Atlas Historikoa»Atlas Historikoa
Nafarroako erreinua
EGILEA:
José María Jimeno Jurío
Nafarroako Historiaren ikertzailea.
Sociedad de Estudios Vascos - Eusko
Ikaskuntzaren lehendakariorde ohia.
Mende ilunak
Euskal Herriaren “erromatartzea”, erromatarren kultura elementu material eta izpiritualen
onartze eta beretzea den aldetik, sakonagoa izan zen ager-ean saltusean
baino, biziagoa klase aberatsen artean nekazarien artean baino.
V. mende hasierako migrazio mugimenduen ondorioz eten egin ziren Erromarekiko
administrazio loturak. Ondoren bertakoak nagusi izan ziren garaiak
etorri ziren, errege bisigodoek ez baitzuten VI. eta VII. mendeetan lur hau erabat
menderatzerik izan Erriberako herriak eta barruagoko beste batzuk izan ezik, hala
nola Erriberri eta Iruñea; Iruñeko hainbat apezpiku izan ziren, hain zuzen Toledoko
Kontzilioetan.
714tik aurrera gudaroste musulmanak bertan izateak, ageriagoan jarri zituen
iparraldeko (saltus) eta hegoaldeko (ager) baskoien arteko kultura ezberdintasunak.
Ebro Haraneko jaun handiki batek, Kasi kondeak, Kalifarekin hitz hartu
eta eskualde horretan zuen aginpidea sendotu zuen, eta hurrengo lau mendeetan
Erribera gobernatuko zuen Kasitar dinastiaren buru bilakatu zen. Mendekotasun
politikoarekin batera politikaren eta kulturaren islamdartzea etorri zen.
VIII. mendean eta hurrengoaren lehen laurdenean, printze kristauen eta musulmanen
arteko adiskidetasunezko hitzarmena izan zen Euskal Herrian politikaren
ezaugarria, odol loturak eta interes ekonomiko berdinak baitzituzten elkarrekin. Ama berberaren semeak izan ziren, adibidez, Eneko Aritza eta Musa ben
Musa, Kasitarren buruzagi ospetsua. Kidetasun horrek eta Euskal Herria Pirinio
mendien hegoaldeko muturrean kokatua egoteak eragin berezia izan zuten Iruñeko
Erreinua sortu eta finkatzekoan. Baskoien aldetik hitzarmenak hautsi izanak,
ordea, gudu bideari ekitera eraman zituen Uqba eta Yusuf emirrak. VIII.. ende erdialdetik aurrera Al-Andalusko Goiko Markan matxinadek sortutako
giroa zela eta, hartaz baliatu ziren Kordoba eta Aachen, lurralde horretan kontrol
politikoa ezartzen ahalegintzeko.
Iruñeko ahaideen eta Kasitarren arteko harreman on horiek VIII. mendearen
azken herenean ere eman zituzten beren emaitzak. Abd al-Rahman I.aren aurka
Zaragoza altxatu zenean, eta matxinatuek lehenbizi Karlomagnori etortzeko eskatu
eta gero ukatu ondoren erregea eta haren gudarosteak preso eta gatibu zeramatzatela
beren herrialdera itzultzera zihoazenean, indar elkartuen ekintzak
jasan zituzten eta baskoiek gudaroste horien atzegoardiari egindako erasoa, gerora
“Vallis Karoli” izenez ezagutuko den mendi lepoan (778). Erasoaldiak eta
lurraldea menderatzeko ahaleginak izan ziren gero ere Iparraldetik nahiz Hegoaldetik.
Abd al-Rahman I.ak erasoaldi bat egin zuen Iruñeko lurraldeetan (781).
Mutarrif ben Musa Iruñeko gobernadorea hil zutenean (799), aliatuek Tuterako
gotorlekuari eraso, Yusuf ben Amrus hango gobernadorea atxilotu eta preso eraman
zuten Qays-eko Malkarrera (803). Gero, txandaka, bata bestearen ondotik
etorri ziren gudaldiak: Iruñea menderatzeko Ludovico Piorenak (812), karolingiarren
aldeko Belaskoren aurka emirrak egin zituenak (816) eta Akitaniako erregeak
Eblo eta Aznar kondeen gidaritzapean antolatua (824); bi buruzagiok arras
zori desberdina izan zuten preso hartu zituztelarik.
