Atlas Historikoa»Atlas Historikoa
Erromatarren kolonizazio aroa
EGILEA:
Koldo Larrañaga Elorza
Azkoitia, 1937. Elizaren Historian
lizentziatua Erromako Unibertsitate
Gregorianoan 1965ean, eta Filosofia eta
Letretan Unibertsitate Complutensean
1971n. EHUko doktorea 1987an. Deustuko
Unibertsitateko eta Bergarako UNEDeko
irakaslea. Egun, EHUko Ikasketa
Klasikoetako Departamentuko irakaslea.
Nevada-Renoko unibertsitateko Visiting
Fellow 1986an. Euskal Herriko Historiari
buruzko ikerlanak, batez ere antzinateko
eta beranduko antzinatearen ingurukoak.
Liburuak: Euskal Herria Antzinatean, Euskal
Herria Antzinate Berantiarrean eta Lehen
Ertaroan. Materiale eta agiriak.
Pirinio inguruko mendebaleko aldea
Lan honetan, Erdi Aroan eta garai modernoetan Euskal Herria deitzen hasi zen
lurraldeko giza taldeek erromatar kolonizazioaz izan zuten esperientziara hurbiltzen
saiatuko gara –ahalik eta gertuen, gisa honetako saio batek dituen mugak
kontuan hartuta beti ere–. Nolanahi ere, Pirinio inguruko mendebaleko aldea
delakoa, bere luze-zabalean, hartzen da kontuan, oraingo administrazio banaketak
agertzen dituen muga erosoei lotu gabe. Eta hori, antzinako prozesuak behar
bezala ulertzeko geroagoko denboretako baldintzei dagozkion banaketan oinarrituriko
barrutiek, neurri handi batean, hemen kontuan hartuak izateko garrantzi
eta esangura aski ez dutelakoan gaudelako. Izan ere, inorentzat sekretu ez
dena, mendetan zehar Euskal Herri historikoa, batasun etniko-kultural gutxi asko
homogeneoaren ezaugarrien jabe izanda ere, ez da bera ageri den lurralde osoa
hartuko zukeen egitura politiko eraginkorrik garatzeko gauza izan. Horregatik,
lurralde hori kultura nortasun desberdinei loturiko hainbat erakunde politiko edo
aginpideren artean zatiturik agertu da, eta horrek zaildu egiten du batasun horretan
eragina duten prozesu historikoen lekuko –eta aldi berean eragile, nola edo
hala– izan zen geografia barrutia zehaztea. Hala bada, zailtasuna areago zailtzen
da Euskal Herria ukitzen duten antzinatasun handieneko prozesuak aztertu behar direlarik, ezen herrialde hori –gaur gure esku dagoen dokumentazioaren arabera
bederen– nekez esan daiteke eraturik zegoela garai haietan, beraren agerraldi
historiko betean ez bezala, eta antza denez izangai gisako bat besterik ez
zen, muga askoz lausoagoetako mundu baten barne. Pirinio inguruko mendebaleko
alde euskaroideak moldaturiko mundu horrek oraindik ez zuen jasan indoeuroparren
inbasioak geroago erakutsiko zuen eraginkortasun zorrotza –Augusto,
Euriko, Rekaredo edo Karlomagnoren denboretan gertatuko zena–, eta mundu
euskaroide horren sorterri etniko-kultural antzinakoa eta gertalekua osoago eta
batuago zegoela pentsa daiteke.
Arrazoi horiek direla eta, gure azterketa eremua, oro har –eta ez modu guztiz
zehatzean, agian–, Pirinio inguruko mendebaleko aldea deitzen dugun horretara
zabaltzen da. Hemen halakotzat hartzen ditugu seguruenera euskaldunen eitekoak
(euskaroide) ziren talde etnikoen kokalekuak, bai eta, etnia edo kultura
zehaztea zailago izan arren, geroago Euskal Herria izango zen lurraldearen zati
handi edo txikiak hartzen zituzten beste talde batzuei zegozkienak ere. Horrenbestez,
hemen kontuan hartzen ditugu, bai Zesarren Akitania etnografikoa eta bai
Pirinioetako ardatzetik Hegoaldera gutxi gorabehera Ebroko ibarraren mugaraino
eta Ekialdetik Mendebalera Iacetani eta Vascones direlakoetatik hasi eta Autrigones-etaraino,
batzuk besteen ondoan, finkaturik zeuden talde etnikoen lurraldeak.
