponimo horien atzean eremu urri samarreko eta ongi
mugatu gabeko lurraldeak ikusi beharko lirateke. Dena dela, herri horiek bereizi
ahal izate hutsak harreman sozio-politikoak lurraldeka antolatuta zeudela erakusten
du, artean azaleko antolaketa bazen ere.
Kronika asturiarraren arabera, lehenbiziko eskualdeak ibar garaietan eta mendi
garaien babesean eratu ziren; horretan ageri da abere hazkuntzak, basogintzak
eta defentsak zer garrantzi handia izan zuten eskualdeen eraketan. Hala, Gorbeia
inguruan eskualde hauek eratu ziren: Araba –Baia ibaiaren goialdean seguru
aski–, Urduña –Nerbioi ibaiaren goialdean–, Aiara –ura Kadaguara isurtzen
duen Izalde ibaiarenean–, eta Bizkaia –Nerbioiren ekialdean–; Pirinio aldean,
berriz, beste eskualde hauek: Iruñea, Deierri eta Berrueza.
Lurralde eratu berri horien banaketaren arabera, hutsik agertzen dira orduko
Euskal Herriko eskualde zabalak; eskualde horietan koka daitezke –Zaraitzuko
eta Baztango ibar inguruetan beharbada– sarataniyyun edo sirtaniyyun-ak (zerretarrak
ote?), 781ean Abd al-Rahman I.ak gidatutako gudaldia jasan eta, handikurte batzuetara –843an–, musulmanen gudaldi berri bati aurre eginez Eneko Aristari
Iruñea defenditzen lagundu ziotenak, alegia; orobat yalassqiyyun edo galiqiyyun-ak
ere, Gallia Commata esango zitzaion lurraldeko biztanletzat jo daitezkeenak,
eta beharbada kronika asturiarrak bereizten dituen bi lurraldeen artean
–Gorbea eta Pirinioak– bizi izan zirenak. Talde horiek aipatzean izen toponimikoen
ordez etnonimikoak erabiltzeak badirudi aldaketa maila txikiagoa adierazten
duela eta, ondorioz, baskoien antzinako antolaketaren aztarna bezala azaltzen
dela.
Frankoek Pirinioetatik iparralderako lurraldea menderatzeak eta Iberiako penintsulan
lurralde berri horiek sortzeak mapa politiko berri baten inguruak zehaztu
zituzten; mapa horretan Pirinio mendiak muga gisa azaltzen dira lehenengo
aldiz, eta Euskal Herria, gaurkoaren aldean murriztua, itsasbazter aldeko
lurretara mugatzen da, delako Gallia Commatara.
Lurraldeen garapena (X-XI. mendeak)
VIII. mendea bada lehen lurraldeei buruzko agirien agerpena adierazten duena,
Antso III.a Handiari (1000-1035) dagokio lurralde antolaketari bultzada iraunkorra
emango dion politika, eta baita eskualdeak Iruñearekin giltzatuko dituena
ere.
Antso III.a Handiak hartzen duen Iruñeko Erreinuak bere baitan darama lurraldeen
hedapen eta erregetzaren finkapenari dagokien politika bizia, Ximenotarren
dinastiako erregeek, batez ere Antso Gartzea I.ak (905-926) X. mendeangauzatutakoa. Errioxan kontrola ezarriz errekonkistak duen aurrerapen handiarekin
batera, Antso Gartzea I.aren garaian lehenengo aldiz elkartuko dira euskal
lurraldeak, erdigunea Iruñea dutela. Pentsa daiteke garai horretan Iruñeko boterea
euskal lurralde guztietara zabaldu zela. Errege horren alaben ezkontzak –Antsa
Arabako konde Albaro Herramelliz-ekin eta Belaskita Bizkaitarren konde Momorekin
(Rodaren Genealogías-en arabera)– kronikek Wasconum gens, wasconum
nationem delakoen erregetzat aurkezten duten Antso Handiaren politikaren aurrekari
adierazgarriak dira.