Kordobako San Eulogiok Iruñea eta Leire, Igal, Urdaspal eta Siresako monasterioetara
bisita egin zuen. Wilesindo apezpikuari bidalitako gutunean (851),
agerian ipintzen du Pirinioetako komentu hauetan erlijioak eta literaturak zuten
indarra.
Erreinuaren sorrera
Badirudi, karolingiarren eta kordobarren presioaren aurrean, hemengo lur eta
interesak zaindu beharrak makurtu zituela handikiak etsaien erasoen aurrean
indarrak koordinatuko zituen buruzagi militar baten pean elkartzera.
Abd al-Rahman II.ak, Musa ben Musaren aurka eraman zituen bere zigor gudaldiak
(842-850) eta honen sabelkide eta aliatua zen Eneko Arista “Baskoiaren”
aurka ere bai. Honen seme Gartzea Enekoitz, aitaren politika aldaturik, bere ahaide
musulmanetatik aldendu eta Asturiasko Ordoño erregearekin elkartu zen.
Santxo Gartzea I.arekin (905-925) erreinuaren barne egituraketa finkatu zen
eta lurraldez hedatu zen. Ordu arte Iruñeko “printzeek” izan zuten ia defentsa
hutsezko jarrera alde batera utzirik, inguruko lurraldeez jabetzeari ekin zion, hasi
Deiotik eta Kalagorri, Arnedo, Viguera eta Naxeraraino.
Abd al-Rahman III.a bere gudarosteekin etorri zen Iruñea aldera; Iruñea eta
Oviedoko erregeak garaitu zituen Valdejunquerako guduan (Gesalaz, 921), eta
“Iruñeko gudaldia” delakoan ere berriro garaitu zuen Antso erregea (924), hurrengo
urtean hil zena.
X. mendean, Antso erregearen ondorengoak Kordobako kalifen aurrean mendekotasunaren
eta etengabeko jazarraldien artean ibili izan ziren, eta egoera horren
eraginez sarritan egin zituen Iruñea aldera udako ibilaldi militarrak (“azeifak”)
Hisam II.aren lehen ministroa zen Almanzor ahaltsuak, zeinari Antso Gartzea
II.a Abarkak alabetako bat eman baitzion, gero “Abd al-Rahman Sanchuelo” delakoaren
ama izango zena.
Antso III.a Handia (1004-1035) pertsonaia garrantzitsua da Nafarroako, Euskal
Herriko eta Erdi Aroko politika espainiarraren historian. Haren agintaritzapean
barne kohesio eta ospe handiak lortu zituen Iruñeko erreinuak, errege eta
handiki kristau eta musulmanen aldetik haren agintaritza eta handitasunaren onespena
eta aitorpena merezi izateko adinakoak. Besteak beste, Islamarekiko hegoaldeko
muga ziurtatu, Sobrarbe eta Ribagorzako lurraldeak bereganatu, Bartzelonako
Berenguer Ramon eta Gaskoiniako Antso Gilen kondeekin hitzarmenak
izenpetu, bere koinatu Garcia infantea hil ostean Gaztelako konderria bere gain
hartu eta Leongo erreinua gobernatu zuen.
Politikoki hain desberdinak ziren lurraldeetan agintzeak ez zuen berekin ekarri
erreinu bateratu bat sortzeko proiekturik; Antso erregeak zaindu eta errespetatu
egin zituen erreinu eta jaurerri bakoitzeko status juridikoak eta politikoak. Funtsean
Iruñearen agindupeko hastapeneko lurraldeak (“muin-muineko Nafarroa”)
eta geroko Euskal Probintziak eta Errioxak osatutako ondare lurrekin batera, Aragoiko
iparraldean bereganatutakoak zeuden, eta baita emaztearengandik oinordetzan
hartutako Gaztela ere, Leongo erreinua eta Bartzelona eta Gaskoiniako
konderriekin batera, zeintzuek egun batean berreskuratuko dituzten nortasun eta
independentzia politikoak gorde baitzituzten.