Funtsean, geroago Euskal Herria izena hartu zuen eta garai hartan oso
izen nahasiez ezagutzen zen lurraldean Erromak burutu kolonizazio obrak biltzen
du gure arreta. Nolanahi ere, ez dugu ahaztu behar Erdi Aroko eta garai
modernoetako Euskal Herria, neurri handi batean, desberdintze eta zatikatze
prozesuen ondorio dela, guzti horiek Erromako aldi kolonialean abiatu (edo areagotu)
zirelarik: hau da, gaurko periferia hori ez zen alde batera uztekoa, zeren
eta dudarik gabe, bere ezaugarri bereziak direla eta, izena hartu aurreko Euskal
Herri hartan Erromaren kolonizazioak eragindako kultura deuseztatze eta eraikitze
lanaren ondorio ukigarria baita.
Vasconia nunquam conculcata
Behiala euskaldunak harro agertzen ziren Augustoren denboretan Erromako
botereari aurre egin zioten ipar Hispaniako oste menderakaitz haien ondorengoak
izateaz. Urrunago iristen ziren beren harrotasunean, ziotelarik Espainia osoan
lurralde txiki hau besterik –erromatarren Cantabria superior– ez zela erromatar
nagusigotik at geratu. Armarriren batzuk arrandiaz apaintzen dituzten esamolde
zenbaiten bidez –hala nola Vardulia nunquam superata hura– islatzen zen ideiaren
oinarrian aztarna eta uste multzoa zegoen; baina batez ere euskararen iraupen
miragarrizkoa argudiatzen zuten beren alde –bestelako hipotesien arabera
ezinezkotzat jotzen baitzuten–; halaber, garai horietako arkeologia eta hizkuntzalaritza
ikerlanen egoera zela eta, euskaldunen herrialdean erromatar mundu
klasikoaren aztarna gutxi azaldu izana ideia haren aldeko beste argudio bat zen.
Nolanahi den ere, postulatu hura hainbat dogmaren bilbatze konplexu baten
korolario gisakoa zen; horien arabera, Euskal Herria Espainiako lehen nobleziaren
jatorria eta sehaska zen, Tubal biblikoaren herentziaren gordailua, hain ondare
pribilejioz betea denboraren iragankortasunetik babestu zuena, bestelako
jende eta herriekin harremanik eta nahasterik izan gabe.
Ez dakit zer pentsatuko zuten gaur gure arbaso tematsu haiek gai honi buruz,
garai batetik hona arkeologia eta hizkuntzalaritza alorreko ikerlanek erromatarrak
bertan izan ziren egonaldiaz hainbat eta hainbat datu nabari eta ageriko pilatu
dutelarik. Egia esan, egun ez da hain larria kaparetasunezko talde estatutua
edo nortasun propioaren ezaugarriak babesteko premia (alderdi biak erabakigarriak
ziren beste garai bateko euskalduna Tubalen eta euskal-iberiarraren dogmaren
inguruan mamituriko errepertorio mitiko-sinboliko zaharra mantentzera
bultzatu zuen bizitzaren aurreko jarreran). Nolanahi ere den, egun burura ezinezkoa
da –funsgabea delako– erromatarrak bertan izanak ote zirelako arazoa
garbitzerakoan behialako euskaldunak erakutsitako arintasuna, nahiz eta, urteen
buruan, aitortu behar dugun arrazoirik ez zitzaiela falta auziaren alderdi bereziak
nabarmentzen zituztenean.
Erromatarrak bertan: ageriko zehaztasunak
Erromatarrak bertan izan zirelakoa bermatzen duten testigantza nahiko eta gehiegi
daude. Idatzizko iturburuek hainbat alderdiri buruzko erreferentzia gutxi
asko zehatzak bildu dituzte: konkistaren eta ondoko lurralde antolaketaren gorabeherak,
lurralde hori zeharkatzen zuten bideak, bertan kokaturiko herriak eta
etniak, zegozkien hiriak edo herriguneak eta haien estatutu juridikoak, haien
ekonomia baliabideak eta gizartea antolatzeko erak, lurraldea Erromako politika
eta administrazio sisteman giltzatu eta egokitzeko erak eta ezarritako ordena
defenditzerakoan bertako jendeari egokitzen zitzaizkion eginbeharrak.