Lurraldearen antolabideak bi ezaugarri nagusi izan zituen XI. mendean: VIII.. endeaz geroztik toponimo deitura bera zuten lurraldeak hedatzea batetik, eta
lurralde berriak eratzea –edo historiaratzea behinik behin– bestetik. Lehenengo
kasuan Araba eta Bizkaiaren bihotza daude: Araba Gorbeapeko txokotik atera
eta Lautadako lurrak bereganatzen ari zen, eta Bizkaiaren bihotza, berriz, jatorrizko
sorleku izan bide zuenetik, Nerbioi ibaiaren ekialdetik alegia, Deba Behereraino
hedatu zen –1080. urterako behinik behin–. Bigarren kasuan daude, berriz, Lapurdiko
bizkonderria eta “Ipuzkoa”; Lapurdiko bizkonderria Antso III.a Handiak
antolatu zuen 1023. urtean, Lapurdi, Arberoa, Orzaize, Garazi eta Baigorriko lurrekin,
eta Lupo Antsoren gobernupean; “Ipuzkoa” 1025. urtean aipatzen da lehenengo
aldiz agirietan, Gartzea Azenarizen lurralde gisa, Iruñeko erregeren agindupean.
Bestalde, Iruñeko erregea Gartzea Santxez III.a (1035-1054) zelarik, beste
lurralde batzuk azaldu ziren Nerbioi ibaiaren mendebalean, Ugarteko bailara esate
baterako, Lope eta Galindo Bellakoz jaunen agindupean zegoena 1040an,
Bizkaiko jaunari buruzko lehen benetako aipamena (Enneco Lupiz Vizcayensis
comes, hots, Eneko Lopez Bizkaitarren kondea) egiten den urte berean; urte batzuk
geroago, 1050ean, Durango da, berezko nortasuna duen lurralde gisa, agirietan
lehenengo aldiz aipatzen dena.Bai kasu batzuetan eta bai besteetan, leinu nagusi batzuk nabarmendu ziren,
bi oinarritan bermaturik eratu zirenak: gens buruaren aginpidean, batetik, eta
erregetza sendotu beharrean, bestetik. Garai hartan familia buruzagitza nagusi
horien laguntza behar izaten zen erregeren boterea bere agintaritzapeko lurralde
guztietan betearazteko, eta, horrela, familia horiek onespen politikoa lortzen zuten.
Horregatik, ez da agian harritzekoa izango XI. mendean zehazten hasten den
lurralde antolaketak, jauntxoen hierarkia berria islatu arren, antzekotasun adierazgarriak
izatea antzinako tribuen arteko banaketarekin: Nerbioi eta Debako
arroek banatzen dituzte Enkarterriak, Bizkaia eta Gipuzkoa, antzina autrigoi,
karistiar eta barduliarrak banatzen zituzten bezala.
Baskoien arteko haustura politikoa (1076-1200)
Antso III.a hil ondoren (1035) Pirinioez iparraldeko lurrek Iruñearen agindupetik
askatu eta Gaskoinia-Akitania aldera egin bazuten, 1076. urtean –Antso IV.a
Gartzea hil zuten urtea eta, ondorioz, Iruñeko erreinua desagertu zenekoa– etendura
izan zen baskoiek lurraldeak Nafarroaren inguruan bildu eta politikoki egituratzeko
asmoz batera urratzen ari ziren bidean. Iruñeko lurrak bi zatitan banatu
ziren: Antso Ramirez Aragoikoa “Nafarroako Konderria”-z jabetu zen, bere
mendekotasuna erakutsiz Alfontso VI.a Gaztelakoari; honek, bestalde, Errioxa,
Bureba, Gipuzkoa, Araba, Durangaldea eta Bizkaia bereganatu zituen.Handik urte gutxira, Urraka eta Alfontso I.a Gudulariaren arteko ezkontza bidez
gaztelauek eta aragoiarrek burutu nahi izan zuten proiektuak porrot egin zuen,
eta hori lagungarri gertatu zen Iruñeko erreinua berriro ezar zedin. 1127ko Tamarako
Itunean, Gaztelak uko egiten die Nafarroako mugetan eskuratutako lurrei;
hala, berriz ezarri ziren Antso Handiaren erreinuko mugak, eta 1134. urtetik