Erregetza honen alde aipagarrienetako bat, Leire, Donemiliaga Kukula, San
Juan de la Peña eta San Salvador de Oñako monasterioei emaniko bultzada izan
zen.
Erregeak ez zituen semeen artean banatu bere mendeko lurrak; Gartzea Naxerakoa,
legezko seme nagusi zenaren esku utzi zituen ondare lurrak, eta Ramiro,
Gonzalo eta Fernando haren anaien gaineko aginpide nagusia ere bai; Ramiro
Aragoiko erregea zen, Gontzalo Sobrarbe eta Ribagorzakoa (bi lurralde hauek
errege titularra hiltzean Ramiroren eskura aldatu ziren), eta Fernando, berriz,
Gaztelakoa. Laster sortu ziren liskarrak eta gatazkak anaien artean. Ramiro I.a
Tafallako “erasoaldian” garaitu zuten (1043). Gaztelako Fernandok, aldiz, Bermudo
erregea hiltzean (1037) Leongo erreinua oinordetu zuenak, Burgosko Atapuercako
zelaietan aurre egin zion bere anaia Gartzeari, gudu hartan garaitua eta
hila gertatu zena (1054).Seme nagusiaren heriotzak galarazi egin zuen Antso Handiak erreinu kristauen
indarrak Iruñeko erregearen gidaritzapean batzeko zituen asmoak betetzea.
Aitzitik, Nafarroako lurraldearen alboetan Aragoi eta Gaztela-Leongo erreinuak
sortu ziren mehatxari, behin eta berriro Antso IV.a Peñalengoa eta honen
oinordekoen lurrak erdibanatzeko prest.
Goi Erdi Aroan, ekonomia nekazaritza eta abeltzaintzan oinarritzen zen batez
ere. Erregek, elizak eta handikiek, mendeko edo maizterrek lantzen zizkieten
lurrak ekoiztutakotik eta nekazari lur jabeek urtero ordaintzen zituzten petxa eta
beste zergetatik eskuratzen zituzten irabazi gehienak. Garai hartan diru iturri garrantzitsua
zen erregeen ondasunetarako mairuei kobratzen zitzaizkien paria edo
printze sariak. Bardeetako larreetara joan-etorriak egin ohi zituzten artaldeek eraginik
izango zuten, seguraski, printze kristauen eta Kasitarren artean ahaidetasunak
ezarri eta beren arteko elkartasunei eusteko.
Ez dirudi merkataritza oso garatua zegoenik, nahiz eta jakin badakigun Europatik
larrua, metala, ehuna eta bolia inportatu izan zirela, eta Andaluziatik, berriz,
oihalak, espeziak eta arte lanak.
Nafarroa eta Aragoi (1076-1134)
Antso IV.a bere anaiek hil zutenean Peñalengo amildegian, Funesko hegoaldean,
Nafarroako politikak une latzak bizi zituen, Gaztela eta Aragoiren hedatu nahiek
mehatxatu egiten baitzuten.
Iruñeko handikiek, gobernua Antso Ramirez Aragoiko erregearen esku uztea
aukeratu zuten; errege horri bere seme Pedro I.a eta Alfontso I.a Gudulariak jarraitu
zioten. Mende erdi horretan Iruñeko erreinuak aldaketa handiak izan zituen
lurralde, gizarte eta ekonomi mailan. Gipuzkoa, Durangaldea, Bizkaia eta
Arabak, Naxera eta Kalagorriko lurralde errioxarrak bereganatu zituen Gaztelako
Alfontso VI.aren agindupean egotea aukeratu zuten bitartean, Islamaren mendean
zeuden lurrak berreskuratzeari bultzada handia eman zitzaion, eta hala itxuratu
zen hegoaldeko muga. Antso Ramirezek, Ayerbe (1083), Arguedas (1084)
eta beste leku asko atzeman zituen, eta Huescako setioan hil zen (1094). Haren
semeek, ordea, aurrera jarraitu zuten gudaldiekin eta Alfontso Gudulariak eman
zien buru gudaldi horiei Ebro Harana bereganaturik (Zaragoza, 1118, Tutera eta
inguruko lur idorrak, 1119).Lur eraspen hauek ez zuten ekarri, heriotza edo deserriratzeen bidez, mairu
eta judu komunitateen desagerpenik, horien osotasun, nortasun eta araudi sozial
eta erlijiosoak foru berezien bidez zaindurik eta babesturik jarraitu baitzuten, nahiz
eta kristauengandik bereizita auzo eta aljametan baztertuak izan. Nafarroako judu
jakintsuenetako bat Tuterako Benjamin izan zen, Libro de Viajes, 1166 aldera Asia
Txikian zehar egin zuen bidaiaren berri ematen duen liburuaren egilea.