Arkeologiak, bere aldetik, beste hainbat lekukotasun azalera arazi ditu: azpiegitura
obra handiak (eraikuntza hidraulikoak, zubiak, bide sareak); hiriko
eraikuntzak edo hiri ingurukoak, beren ezaugarri zehatzekin; finkalekuak gotortzeko
lan nabarmenak; mea ustiakuntza ohargarriak; nekazaritza eraikuntzen sare
zabala, villæ urbanæ direlako aski zituena eta Behe Inperioko eraikuntza ospetsuenei
zegokien tresneria konplexu eta sofistikatuaz horniturik zeudenak, e.a.
Hizkuntzalaritzak, azkenik, latinezko sustratua azpimarratzen du, alde batetik,
lurralde honetako eskualde handietako toponimia historikoan (eskuarki erromatar
kolonizazio garaietako lurraren okupazio eta ustiakuntzari dagozkien gertaera
gisa interpretatuak), eta bestetik, latinak euskararen baitan duen eragin
sakona, eta zehazkiago ondare lexikalaren eraketan (garrantzi handieneko autoreek
eragin hori neurri handi batean erromatar kolonizazioaren garaiarekin erlazionatzen
dute eta ez ondoko, frankobisigodoen garaiko edo Erdi Aroko, prozesu
latineratzailearekin).
Ageriko zehaztasunen banaketa
Alabaina, lurralde hau oso-osorik begiratzen bada, erromatarren presentziaren
sendotasuna baieztatu ondoren, esan beharra dago agerikotasuna ez dela inola
ere proportzio berekoa eskualde guztietan, maila horretako desberdintasunek
grosso modo Geomorfologiak ezartzen dituenekin bat egiten dutelarik, edota
geroago bertan kokaturiko komunitateen patu kultural desberdinetan agertzen
direlarik. Ezberdintasun horiek are nabarmenago ageri dira lehen aipaturiko zehaztasunen
banaketan, modu esanguratsuan bat baitatoz, honako hauetan
egiaztaturikoaren arabera: a) erromatarrekin zerikusia duten arkeologia aztarnategiak
eta arkeologia hondar bakartuak agertzen dituzten barreiadura mapak; b)
kolonizazio arora arte atzeratzea zentzuzkoa den toponomastikaren banaketa eta,
oro har, onomastika pertsonalaren erromatartze maila edo leinu egituren eraginkortasuna
zehazten saiatzen diren hizkuntzalaritzako ikerlanak; c) literatura
testuak edo haietatik lurraldeko eskualdeen akulturazio mailari buruz atera daitekeen
informazio berezia.
Agerikotasun molde hirukoitz horren azterketa konparatutik, orain dela hainbat
urtetik hona gaia ukitu duten zenbait autorek azpimarratu dutena ondorioztatzen
da, hots: ezin dela lurraldearen erromatartzerik izan dela esan modu orokorrean
eta bereizkuntzarik egin gabe, ez bada itxura engainagarrizko juzku sinpleegietan
erori nahi eta bertako geroko historian erabakigarri diren giltzarrietako
bat ulertu gabe gelditu. Laburbilduz, honako koadro hau marraz daiteke:
a) Hegoaldeko muturreko zerrendak akulturazio indize handienak beretu zituen:
Ebroko eta haren ibaiadarretako ibar irekienak. Iruñetik Hegoaldera, baskoien
lurraldeko alderik pribilejiatuenak: Erribera –Errioxakoa, Alfaro eta Calahorrako
ingurunea barne–; Zangotzatik Uncastillo eta Sadabaraino hartzen duen hegoekialdeko
erdialdea eta mendebaleko erdialdea, Urantzia eta Biana ingurua.