aurrera, Nafarroak, Gartzea Ramirezekin, burujabetza lortu zuen atzera. Erreinuko
handikiek hautatu zuten Gartzea Ramirez erregetzat; handiki horien artean esku
hartze handia izan zuenetako bat Ladron kondea izan zen, Araba, Bizkaia eta
Gipuzkoako jauna. Hala ere, Nafarroak aurre egin behar izan zien gerora ere
Aragoirekin elkarturik zeuden gaztelauen nagusitasunari, eta bai Aragoi eta bai
Gaztelak euskal lurraldeak berenganatzeko zituzten asmoei, behin eta berriro
sinatzen baitzituzten euskal erreinua banatzeko itunak.Batez ere arrazoi estrategikoak zirela medio, jadanik 1135etik nagusi ziren
gaztelauen helburu garrantzitsuena bilakatu zen Errioxa; 1160-1170 urteetan hutsean
gelditu ziren hura berreskuratzeko Nafarroako Antso VI.a Jakitunak egin
zituen ahaleginak, eta 1179an lur banaketa sinatu behar izan zuen Gaztelarekin,
bere mendeko erresuma neurri handi batean eta behin betirako murriztuz. Bizkaia
eta Errioxa ez ziren berriro nafarren mendera itzuliko, eta denbora gutxi
iraun zuten hauen mendean Euskal Herriko mendebaleko gainerako lurraldeek
ere. Aurrerantzean lurralde horiek Gaztelaren helburu nagusi izan ziren, batez
ere Europako harreman ekonomiko nagusiak iparraldearen eta hegoaldearen
artean gauzatzen hasi zirenetik, eta Alfontso VIII.a Gaztelakoa Eleonor Akitaniakoarekin
ezkondu (1170) ondoren. Erasoak areagotu egin ziren mendearen
azken urteetan: 1198an gaztelauek eta aragoiarrek Nafarroa banatzeko Calatayud-en
egin zuten itunak bideak ireki zizkion erreinuko inbasioari, aliatuen arteko
mesfidantzak zirela medio porrot egin bazuen ere. Hurrengo urtean, ordea,
Trebiñotik sartuta, Gaztelako gudarosteak Gasteiz setiatu zuen; hiria 1200. urteko
urtarrilaren lehen egunetan errenditu zen. Urte berean, xehetasunak zehaztea
zaila izan arren, gaztelauek Ibida (Aiuda), Araba, Durango, Gipuzkoa eta Donostiako
lurrak “eskuratu” zituzten, kronikek diotenez, lurralde horiek hornitzen zituzten
hainbat gaztelurekin batera. Nafarroako erregeari, geroko aldaketa txikiak
gorabehera, gaur egun Nafarroako probintzia osatzen duen lurraldera murriztu
zitzaion bere mendeko erresuma.
Euskal lurraldeek erregetza handiagoekin izan zituzten lotura aldi horien arabera
finkatu ziren Hegoaldeko lurralde historikoek –Erdi Aroko azken mendeetan
errege gaztelauaren itzalpean– beren behin-betiko eraketan benetako eragile
izan zituzten bi zutarriak: handikien finkapena eta hiri berriak.
Bien bitartean, Akitaniako oinordeko Eleonorren eta Plantageneteko Enrikeren
ezkontza bitarteko dela, ingelesek, 1152az geroztik, aginpidea lortu zuten
Iparraldeko lurretan. Bertako leinu eta botere anglo-akitaniarraren arteko hizkamikek
Baiona Lapurdiko bizkonderritik bereiztea eragin zuten; dena dela, Lapurdi,
gero Zuberoari gertatu zitzaion bezala, administrazio ingelesaren mende
geratu zen 1193az geroztik. Hala eta guztiz ere, garaitsu hartan, Bortuz bestaldeko
eskualdeek Nafarroa alderako joera agertu zuten, 1249an erreinuarekin bat
egiteko oinarriak ezarriz. Lurraldeei dagokienez, hizka-mika horien bidez zehaztu
ziren XIII. mendearen hasieran, gaur egun Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa
diren lurraldeen inguruneak.