Erreinuaren egitura sozio-ekonomikoarentzat ondorio sakonak izan zituen
berrikuntza izan zen hiri frankoen sortzea eta forudun egitea, Santiagorako bidean
batez ere, garai horretan geroz eta ugariago baitziren, izan ere, Europako
herrialde guztietatik Compostelako Santiagoren hilobirantz igarotzen ziren erromesak.
Antso Ramirez hasi zen horretan, Jaca jendeztatzera joanak zirenei hiriaren
jendeztatzeko foruak eskainiz. Horrek arrakasta izan zuenez, hiriak sortzeko
kanpaina bati ekin zion eta hiri jendeztatzaileei frankizia, salbuespen eta abantailak
eman zizkien, horrela Pirinioez bestaldeko hainbat jende erakarriz. Era
horretan sortu ziren Lizarra (1090), Zangoza-Berri, Rocaforte edo Zangoza-Zaharretik
gertu, Gares, Murugarren hiri zaharraren ondoan, eta San Zernin eta San
Nicolas hiriak, gerora Nafarriria edo Nafarreria deituko den Iruñea zaharretik
hurbil. Hiri hauetako biztanleak, Iruñeko San Zerningoak esate baterako, Pirinioen
Iparraldetik zetozen batik bat. Dena dela, “franko” kalifikatzaileak ez du
adiera etnikorik, juridiko-ekonomikoa baizik: “aske uzte”arena, alegia.
Hiritarren oinarrizko jarduera merkataritza zenez, San Zerningo kasuan gainera
eta erromesei dagokionez jarduera hori monopolistikoa izanik, hautsi egin
zen ekonomiaren ohiko eskema soziala; ordu arte ia soil-soilik nekazaritza eta
abeltzaintzan oinarritzen baitzen ekonomia hori eta jarduera horiek izan baitziren
ordu arte Erregerentzat, Elizarentzat eta handikientzat oinarrizko irabazpideak.
Burgesek, batez ere Iruñean San Zerningoek, erdietsi zuten botere ekonomikoak
gatazkak eragin zituen burges horien eta aitonen semeen artean.
Bai orduan bai gerora erreinuan eragin handia izan zuen pertsonaietako bat
Andouque edo Rodako Pedro izan zen, Iruñeko apezpiku izendatu zuten fraide
frantsesa (1083-1115); eliz barrutia eraberritzeko aginduz etorririk, katedralekoapaizetatik hasi zuen eraberritze hori. Leireko komentu zaharraren eskubideak
baztertu eta zapaltzen zituen bitartean, Frantziako monasterioei eta Aragoiko
Montearagongoari eskaini zizkien Nafarroako hainbat errenta eta eliza, eta mairuei
atzemandako Erriberako elizak, berriz, Tarazonako eliz barrutira elkar arazi
zituen.
Nekazaritza eta abeltzaintza aberatseko herriak zituenez, Ebro ibaiko Erriberaz
jabetzeak, eta horrekin batera hirietako frankoen lanak, Compostelarako erromesaldien
goraldia eta merkataritzaren garapenak, hedapen ekonomikoa bultzatu
zuten.
Errestaurazioa (1134-1234)
Alfontso Gudulariak bere hilburukoan adierazitakoak nahasmena sortu zuen nafarren
artean, erregea hiltzean bere erreinua Jerusalemgo Tenplu, Ospitale eta
Hilobien Ordenen esku uztea nahi baitzuen. Erreinuko handikiek eta eliz buruek,
eta Ladron kondeak, Bizkaia eta Gipuzkoako jaunak, Gartzea Ramirezen alde
egin zuten: Gartzea Ramirez sasi-jatorriz Gartzea Naxerakoaren ondorengoa zen,
eta Nafarroako erreinuak Aragoikotik autonomia berreskuratu zuelako “Berrezarlea”
ezizenez ezagutzen da.