Gero, alde pribilejiatu hau Ebro inguruko beroien lurraldean zehar hedatzen
da (Varea, Logroño, Tricio…) eta, Pancorbotik hara eta, agian ez horren molde
sakonean, autrigoien lurraldean zehar Briviesca inguruan (Hispania Citerior-eko
bi bide garrantzitsuen bidegurutzea). Araban (Errioxako aldea eta,
Conchas de Harotik gora, Ebroko ertza alde batera utzirik), akulturazio indize
gorenak Asturica-Burdigala delakoan, Mirandatik gorako zabaldian aurkitzen
dira. Eskualde horiek guztiek zenbait ezaugarri biltzen dituzte: 1) Erromatar
hirigintzaren garapen handia; garapen hori, oro har, burujabetasun garaietako
herriguneetan gauzatzen da, halakoak zabalduz edo/eta aldatuz, eta gehienbat
hegoaldeko muturreko zerrendan agertzen da, Ebroko lerroaren luzeran eta
Arba eta Aragon ibaiadarretako behe-ibilguan (Cascantum, Graccurris, Calagurris,
Cara, Los Bañales, e.a.); denbora iraganik, haietako hainbatek udal
estatutua lortuko zuten. 2) Ezbairik gabe latino-erromatarra den kulturarekin
loturiko nekazaritza ustiakuntzaren aztarnak pilatzea –bide ardatz handien
inguruan kokatuak batez ere–. 3) Ezbairik gabe latino-erromatarra den ingurunean
sartzen diren jokamolde eta kultura ereduak (jendea elkarren artean
lehiatzen da, cursus honorum dela eta; antroponimia dokumentatuaren latineratze
maila garaia; panteoi greko-erromatarrari dagozkion jainkoen hedatze
handia; epigrafiarako edo letra eta arte klasikoetarako zaletasuna, e.a.). 4)
Hierarkiaren arabera eraturiko kristau eliza hegoaldeko mugan, Ebroko ertzean
aski goiz azaldu izana. Egiaztapen horiek gogoan harturik, adierazpen batzuk
garbi ulertzen dira, hala nola J. Caro Barojak idatzitako hauek: “Hegoaldeko
muturreko euskaldun artean erromatartzea penintsulako alderik erromatartuenean
bezain sakona izan zen”.. ) Gauza bera esan daiteke Novempopulaniako ordokiko alderdi zabalei buruz,
hots, Garona eta Aturri ibaien eta horien ibaiadar nagusien –Save, Gers, Baïse,
Midouze, e.a.– luzeran ibar eta terraza zabaletan irekitzen den eskualdeaz. Horeragin akulturatzailea Narbona-Burdigala ardatzak bideratua azaltzen da,
bereziki Tolosa abiagune duten beste bideetan: Lugdunum Convenarum–Beneharnum–Aquis
Tarbellicis; Lactora–Aginnum; Elimberris–Elusa-civitas
Vasates. Alabaina, aurrekoekin gurutzatu eta Hegoalde-Iparralde norabidekoak
ziren beste zenbait ardatz ere ez dira ahaztekoak: Lugdunum Convenarum–
Lactora–Aginnum, edo Caesaraugusta–Beneharnum eta Asturica–Burdigala
Pirinioez bestaldean. Dena den, erromatartze orokorreko giro horretan,
zenbait eskualdek gainerakoek baino aztarna indize handiagoak agertzen dituzte.
Gehien bereizten direnetako bat St.-Bertrand-de-Commings ingurukoa
da –Pompeioren garaian sorturiko Lugdunum Convenarum, lehen-lehenengo
garaietatik erromatarrek Akitaniako istmoa kontrolatzeko ezarri zuten sistemaren
giltzarri izan zena–. Beste bat Gers ibaiaren erdi eta behe ibilguan
zehar hedatzen da –Lugdunum Convenarum–Aginnum izeneko bidea, konkistaren
garai gogorretan, aspaldi sorturiko pompeiar hiri haren eta Lactocrates
eta Nitiobriges herri aliatuen arteko komunikabide ardatz guztiz garrantzitsua
izan zena–. Eskualde pribilejiatuenak diren horiez gainera,
Novempolulaniako ordokiko beste zenbait gunek ere erromatar kulturaren
eragin nabarmena izan zuten –Aquis, Elusa, Beneharnum–, baina, itxura guztien
arabera, horiek kolonizazioaren presio orokor gutxiagoko eskualdetan
zeuden, eta haietan, bestalde, kultura eredu protohistoriko zaharrak indar
handiagoz mantentzen ziren oraino. Nolanahi ere den, Novempopulaniako
ordokiak zenbait ezaugarri berezi ageri zituen kolonizazio aldian: 1) Erromatar
hirigintzaren garatze nabarmena, Pirinioez bestaldean bezala, oppida protohistorikoen
inguruan eta udalak moldatzeko prozesuarekin batera gertatuzena. 2) Nekazaritza ustialekuen sare trinkoa, garbiro erromatar kolonizazioaren
testuinguruan sartzen dena. 3) Jokabide eta kultura eredu batzuen eraginkortasuna
–maila jakin batzuetan–, Pirinioez bestaldean ikusten genuen
bezala: tokiko buruzagitza eliteko kideak cursus honorum delakoan lehiatzen
ziren; dokumentaturiko antroponimiaren erromatartze maila garaia –nahiz eta
euskararen antzeko jatorrikoa ere oso dokumentatua izan, bestaldean ez bezala–;
epigrafiaren hedapen handia eta letra eta arte klasikoetarako zaletasuna;
jainko klasikoen agerpena –nahiz eta bertakoen aurrean nagusitasuna ez izan–.