Araba, Bizkaia eta Gipuzkoaren behin-betiko eraketa
Gaztelau eta nafarren arteko borrokan euskal leinuek erdietsi zituzten handiki
maila ezberdinak, eta gatazka horretan bakoitzak defenditu zituen aukera zehatzak
erabakigarriak izan ziren XIII. mendean gauzatzen ari zen lurralde eraketarako.
Jaurerriak eratzeak eta gune pribilejiatuak –hiriak– eraikitzeak antolaketa
politikoan eragin zuten zatiketa beste prozesu batean murgildu zen mende horretan,
hots, euskal lurralde ezberdinen ezaugarri bereizgarriak eta elkarganatzaileak
bateratu zituen prozesuan, alegia.
Eneko Lopez, Bizkaiko lehen jaun historikoak, Alfontso VI.a Gaztelakoari
bere hedatze politikan eskaini zion laguntza agertzen da Bizkaiaren bihotzean
jaurerria ezarri izanaren azpian, hau da, Haro familiak ondarez jaso zuen aginpidea
eskuratu izanaren azpian. Nafarroako erreinua berriro ezartzeak berekin ekarri
zuen gaztelauen aldeko Harotarrak Bizkaiko gobernutik kendu eta haien lekua
Ladron familiak hartzea; baina Bizkaiaren behin-betiko kulunkak (1214), Harotarren
nagusitasuna berrezarri eta, Bizkaia birmoldatuz, beste lurralde batzuk
eransteko politikari hasiera eman zion. 1212an Navas de Tolosan parte hartu zuela
eta, sari gisa, Alfontso VIII.a Gaztelakoak Durangaldea eskaini zion, jaurerriari
erantsiz; XIII. mendean zehar, tarteka-tarteka, Urduña eta Enkarterriko hainbat
hiri eta eskualde gehitu zitzaizkion, horrela, gerora aldaketa eta eransketak izan
arren, lurraldearen bloke berria eratuz. Nahiz eta jaurerrira elkartu, Durangaldeak
eta Enkarterriak beren nortasun eta erakundeak gorde zituzten, Gerediagako
Batzarra batak eta Urrestietakoa besteak. Hiri eraikuntzek osatu zuten Bizkaia
berriaren osagai ezberdinen bilduma, eta osagai horiek, Behe Erdi Aroan
eta Ahaide Nagusien arteko borroken garaian, politika nahiz lurralde mailako
batasun berria sendotu zuten lotura instituzional komunak ezarri zituzten.Arabaren eraketa, aldiz, Gaztelako Alfontso X eta XI.ak, handikien agintaritzaren
kontura eta hirien hedaketan oinarriturik, kementsuki burutu zuten erregetza
sendotzeko politikaren adibide argia da. Jadanik XII. mendearen bigarren
erdian eta Nafarroaren mende zegoela, lehen hiriak eraiki ziren Araban. Periferia
aldean hiriguneak eraikitzeak (Biasteri, Bernedo, Antoñana), Nafarroako muga
hornitzen zuen; 1181ean, Gasteizko herrixkaren gain Vitoria hiria eraikitzeak,
berriz, indarberritu egin zuen Kantaurirako bidea, gaztelarren helburu nagusia,
eta aldi berean, baina ez garrantzi gutxiagoz, errege jabetza ezarri zuen handikiak,
Arriagako Kofradiakoak, nagusi ziren barrutian. Arriagako Kofradia, lurraren
gain aginpidea zuten jaun eta andreez osatuta zegoen, zeintzuk Lakuako zelaietan
ospatzen ziren Batzarren bidez taldeka gobernatzen zuten 1258tik, agirietan
adierazten denez. Nafarren ahaleginek ez zuten haiek nahitako ondoriorik ekarri
eta 1220an Gaztelako erregea Arabaz jabetu zen; hala ere, hiri eredua nabarmenki
hedatu zen ondorengo urteetan, bai hiri berriak eraiki zirelako eta bai hiri eremua
inguruko herrixketara zabaldu zelako ere, handikien egoera ahuldu eta
Gasteiz eta Agurain indartuz. Erregetzaren finkapena 1332an burutu zen, Arriagako
Kofradiaren barrutia errege jabetzari “borondatez eman” zitzaionean.
