Atlas Historikoa»Atlas Historikoa
Ingurune naturala
EGILEA:
Gillermo Meaza Rodríguez Geografian doktore Salamancako unibertsitatetik. 1976an Batxilergoko katedra plaza. 1978tik unibertsitateko irakasle. Geografia Fisikoaren alorrean, eta batez ere Biogeografian, ikerkuntza eta irakasletza lanak. Geografia Fisikoko irakasle titular EHUan eta Lurralde eta Giro Azterketekin zerikusia duten zenbait Masterretako irakasle.Idiazabal herria, Gipuzkoan, atzean Aizkorri duela.
Espazio barrutia
Inguru esparruari dagokionez, hiru datu nagusik balio diezagukete euskal lurraldeak
dituen 20.000 km 2 pasatxoko barrutiaren nortasun geografikoaren lehen
ikuspegi bat izateko.
Lehenengo datua lurralde horren kokaera geografikoari dagokio: 43°-ko ipar
paraleloak ezker-eskuin zeharkatzen du euskal lurraldea; horrela bada, Europako
batez besteko latitude erditsukoen parekoa da kokaeraz, zertxobait hegoalderantz
kokatua hala ere.
Bigarrena kokaguneari buruzkoa da: Bizkaiko Golkoari begira eta Mediterraneotik
nahiko hurbil dago Euskal Herria; beste alde batetik, istmo izaera ere badu
Pirinioen mendebal muturrean, Europako eta Iberiako penintsulako kontinente
masen bateragunea baita. Hori dela eta, hiru eragin nabarmentzen dira euskal
lurraldean, Atlantiko ozeanoaren aldetikoa, Mediterraneo aldetikoa eta kontinentala,
ingurune jakinen arabera bata ala bestea ala hurrena nagusitzen delarik.
Hirugarren datua erliebeari dagokiona da: mendilerro nagusiak ekialde-mendebal
zentzuan hedaturik egoteak arras aldatzen baitu leku batetik bestera oinarrizko
ingurugiro eskema. Gertaera geografiko horrek hainbat ondorio ditu: Pirinio
mendien eta Kantauri mendien artean arras apaltzen da mendien goitasuna
“Euskal Atalasea” ere deitu ohi den aldean; lurralde hori mendikate, mailo eta
sakan ugaritan zatitua denez, geografiazko oztopo edo hesi izate hori ere bigundu
egiten zaio; bioklima zonak goratasunaren arabera banatzen dira mendi eremuetan;
mendi ardatzaren iparraldean eta hegoaldean arro sedimentario bana
aurkitzen dira: Akitaniakoa eta Ebrokoa, hain zuzen. Morfologia kontrastasun
horien ondorioz, berezitasun interesgarriak gertatzen dira, eta Atlantikoko klima, Mediterraneoko klima ala kontinente barrukoa gertatzen dira nagusi, toki
bakoitzaren arabera.
Aipatutako inguru baldintza horiek direla eta, iparretik hegora eskualde bereizietan
zatikatua ageri da euskal lurraldea, zerrenda paralelotan: Itsasertza, Atlantiko
alderako haranak, Pirinio Garaia, Iparraldeko mendiak, Atlantiko alderako
haranak, Bitarteko mendi eta haran garaiak, Mediterraneo alderako haranak,
Hegoaldeko mendiak, eta azkenik, Barneko Mediterraneo alderako haranak
(Ebroko sakana).
Erliebea
Lurraldearen morfologiazko eraketa azaldua dugu: sortaldetik sartaldera doan
mendi ardatz moduko bat, iparraldetik eta hegoaldetik arro sedimentario bana
dituela. Hala ere, bai mendilerroan bai bi sakonuneen artean badira zenbait disimetria
azpimarratu beharrekoak.
Mendien ur isurien banalerroari dagokionez, Pirinioetako ardatz hertziniarra
bereiz daiteke alde batetik, eta bestetik Alpeen mugimendu orogenikoetatik sortutako
mendikateak eta sakonuneak, azken hauek Pirinioen luzagarri eta albo
adar gisa agertzen badira ere. Lehenengoa Lehen Aroko materialez osatutako bloke
eta sakan segida bat da; hala ere zenbait material granitiko ere azaltzen dira tokian-tokian,
Aiako Harrian (Gipuzkoa) argi eta garbi ikusten den bezala. Mendebal
aldera etorri ahala, material berriagoek estaltzen dute eta noizbehinka bakarrik
azaltzen dira mendi ardatz zaharraren arrastoak.