4) Hierarkiaren arabera antolaturiko Eliza oso goiz agertu izana…
c) Erromaren ezarpenaren ageriko gertaerak kartografiara eramanez, garbiro ikus
daiteke nola eskualde gutxi asko pribilejiatuen ondoan, beste zenbaitetan, bai
Pirinioen Iparraldean bai Hegoaldean, erromatar jatorriko aztarnak askoz urriago
diren, bai eta elementu hori saihestu edo arbuiatu bide duten eskualdeak
ere. Erromaren presentzia, iberiar aldeari dagokionez, Ebroko lerroan eta Asturica-Burdigala
bidearen inguruan mamitua izanik (lehenengoan bigarrenean
baino areago), bi ardatz nagusi horietara doazen ibai ardatz nabarmenen behe
eta erdi ibilguen inguruan agertzen da, indar handiagoz edo txikiagoz, eta gero
bakanagoa da goi haranetan edo garrantzi gutxiagoko ibaiadarren luzeran, eta
azkenik, guztiz urria da ura Kantaurira isurtzen duten ibarretan eta Mediterraneorako
isuraldeko ibai buruetan –estrategiaren ikuspegitik interesgarriak ziren
gune bakartu zenbaiten salbuespenarekin beti ere–. Novempopulaniako
aldeari dagokionez, egoera berdintsua da, hots, goian aipatu erromatartze ardatz
garrantzitsuen ondoan, badira aski presio gutxi jasaten duten eskualdeak,
bai eta erromatarren presentzia guztiz bakana edo hutsa agertzen dutenak –hala
nola Landesko eskualdea edo Garona eta Aturriren ibaiadarretako goi eta are
erdi ibilguetako ibarrak ere–. Kolonizazio presio urriko eskualdeak zehaztu
eta haien ezaugarriak aztertzerakoan, beti ere geomorfologiaren eta paisajearen
aldetik halakoak ezaugarri jakin batzuren jabe direla egiaztatzen dugu:
haran gutxi asko itxi eta sakonek zeharkaturiko lurrak dira, nekazari latinoarentzat
hain egokiak ez direnak, eta horregatik, ondoriozta daitekeenez, basoakedo, kasurik onenean, larreak bereturiko alderdiak; azken finean, landu gabeko
lurrak eta hein batean menditsuak, autore klasikoek, Vascones deiturarekin
elkarturik, saltus izenez izendatzen zituztenak. Saltus hori, bestalde, Pirinioek,
beren gailur elurtuekin, aterbe elurtuekin (gogoratu Ausonioren
ninguida hospitia) eta herri garaiekin, itsasotik itsasorainoko hesi iragan ezina
moldatzen duten baso masa eskergaren –saltus eskerga haren– zati eta luzakin
gisa erabiltzen da idazleen testuetan. Saltus hori, beraz, ez da landa lurren
ondoko baso txikia, egurra, eraikinetarako zura, ehiza, alhapideak, e.a.. maten dituena, nekazaritza paisaje klasikoan ager delakoaren ezinbesteko
osagaia; baizik eta funtsean alde menditsua dena, eremu handia hartzen duena
eta bereziki azienda hazten bide duten jende talde desberdinen bizilekua.