Hirien eta erregetzaren interesak bateratzea, Erdi Aroko azken mendeetan
euskal gizartea astindu zuten gatazka sozialak gainditzeko batez ere, “Alderdien
arteko gerra” delakoa alegia, hiri eta lurren Hermandade Orokorra eratuz gauzatu
zen, eta Hermandade horren osaketak zehaztu zituen XV. mendearen azkeneko
alditik aurrera Arabako lurralde eta izaera politikoak. Trebiño hiria eta bere
lurraldea, zeinak Enrike II.ak Gaztelako aitzindari nagusia zen Pedro Manriqueri
eman baitzizkion 1366an, ez ziren Arabako Hermandadean elkartu eta XVI. mendearen
azken aldera Burgosa loturik gelditu ziren.
Gipuzkoak antzekotasun handiak ditu Arabako kasuarekin, nahiz eta hemen,
Gipuzkoan, handikien botere sendorik izan ote zen egiaztatzerik ez izan, probintzia horretako lurralde antolaketak XII. mendean izan zuen barealdi historikoa
zela eta. Mende horren amaieran, Gipuzkoako probintzia osatzen duten lurrak
hiru zati ezberdinetan banaturik zeuden: aipatutako Gipuzkoa bera; Donostiako
hiria, 1180 aldera Antso Jakituna errege nafarrak eraikia; eta, hain entitate berezia
ez badute ere, Deba erdi- eta behe-aldeko eskualdeak. XIII. mendean, lurralde
horiek erregeren agindupeko barruti bakar batean elkartu zituzten Gaztelako
erregeek, eta barruti horrek “Ipuçcoa” izena hartu zuen. Politika horren
tresnarik funtsezkoena hiri berriak eraikitzea izan zen, eta antolaketari dagokionez,
berriz, hirien arteko Hermandade Orokorra eratzean gauzatu zen, XIV. mende
amaieratik aurrera. Araba eta Gipuzkoako Hermandadeen artean batera eta bestera
ibili ondoren, Gebara leinuaren lurrak bigarrengoari erantsi zitzaizkion behin-betirako
(Gatzaga 1493, Leintz ibarra 1566 eta Oñati 1845), gaur egun probintziak
duen ingurunea zehaztuz.
Euskal Herriaren eraketa, urtez urte
750-755 Alfontso I.a Asturiaskoak musulmanen aurkako gudaldia
egin zuen. Gudaldi horren kontakizuna, 880-923 urte aldera
idatzitako Alfontso III.aren Kroniketan dago jasota;
bertan aipatzen dira lehenengo aldiz Garape, Karrantza,Araba, Bizkaia, Aiara, Urduña, Iruñea, Deierri eta Berrueza
izeneko bailarak.
824 “Bigarren Orreaga”: Eblo eta Aznar konde frankoen porrota,
eta, ondorioz, Iruñeko erresumaren sorrera, kronikaarabiarretan “Baskoi” deitzen zuten Eneko Aristaren agintaritzapean.
868 Alfontso III.a Asturiasko erregeak Arabako baskoien beste
matxinada bat menderatu zuen, eta, Albeldako Kronikaren
arabera, “haien kondea zirudien” Eilo atxilo hartu;
hauxe da buruzagitza arabar baten lehen egiaztapena.920 Momo-ren aipamena, bizkaitar konden baten lehena; Rodaren
Genealogíasen arabera, loturaren bat zuen Iruñeko
errege familiarekin. Euskal lurraldea Iruñearen inguruan
bateratzen hasia zela adierazten du horrek.
1023 Iruñeko Antso III.a Handiak Lapurdiko bizkonderria antolatu
zuen, Lapurdi, Arberoa, Garazi, Orzaize eta Baigorrikoeskualdeekin, hiriburua Baiona zuela.
1024 Antso III.a Handiak Arabako konderria aipatu zuen bere
jabetzen artean.