Nafarroa (orduan erabili zen lehendabiziko aldiz izen hori erreinua izendatzeko)
oso-osorik mantendu nahi izatea izan zen garai honetako ezaugarri nagusia,
erreinu hura bere mende hartzeko asmoak baitzituzten Gaztelak eta Aragoik.
Antso VI.a Jakitunaren gaitasun politikoak lortu zuen arriskua gainditzea
hirien jendeztatze eta forutze berriak bultzatuz Nafarroan, Gipuzkoan (Donostia)
eta Araban (Biasteri, Gasteiz, Antoñana, Bernedo). Alfontso VIII.ak behinbetirako
bereganatu zituen Euskal Herriko mendebaleko lurraldeak (1199), baina
hori ez zen oztopo izan Antso Azkarrak Navas de Tolosako guduan parte har
zezan (1212).
Neurri on batean, “Errege Jakitunak” hasi eta haren seme “Azkarrak” osatutako
berrantolaketa administratiboari esker (garai horretan sortu ziren lau merindadeak),
erreinuak aurrerapen handia izan zuen ekonomian, eta koroak herriak
erosi eta monasterio eta elizak eraiki zituen, Orreagakoa esate baterako.
Frantziarren agintaldia (1234-1404)
Antso Azkarrak legezko oinordekorik izan ez zuenez, Teobaldo II.a eta Blanka
Nafarroakoaren seme eta Antso Jakitunaren biloba, Champagneko Teobaldo III.a,
aukeratu zuten nafarrek halakotzat. Champagneko kondeak ia mende batez izan
ziren Nafarroako errege. Baina erreinua gobernari frantsesen esku uztea, handikien
aurka izan ziren etengabeko bidegabekeriak eta beren mendekoen hizkuntza
eta ohiturak ez jakiteak, ezinegonak sortu zituzten jauntxo eta elizgizonen
artean, eta hauek Obanosko Kapareak eta antzeko “batzarretan” antolatu ziren.
Teobaldo II.ak eta III.ak Lur Santuetako eta Tunisiako gurutzadetan parte hartzeak
ez zuen hotzaldia arindu.
Batzuen eta besteen arteko etsaigoak Enrike II.a hiltzean piztu ziren; Iruñeko
“Nafarreriako gerra” sortu zen (1276) eta gaztelauek Viana eta Mendavia setiatu
zituzten. Erregina alargunak, Blanka Artoiskoak, Frantziako gortera eraman
zuen bere urtebeteko alaba, eta han Nafarroako erregina gaia Felipe IV.a Ederrarekin
ezkondu zen, bere koroa Capetarrenarekin bateratuz. Utzikeria eta aginpide
desmasiak areagotu egin ziren, eta baita zapalketa eta klase gidarien bilkurak
ere.
Egonezinak gainezka egin zuen Karlos I.arekin (Frantziako IV.a), honek foruei
zinik ere egin gabe, “gogo onez baino gehiago indarrez” nafarrak mendean
hartuta eduki baitzituen. Hura hil zenean, frantses gobernaria bere kargutik bota
eta handikiek eta Hiri Onen ordezkariek, Garesen elkarturik, Felipe III.a Evreuxkoarekin
ezkonduta zegoen Luis Hutinen alaba Joanari eman zioten koroa, eta
horrela dinastia berri bati hasiera eman, Felipe IV.a Valoiskoa Frantziako errege
zen bitartean. Errege-erregina berriak Nafarroako Gorteekin Larrasoañan elkartu
ondoren, Iruñeko katedralean koroatu zituzten; (1329), foruak “hobetzeko erabakiak”
hartu eta beren jatorriko lurraldeetara itzuli ziren.