Biztanle horien kopurua handia ezin bada izan ere, gutxi edo gehiago erromatarturik
zegoen nekazaritza eskualdeko jabe aberatsak mundu arriskutsua,
lapur zuloa eta, nolanahi ere den, gizakiari ez dagozkion ohitura basatiak dituen
jende baten kokalekua ikusten zuen saltus horretan. Dena den, eremu
zabal horretan agertzen diren erromatarren finkaleku sendoen aztarnak ezin
daitezke gutxiago izan. Beste eskualdeetarako erabilitako irizpideei heldurik,
hona ondorioak: 1) Erromatarren kolonizazio denborari dagokion hirigintzaren
balantzea urria da. 2) Urria da, halaber, gehiago ez esateagatik, erromatar
kolonizazioaren gain segurtasunez eman ditzakegun nekazaritza ustialekuen
kopurua. 3) Aurrez esandakoetatik ondoriozta daitekeenez, alferrik bilatuko
genuke eskualde horretan, erromatar jokaera eta kultura klasikoaren ereduen
eraginkorasunari dagokionez, beste eskualdeetan agertzen ziren indizeekin
aldera daitekeen ezer (aurkituriko epigrafien bakantasunak, alde batetik, tokiko
zenbait buruzagiren oroitzapena gordetzeko balio du –administrazio zentralaren
eta gutxi erromatarturiko jendearen arteko bitartekariak, dudarik gabe–,
eta bestetik, halakoetan oinarrituz izenen erromatartzeaz edo ekarritako kulturen
garrantzi konparatuari buruz egin daitezkeen azterketen irispidea egokiro
neurtzeko premia agertzen du). 4) Erromatartzearen eskasien ilunbea areagotu
egiten da, dakigularik kristau elizak zein berandu azaldu zen saltus izenez
ezagutzen den aldean –batez ere hierarkiaren arabera antolaturiko eliza–, bai
eta egiteko hartan izan zituen duda-mudak.
Erromatarren jarduera irizpideak
Erromatarren jardueraren ageriko frogen barreiadura erakusten duten mapez esandakoa
kontuan hartuz gero, Erromak lurralde honetan egin asmo zuena antzeman
daiteke. Gauzak hein batean eskematizatuz agian, esan daiteke erromatarrak
bertaratu izana, kolonizazio ereduaren beraren mugek ezarritako baldintzetan
beti ere, lurraldeak ekonomia ustiakuntzaren aldetik eskaintzen zituen ahalbideek
bultzaturik gertatu zela, nahiz eta geopolitika eta estrategia ikuspegiko beste
zenbait arrazoik ere eraginik izan zuten.
Ekonomia alorreko arrazoien artean, lurzoruaren nekazaritza ustiaketarako
ahalbideak lehen buruan ezartzekoak dira, batez ere lurralde honetako zenbait
eskualderi dagokienez; alabaina, saltus horrek basoa ustiatzeko eskaintzen duen
aukera ere ez da ahaztekoa (Pirinioak zeharkatzen dituen Caesaraugusta-Beneharnum
bidean Forum Ligneum bat agertzen da), ez eta lurpeko aberastasunen
ustiakuntza ere (meatoki eta terma leku askoren aztarna ugari dago); azkenik,
noizbait, kolonizatzaileek lan indar ugari eta merkea lortzeko erreserba gisa ikusi
zuten lurraldea, bai gudarostean eta bai bestelako enpresa publiko edo pribatuetan
erabil zitekeena. Geopolitika eta estrategia ikuspegiko arrazoien artean,
ez da ahaztu behar lurralde hori oikoumene-ko eskualde guztiz garrantzitsu batzuen
arteko igarobidea zela, eskualde horiek elkarrekin lotu eta harremanetan
jartzen zirelarik gutxi asko ezinbestekoa gertatzen zen igarobide horri esker. Goian
aipatu diren ekonomia ikuspegiko arrazoiekin bat eginik azaltzen zen komunikazio
premia horri erantzutearren, Erromak lan handiak egin zituen: 1) Komunikabide
sare handi zabala (lehorreko bideak, ibaietakoak, itsasokoak), bide nagusietan bederen, eraginkortasuna eta segurtasuna bermatzearren antolamendu
guztiz konplexua eskatzen zuena (mansiones edo mutationes lehorrekoetan;
portu eraikuntzak ibai eta itsasokoetan, e.a.). 2) Segurtasun mekanismo
konplexua, bide sarea bera horren funtsezko osagaia zelarik, eta Erromako pax
edo gizarte ordenaren azken bermea izanik, zenbaitetan egokitu beharra zuena,
lurraldeak bizi zituen gorabehera soziopolitikoen arabera (trinkoa eta ahaltsua
hasieran, Erromak lurraldearen kontrol osoa beretu bitartean, gero eta murrizketa
handiagoak izan zituen I. mendean pax lortzearekin batera, eta berriro antolatu
eta sendotu egin zuten Behe Inperioko krisialdietan).
Horrenbestez, goian ikusi ditugun eskualdeen arabera banaturik aurkitu diren
aztarnen dentsitate eta esanahi erlatiboari dagozkien desberdintasun gaitzen
zergatia eta erromatar kolonizazio obraren bultzagarri bide ziren irizpideak, gure
ustetan, egin dugun interpretazio saio honek ulertzen lagundu du hein batean.