Pirinio aurreko barne aldeko mendikateek mugatzen dute Pirinio Ardatzaren
hegoaldea, eta ekialdeko muturrean 2.400 metrotik gorako goratasunak harrapatzen
dituzte (Hiru Errege Mahaia). Izoztegi formak agerian dituzte oraindik, izotzaren
eta uraren eraginez aldaketa handiak izan dituzten arren. Barne aldeko
mendikate hauek mendebalera luzatzen dira “Euskal Arkuaren” ipar sektorearen
bidez, Toloñoko mendien lehen mendi saihetsekin topo egiten duten arte.
Atlantiko alderako haranen barrutian –Nerbioi, Ibaizabal, Oka, Deba, Urola,
Oria, Urumea, Bidasoa eta Adur, eta beste hainbat txikiago–, mendikate nagusiek
lerro zentrokideak eratzen dituzte Bizkaiko Golkoari buruz; hori horrela izateak berebiziko garrantzia du bioklimari dagokionez. Karaitz edo hareharrizko
gailurrak dira, haran meharren gorenean, Gipuzkoan batez ere, non, Bizkaian ez
bezala, angelu zuzeneko trazatua baitu sare hidrografikoak. Erdialdean forma
etzan apalagoak hartzen ditu erliebeak. Itsasertzak, labar eta amildegi ia osorik,
hondartza gutxi du, zenbait ibairen bokaleetan izan ezik, hala nola Bilbo, Urdaibai
eta Txingudikoak, azkeneko bi hauek nolabait izatez eta egituraz padura gisakoak
direlarik.
Ipar mendien eskualdea osatzen duen mendikateak –1.500 metrotik gorako
goratasuna harrapatzen du zenbait puntutan– bereizten ditu batik bat, ozeano
aldea eta Mediterraneo aldea. Iparraldera egitura malkortsua du, hegoaldera aldiz
aldapa leunagoak. Sortaldetik sartaldera egituraz xumetzen eta forma astunagoak
hartzen doa harago ahala.
Pirinio aurreko bitarteko sakanak Atlantikoaz barru aldeko haranak eta Mediterraneorakoez
barrukoak lotzen ditu. 500 m. inguruko garaiera du batez beste;
eta zabalera desberdinetako igarobide baten gisan ageri da. Mendebaletik, Zadorra,
Baia eta Uda ibai sistemek zeharkatzen dute. Ekialdeko zatian berriz, Araia-
Arakil ibaia Arabako Ekialdeko Lautadatik eta Nafarroako Sakanatik igarotzen
da, eskualde horiek Iruñeko Arroarekin eta Berdungo Kanalarekin lotuz. Aldika,
baldintza topografiko eta hidrografikoei erantzunez, Goi Kretazikoan eratutako
marga geruzek –horietan ebakia baita igarobidea–, hegoalderako makurdura
ezkutatzen dute beste zenbait gaiezko geruza fin baten azpian. Hori dela eta zabal
itxura hartzen dute bistarako.
Bitarteko Sakan horrez hegoaldera, Pirinio aurreko kanpoaldeko mendikateak
hedatzen dira, ekialdetik mendebalera horiek ere, eta baita “Euskal Arkuaren”
hegoaldean duten luzapena ere. Multzo honen topografia egitura, luzetarako
eta zeharretarako zintzur, ataka, sakonune eta barne-arroz osatua da;
horretxek berorrek multzo horretan zenbait eskualde barruti bereizteko bide
ematen du: Bitarteko Mendi eta Haran Garaiak, Mediterraneorakoez barruko haranak
eta Hegoaldeko mendiak, alegia.
Lehenengo eskualdea sinklinal zintzilikatuz egituratua da, eta Paleozenoan
eratutako karaitz gailurrak 1.000 metrotik gora heltzen dira zenbait tokitan. Hori
dela eta, harresi gisako bat bihurtzen da, giro ozeanikoaren eta Mediterraneo aldeko
giroaren arteko komunikazioaren oztopagarri.Mediterraneorakoez barrurako haranen eskualdea, Pirinio aurreko bitarteko
sakanaren hegoalderagoko errepikapen bat bezala da. Nafarroako Erdialdearen
Ekialde-Mendebalak, Kanpezuko Sakonunea, Trebiñoko Arroa, eta Goi- eta Behe-
Erriberak hartzen ditu. Antzeko materialak agertzen dira denetan: Miozenoko
marga, harea eta gai multzoak, ibai sareak ekarritako sedimentuz estaliak batzuetan.
Ebroko Sakanaren gain-gainean, Hego Mendien eskualdea osatzen duen
mendilerroak 1.400 metrotik gorako goratasunak harrapatzen ditu Toloño mendietan
eta Kodesko mendizerran, eta bioklimaren ikuspuntutik, Atlantikorako
aldea eta Mediterraneorakoa bereizten dituen mendikatearen antzeko papera
jokatzen du. Zenbait desberdintasun garrantzitsu alde batera utzirik, baditu zenbait
antzekotasun aipagarri Pirinio aurreko barrualdeko mendikate batzuekin eta
Euskal Arku Tolestuaren iparraldeko sektorearekin.