1025 Iruñeko erregeren agindupean, “Ipuscua”-ko Gartzea
Azenarizek bere San Salbatore Olazabalgoa, Altzoko monasterioa,eta beste ondasun batzuk eman zituela eta, lehenengo
aldiz agertzen da agirietan Gipuzkoa hitza.
1040 Enneco Lupiz Viscayensis comes, Bizkaiko lehen jaun
historikoaren aipamena egiten da agirietan. Urte berean,
Lope eta Galindo Bellakoz jaunak Ugarte lurraldearen
jabe dira, eta Gartzea III.a Santxez Iruñeko erregeren izenean
Colindres, Mena, Tudela (Mena eta Aiara artean) eta
Llanteno edo Aiaran ere agintzen dute. Nafarren aginpidea
Nerbioiren ekialdera hedatzen da.
1050 Durangoren existentzia frogatzen duen lehen agiria, Eneko
Lopez baitzen “rector illa patria que dicitur Vizcaia etDurango” (Bizkaia eta Durango esaten zaien lurraldeen
buru).
1076 Ramon eta Ermesinda infanteek beren anaia Antso IV.a
Gartzea hiltzen dute Peñalenen, eta aldi batean desagertu
egingo da Iruñeko Erresuma.1134 Iruñeko erresuma independentea eratzen da berriz ere,
Aragoitik bereizi baitzen Alfontso I.a Gudularia hil zenean;
Gartzea V.a Ramirez, iruñar errege sasi-oinordekoa
izango da errege.1152 Leonor Akitaniakoa Plantageneteko Enrikerekin, gerora
Ingalaterrako Enrike II.a izango zenarekin, ezkontzen
da, konderria eta baita Pirinioez iparraldeko euskal lurraldeak
ere ingelesen mendean egon ziren garaiari hasiera
emanez.
1175 “Enkarterriak” izenaren lehen aipamena, zalantzazkoa
bada ere. Horrek esan nahi du, Harotarrak biltzen eta,
beharbada XIII. mende aldera, Bizkaiko jaurerrira eranstenjoango diren inguru horretako jaurerri partikularrak
ordurako bateratzen hasiak egongo zirela.1200 Araba eta Gipuzkoako gaur egungo lurraldeak, urtebete
lehenago Gasteiz inguratu eta setiatu zuen Gaztelako
Alfontso VIII.aren agindupera bildu ziren. Honek, handik
lau urtera larriki gaixotuta zegoela, Nafarroako erreinuari
zegozkion lurrak itzultzeko aginduz testamentua
egin bazuen ere, euskal lurraldeak ez ziren berriro nafarren
eremu politikoan elkartuko.
1212 Alfontso VIII.a Gaztelakoak saritu egingo du Diego Lopez
de Haro, Bizkaiko jauna, Navas de Tolosako guduan
parte hartu zuelako, Durangaldea betirako eman eta Bizkaiko
jaurerrira erantsiz.1249 Bortuz haraindiko eskualdeak Nafarroako Erresumari
erasten zaizkio. Gaur egungo Nafarroa Beherea mugatuko
duten XI eta XII. mendetako lur eraspenen ondoren,
Teobaldo I.a errege nafarrak erresumara erantsiko
du lurralde hura, mendetasuna gordetzen dion Gramonteko
jaurerria izan ezik.
1258 Gasteiz eta Aguraingo herrien izenean, Gaztelako Alfontso
X.arekin ezarri zuen Ituna zela medio, Arriaga Kofradiaren
lehen aipamena azaltzen da agirietan.
1332 “Arriagako Hitzarmena” Alfontso XI.a eta Arriagako Kofradiaren
artean, non azken honek bere “borondatez
eman” zion jaurerria errege gaztelauari.1379 Bizkaiko jaurerria Gaztelako Koroari erasten zaio,
1370etik Bizkaiko jauna den Juan II.aren bitartez.
1449-1450 Zuberoa eta Lapurdi (Baiona salbu) Frantziako Koroari
erasten zaizkio, beren nortasun eta erakundeak gordez.
Baionak gauza bera egingo du hiru urte geroago.