Izan ere, gure ustetan, desberdintasun horiek ez dira ongi edo gaizki antolaturiko
edo zuzenduriko arkeologia ikerketa baten halabeharrezko fruituak edo
ondorioak, Erromak lurralde honetan erabili zuen kolonizazio ereduaren irudi
aski fidela baizik. Erromako kolonizatzaileak –adierazitako arrazoiengatik– eskualde
batzuk hobesten ditu, eta erdeinatzen –edo kasik– beste batzuk. Horrek
bada, erromatar kolonizatzaileek bertan bostehun urtetik gora iraganik, lurralde
honetako zenbait eskualde benetako erreserben modura egituratzea bideratu
zuen, erreserba horietan antzinako bizimoldeek iraun bide zutelarik kolonizazio
mendeetan zehar, nahiz eta ez, seguruenik, tradiziozko kultura egitateen multzoan
aldaketarik jasan gabe, elementu erromatarrarekin edo erromatartuarekin
ehundaka urtetako harremanen ondorioz aberastuko zirelarik. Erreserba horietan,
Pirinioen inguruneko hizkuntza zahar batek, euskarak, nola edo hala bizirik
jarraitu zuen; halaber, pentsa daitekeenez, ohiturazko zuzenbidea mantendu zen;
eta, agian murrizturik jadanik, larre aldaketaz baliatzen zen antzinako abeltzaintza
errejimena ere mantendu zen, e.a. Gertaera interesgarria da, dudarik gabe.
Ezer baino lehen, lurraldearen erromatartzearen gaia batera eta ñabardurarik gabe
hartzeak dakartzan arriskuen berri ematen du.
Alabaina, pentsatu beharra dago iraupen horietan aurki daitekeela lurraldearen
ondoko historia ulertzen lagunduko duen funtsezko gakoetariko bat. Izan
ere –beste zenbait arrazoiren artean, Erromaren akulturazio jardunaren alde batetiko
huts egitea dela bide–, baskoi eta baskoi antzeko ingurunea arian-arian
moldatuz joan zen, Pirinioez Iparraldean eta Hegoaldean gauzaturiko eraketa
politiko-sozialen aurrean gatazkatsua eta beretzeko zaila zen errealitate gisa. Erromaren
egintza akulturatzailearen gabeziak, ordea, mundu autoktonoaren
kanpoarekiko erlazioak baldintzatzeaz gainera, desberdintze prozesuen hasieran
ere azaltzen dira, azkenean baskoi biztanleriaren jatorriko ingurunean eragina
izango dutelarik.
Kronologia
-220/-203 i.: Euskaldun eiteko munduaren eta erromatarren arteko
lehen harremanak, agian Anibalek Italian burutu
zituen guda ekintzak zirela bide.
-202/-170: Erromak Ebro aldea konkistatu zuen. Caton Zaharrak
iacetani herria menderatzen du (-194). Manlius
Acidinus-ek zeltiberiarrak garaitzen ditu Calagurris
(Calahorra) ondoan (-188/187). Sempronius Gracchus-ek
menderatzen ditu azkenean eta, garaipen
ezaupidetzat, Graccurris (Alfaro) sortzen du (-178).
-151 i.: Cl. Marcellus-en egintza baketzailea Zeltiberian. Lucullus
haren ondorengoak “Vaccaei eta kantauriarrak
eta Hispaniako beste jende ezezagunak” garaitzen
ditu.
-118 i.: Arverni herriaren nagusitasuna hautsirik, Domitius
Ahenobarbus-ek Couserans eta Comminges aldeko
Volcae Tectosages herria menderatzen du. Lectorates
direlakoak Erromarekin elkartzen dira.
-81/-72: Eskualde hau Sertorius-en gerran nahasten da. Pompaelo
(Iruñea) sortzea (-75/74 i.). Akitaniarrek Preconinus
eta L. Manlius-en senatu tropei erasotzen
diete, eskualde hau zeharkatzen ari zirelarik. Calagurris
errenditzen da (-72). Lugdunum Convenarum
sortzea (St.-Bertrand-de-Comminges (-72 i.).
-56/55: Crassus-ek Akitaniaren konkista burutzen du.
-49 i.: Eskualdea Zesarren eta Pompeioren arteko borrokan
nahasten da.
-39/38: Agrippa Akitania aldean sartzen da.
-38/-15 i.: Kantabriako gerrak.