Karlos II.a Gaiztoaren erregealdian, nahaspila politikoak eta gerrak izan ziren
nagusi; horrek guztiak gainbehera amildu zuen ekonomia. “Izurri beltza” igaro
eta berehalaxe hartu zuen oinordetzan erregetza. Nafarroako Gorteek koroaren
alde agindutako laguntza ekonomikoengatik protestan ari ziren handiki eta nekazariak
gogorki zigortuz hasi zuen agintealdia. Iruñeko ibarreko eta Arakilgo
ibar jaunen ordezkariak eta Kapareen Batzordeko –handik aurrera ez da gehiago
bilduko– beste buruzagi batzuk ere hilarazi zituen. Era berean, Normandia, Frantzia
eta Gaztelako hainbat gerratan ere nahastu zuen Nafarroa.
Frantziako errege Juan II.a Zintzoaren Joana alaba nagusiarekin ezkondua
baitzen (1351), Normandiako gerrari eusteko, Nafarroako hainbat eta hainbat oste
eraman zituen itsasoz lurralde haietara; han ordea garaitu egin zuten Cocherelgo
guduan (1364). Gaztelako erregetza zela eta Enrike Trastamarakoak eta Pedro I.a
Ankerrak izan zituzten gatazketan, honi lagunduko ziola agindu zion Bizkaia,
Gipuzkoa eta Arabako lurraldeak eta Errioxako beste zenbait herri itzultzen bazizkion;
hark aginduak ez ziren bete ordea, “Ankerra” hil egin baitzen (1369), eta
lur haiek bereganatzen saiatu zenean ezer gutxi eta denbora gutxirako lortu zuen.
Enrike II.a Gaztelakoarekin bakea sinatu eta bake hori, Karlos premua, geroko
errege Noblea, eta Trastamarako Leonor errege-alabaren arteko ezkontzaz
berretsi ondoren, nafarrak azpikeriaz jabetu nahi izan zuen Logroñoko hiriaz;
horren ondorioz Gaztelak Nafarroako erreinua inbaditu eta Iruñea setiatu zuen;
nafar erregeak Brionesko itun lotsagarria sinatu (1379) eta garrantzi handiko hiriak
eman behar izan zizkion ordainez Gaztelakoari.
Garai horretan Luis infantea buru zuen nafar gudaroste bat abiatu zen Albaniarantz.
Luis hori, erregearen anaia, Joana Siziliakoa Durazzo dukerriko oinordekoarekin
ezkonduta zegoen; nafarrak Durazzo hiriaz jabetu ziren (1375). Infantea
hil zenean, Greziako lurraldeetan zehar jarraitu zuten Jerusalemgo San Joan
Ordenaren Buruzagi Nagusiaren zerbitzuan.Karlos III.a Noblearen erregetzak funtsezko aldaketak ekarri zituen politikan.
Errege bakezale eta eskuzabala izan zen, beste erregeekin, eta bere mendekoekin
ere, harreman onak izan zituena; inguruan kortesau talde bat izan zuen, horien
artean mendiez haraindikoak ugari zirelarik. Arte eta arkitekturazko lan handiak
eragin zituen. Iruñeko hiru udaletako biztanleak ere baketu zituen “Privilegio
de la Unión” (“Batasunaren Lege berezia”) delakoaren bitartez (1423). Barruti eta
handiki titulu berriak sortu zituen, horietako batzuk errege familiako sasi-oinordekoentzat:
Muruzabal eta Erro ibarreko bizkonderriak bere anaiorde Leonel
Nafarroakoa (1407) eta Beltran Ezpeletakoarentzat (1408), eta Cortes eta Leringo
konderriak bere sasiko seme Godofre (1412) eta bere alaba Joanarentzat, hau
Luis Beaumont-ekoarekin ezkondu zenean (1424). Goratutako leinu hauetako
batzuek garrantzi handiko eginkizunak bete zituzten erreinuaren etorkizun politikoan.
Hiri On tituluak ere eman zizkien, batez ere Burunda-Arakil, Agilar eta Bidasoaren
mendebaleko mugan zeuden hainbat herriri. Eskubide hauek, herritar
guztien kaparetasuna aitortzea, zerga salbuespenak izatea eta merkatu eta azokez
baliatzeko ahalmena ekarri ohi zuten auzotarrentzat.
Aldi berean, nekazaritzak gainbehera nabarmena izan zuen erregealdi honetan,
eta krisialdi demografiko larria ere izan zen, nekazaritzaren ekoizpena gutxitzea,
gosea larritzea eta sarri gertatu ziren izurriteei bideak irekitzea eragin zuen
hainbat gorabeherek ekarria.
Ia bi mende iraun zuen aldi honen lehen zatian, etengabe izan ziren bidegabekeriak,
batzuek Frantziako Capetarrek eginak eta besteak Champagne etxeko
erregeek eginak. Klase gidariek herritarren arteko elkartasuna bultzatu zuten;
geroz eta ugariago izan ziren Gorte Nagusien ernamuina izango ziren goi mailako
handiki, elizgizon eta Hirietako aitonen semeen batzar eta bilkurak.
Antzinako Curia Regis delakoa aldatuz joan zen, harik eta haren lekuan Errege
Kontseilua, Errege Gortea eta Kontu Ganbara erakundeak eratu ziren arte.
Kontu Ganbara hori, Karlos II.ak sortutako kontu auzitegia zen, diru txanponak
egiteaz gainera, errege ondasunen diruzain nagusiak eta merindade bakoitzeko
zerga biltzaileek urtero ematen zituzten diru kontuez arduratzen zena.
Nabaria da, halaber, Nafarroako administrazioan, gorteko modetan eta ohituretan,
artean eta kulturaren beste hainbat alorretan Frantziak, hango erregeen
bidez, edo errege horien gobernari, kortesau eta artisten bidez, izan zuen eragin
handia.
Frantziaren eragina nabarmena da arkitekturan, eskulturan, pinturan eta arte
xumeagoetan; emaitzen artean aipamen berezia merezi dute Iruñeko katedraleko
kalostrapeak, Karlos Noblea eta Leonor errege-erreginen hilobiak –Jean Lope
Tournaikoaren zuzendaritzapean gaur egun bere baitan gordetzen duen Iruñeko
katedralerako eskultore talde batek Erriberrin landua–, eta Erriberri bertako jauregiak,
Tafallakoarekin batera Errege Noblearen sortze lanik aipagarrienak. Frantziaren
eragina beste bide batetik ere iritsi zen, batez ere Paris, Tolosa eta Montpellierko
Unibertsitateetan ikasten aritutako hainbat nafarren bidez, alegia.
Azken krisialdia (1425-1521)
Karlos III.a hil zenean, haren alaba Blankari egokitu zitzaion koroa; Blanka Aragoiko
Joan infantearen emaztea eta Karlos, Blanka eta Leonorren ama zen. Joan
Aragoikoak, errege ezkontideak, Biasteri galtzea (1430) ekarriko zuen Gaztelaren
aurkako gerran Nafarroa nahastu izan zuelarik, premuari erregetza ostu zion
ama erregina hiltzean (1441) eta, batez ere, bera Gaztelako Fadrique almirantearen
alaba, Joana Enrikezekin, bigarren aldikoz ezkontzean (1447), erregetzaren
gozamen eskubidea galdu ondoren. Vianako Printzearekin batera Joana Enrikez
erregina kide izendatu zutenean, gerra piztu zen Printzearen eskubideen aldekobeaumondarren eta tronu usurpatzailearen aldeko agramondarren artean. Borroka
hauetako taldeak ez ziren banatu eremu geografikoen arabera. Hala ere,
agramondarrak nagusi izan ziren Erriberan, Lizarran eta Erronkarin, eta beaumondarrak,
aldiz, Iruñean eta Iruñeko Merindadean, Erriberrin eta Leringo Konderriko
hirietan. Batzuen eta besteen arteko etsaigoak XVII. mendera arte iraun zuen.