-30 i.: Messalla Corvino-k berriro esku hartu behar du Akitania
aldean. Herri parea sortzen dute Pirinioetako
mendate biren oinetan: Imus Pyrenaeus (Donibane
Garazi) Ibañeta aldean eta Beneharnum (Lescar)
Somport aldean. Kantabriako gerrekin erlazionaturik
agian.
-27: Augustok administrazioa berritik antolatzen du: antzinako
Akitania etnografikoa Loiratik Pirinioetaraino
hartzen duen Akitania berri handiaren barne gertatzen
da; Iberiako alderdia, Tarraconensis probintziaren
barne.
-14: Augusto hiltzean, Calagurris zuzenbide erromatarraren
mende dago; Lugdunum Convenarum eta Augusta
Auscorum (Auch), Akitania aldean, eta Cascantum
(Cascante) eta Graccurris, penintsulan, zuzenbide
latinoaren mende.
I. m./180 i.: Jarduera handieneko aldia mea ustialekuei dagokienez:
Arditurri, Banka, Lantz, e.a. Zeramikagintzaren
aldi gorena Errioxan eta Nafarroan.
35/100 i.: Quintiliano, erretoriko ospetsua, Calagurris-en jaioa.
69/74: Colonia Flaviobriga (Castro Urdiales) sortzea.
74: Vespasianok zuzenbide latinoa ematen die hispaniarrei.
74/119: Pompaelo-k zuzenbide latinoa beretzen du.
100/130: Lugdunum Convenarum-ek colonia titulua beretzen
du.212: Caracalla-k erromatar hiritartasuna ematen die inperioko
mendeko pertsona libre guztiei.II/III. m. i.: Novempolulania izeneko probintzia sortzen da antzinako
Akitania etnografikoan oinarrituz.
222/234 i.: Elusa-k (Eauze) colonia titulua lortzen du.
275 i.: Alamaniarren inbasioa?
280/IV. m. i.: Hiri eta gune estrategikoak harresiz hornitzen dira.
Antzinateko hiriaren krisiaren aztarnak.III/IV. m. i.: Nekazaritzaren aldi bikaina; nekazaritzaz eta autarkian
bizitzeko joera.
303/305 (?): Zeledonio eta Emeterioren martiri heriotza Calagurris-en.
309/390: Ausonio, Burdigala-n sorturiko olerkaria, landestar
jatorrikoa.
314: Arlesko sinodoa, Elusa-ko (Eauze) elizak parte du
bertan.IV/V. m.:Kristau elizaren gero eta ezarpen handiagoa Ebro aldean
eta Novempopulaniako ordokian.IV. m. amai.: Eskualdeko antolaketa estrategikoa sendoturik: gudari
taldeak Lapurdum-en (Baiona) eta Ueleia-n (Iruña,
Araba).
348/405 i.: Prudencio, Calagurris-eko olerkaria.
407/409: Suevoak, Alanoak eta Vandaloak, denbora batez Novempopulanian
zehar ibili ondoren, Hispanian sartzen
dira (409ko urria).
411: Barbaroak Inperioaren federatu gisa finkatzen dira
Hispaniako zenbait probintziatan. Tarraconensis
probintziak inperioaren administrazioaren mende jarraitzen
du.
415: Bazas-en (Novempopulania) esklaboak eta gizon
gazte libreak nobleziako oligarkiaren aurka altxatzen
dira, oppidum hura godo eta alanoak setiatzen ari
zirelarik.
418: Godoak Akitania II.ean eta Novempopulaniako mugetako
civitates-etan finkatzen dira federatu inperial
gisa.
436 i.: Godoen nagusitasuna Novempopulania osora hedatzen
da.
441/443: Bagauden ekintzak Ebroko erdi eta goi ibarretan.
449: Rechiarius errege sueboak lapurretak egiten ditu Euskal
Herrian Tolosarako bidean eta itzultzerakoan, bagaudekin
bat eginik, ebasketari ekiten dio Zaragoza
aldean eta Lerida haiekin batera hartzen du.
454: Fredericus federatu inperialak Tarraconensis-eko bagauden
aurka jotzen du.
455/465 i.: Silvano Calahorrako apezpikuaren auzia.
472: Eurico errege godoak Tarraconensis bere mende
hartzen du, Iruñetik eta Zaragozatik sartuz.
476: Mendebaleko Inperioaren amaiera.
506: Agde-ko sinodoa, Novempopulaniako hamabi elizen
partaidetzarekin.
507: Vouillé-ko gudua eta Tolosako erresumaren amaiera.