Erasoak hasi zirenean, Printzea garaitu eta preso hartu zuten Oibarreko guduan
(1452). Hura preso zegoela jaio zen Sosen haren anaiorde Fernando, gero
“Errege Katolikoa” izango zena. Askatu zutenean, Italiara joan zen. Zaragozara
itzuli zenean, oso abegi ona egin zioten (1460) eta jendearen berotasun horretaz
inguraturik hil zen (1463). Haren arreba Blanka, Orthezen atxilotua, hurrengo
urtean hil zen pozoituta, erregetzarako oinordekotza Leonor printzesari utziz, zeina
Foixko Gastonekin ezkondua baitzegoen (1441). Agramondarrek eta beaumondarrek
noiz batzuek noiz besteek lagundu zioten Leonorri eta, Iruñeko apezpiku,
Nikolas Etxabarrikoaren laguntza ere izan zuen, baina hura Tafallan hil zuten
Pierres Azkoiengoaren hiltzaileek (1468). Joan erregeak heriotzera arte gorde zuen
erregetza (1479); orduan Leonorrek hartu zuen kargua. Urtarrilaren 19an Gorteetan
erregin zina egin eta urte bereko otsailaren 12an hil zen. Anarkian nahasirik
eta talde batzuen eta besteen arteko gatazkek ahuldurik eta odolusturik utzi zien
erreinua bere biloba Frantzisko Febo eta Katalinari.
Katalina Joan Albretekoarekin ezkondu zen eta Pirinioen Iparraldean jarauntsitako
lurralde zabalak gorde ahal izateko Luis XI.a Frantziakoarekin bakean egotera
beharturik aurkitu zen. Bien bitartean, erreinu txikia, ezkontza bidez Aragoi
eta Gaztela bere mende batu zituen errege baten hedapen asmoen mehatxupean
zegoen. Katalina eta Joan saiatu ziren beren herria zuzendu eta gobernatzen, baina
“Katolikoak” bere koinatu Luis Beaumont-ekoaren bitartez barne liskarrak piztu
eta, bere garaian, konkista militarra prestatzen jarraitu zuen. Nafarrek, 1512ko
uztailaren 18an Luis XII.arekin Bloisko ituna sinatuz, neutral jarraitzeko borondate
sendoa azaldu arren, egun horretan mugan zain zeuden Albako dukearen
gaztelar gudarosteek erreinuari eraso eta menderatu egin zuten, eta Gaztelako
Koroari atxiki eta harekin batu zuten (1515).
Nafarroa barruko eta kanpoko gaur egungo joera historiografiko batek, indarrez
batzearen kontzeptu hori arbuiatu eta gogoz bat egitearena proposatzen du,
nafarrek hartatik lortu zituzten onuretatik argudio hartuz. Planteamendu hauen
aurka agertu da Maria Puy Huici Goñi, bere En torno a la conquista de Navarra
obra argitaratu berrian, honela esaten baitu: “XX. mendean hura zuzenesten jarraitu
nahi izatea, nolabait indarkeria defenditzea da”.
Okupazioa bortuez bestaldeko Nafarroaraino ere iritsi zen, baina lurralde hura
handik urte batzuetara Gaztelatik askatu eta Albretekoen agindupean egon zen.
Horri esker, leinu honek Nafarroako Errege titulua (lurralde honetan egitez, eta
Gaztelako Koroaren mende zegoen lurralde partean eskubidez) mantendu ahal
izan zuen, baita Enrike III.a Frantziako tronura iritsita gero ere. Bortuz bestaldeko
Nafarroak, bere gobernu erakundeak izan zituen, Iraultza frantsesaren ondorioz
erreinua desagertu zen arte.
Erdi Aroan erabiltzen ziren hizkuntzei dagokionez, euskara izan zen hedatuena.
Biztanle gehienek euskaraz hitz egiten zuten, Iruñeko eliz barrutian batez
ere; nekazarien artean, hiriburukoak barne, ez zen besterik hitz egiten. Elebitasuna
edo ele aniztasuna handikien, burgesen eta elizgizonen gauza izan zen, nahiz
eta herritarrekin ama hizkuntza erabili, Radako Rodrigo Ximenez artzapezpikuak
edota Luis Beaumont, Leringo Kondeak berberak euskaraz hitz egiten baitzuten.
Baina euskara idazkera gabeko hizkuntza zenez, agiri ofizialak idazterakoan hizkuntza
“landuak” (latina, arabiera, hebreera) erabili ziren, Pirinioz bestaldeko
hiritarrak zituzten hirietan okzitaniera, eta Leire, Aragoi eta Tuterako Erribera inguruan,
berriz, Aragoi eta Nafarroako dialektoak. Erdi Aroaren bukaeratik, gaztelerak
hartu zuen horien guztien lekua.
Lehen gobernatzaileak