Horrela, esate baterako, egitura antiklinala da bietan; bi sistemak karaitzezko
hezurduraz antolatuak daude –kasu honetan Goi Kretazikoan eratuak– eta material
horretakoak dira tontor garaienak; toles handiak dituzte biek; muinaren plastikotasunak
zeregin erabakiorra du bietan; eta bietan, azkenik, materialen osakera
eta formaren jarraitasun ezak desberdintasun topografiko bihurtu dira, azkenean
zalantzarik gabe garrantzi handia hartu dutelarik bioklimaren aldetik.
Bi sakan handiei dagokienez, Akitaniakoari eta Ebrokoari alegia, erabat morfologi
egitura desberdina dute batak ala besteak. Antzeko jatorri tektonikoa dute
biek, Hirugarren Aroko doikuntzei eta unitate hauek sortarazi zituzten lur azalaren
mugimenduen ondorengo sedimentu metaketei lotua.
Baina desberdintasun gehiago da berdintasunak diren baino. Lehenengoa,
Akitaniakoa, ozeanora irekitzen da zabaltasun osoan; Ebrokoak aldiz, kanpora
nekez komunikatzen den hutsarte itxi bat osatzen du. Lehenengoa, Pirinio azpiko
Plataformak mugatzen du hegoaldetik, ibai sareak lehortutako “flysch” materialezkoa
hain zuzen. Goratasuna beheititu ahala, Landetako lehen zabaldiak
sumatzen dira, Laugarren Aroko materialez estaliak, gai horiek kostara hurbildu
ahala geroz eta hareatsuago bihurtzen direla. Bigarrenean ordea, Ebroko sakanean
alegia, Hirugarren Aroaren azken aldiko marga, buztin, karaitz eta igeltsuzko
lur azal lauak dira nagusi. Arroaren ertzetan bakarrik nabari dira erliebe bortitzagoak,
Alpeen azken mugimenduen ondorioz sortuak. Zenbait tokitan, mugimendu
berriagoek, hutsartearen azal lauaren forma aldatu egin dute. Beste alde batetik,
Akitaniako Sakana, ozeanora biltzen den ibai sare hedatu batek zeharkatzen duen
bitartean, Ebrokoa ibai nagusi bakar baten inguruan eratzen da, eta hartara isurtzen
dute ura ibai adarrek; ibai adarrok udako lehorteen eta bat-bateko uholdeen
mende daude gehienean.
Klima
Euskal Herria zona epelaren erdialdean dago kokatua, gutxi gorabehera. Europako
lurraldearen barruan Euskal Herriaren kokaerak duen latitudeak baditu
zenbait ondorio klimari dagokionez; ondorio horietan garrantzizkoena, Poloko
depresioen eta tropikoz beheko antizikloien artean gertatzen den elkar eraginezko
dinamikak araututako zirkulazio atmosferikoa. Halaxe da, zentro eragile
bi horien arteko ukimen erlazio berezi horrek eragiten du eguraldi moten segida,
eta orobat klimaren ezaugarri nagusiak. Kontuan izan behar dira orobat, jatorri
termikoko ekintza zentroak, zenbait alditan garrantzi handikoak gertatzen
baitira.
Zikloi eta antizikloi egoerak txandaka gertatzen dira, eragin zentroen longitudearen
araberako kokaerak latitudearen araberakoak bezainbateko edo gehiagoko
eragina duen eskema bati jarraituz. Udan, maizago izaten dira gure latitudeetan
presio altuak, antizikloi azpitropikalek iparraldera egiten dutenean; baita
neguan ere, Gaztelako edo kontinente barruko lurretan sortutako antizikloi termikoak
gure lurraldean eragina izatera heltzen direnean. Bi kasu horietan, eguraldia
egonkor izan ohi da maizenik, nahiz eta eguraldi mota aldatu egiten den
segun haizea iparretik etorri –presio altuen zentroa sartaldera– edo hegoaldetik
etorri –presio altuen zentroa sortaldera–.
Presio apalen ondoriozko zirkulazioa, alde batetik, udaz kanpoko urtaroetan
sor daiteke, dinamika multzoa hegoalderanztu eta gure zonaldea, Poloko uhin
bero eta hotz txandakakoen eraginaren mende geratzen denean; eta bestetik,
penintsularen hegoaldeko tenperatura altuek apalaldi termikoak eragiten dituztenean.
Horrelakoetan, ezegonkortasuna izan ohi da gehienbat, kontraste handiak
gertatzen direlarik bai tenperaturetan bai euri isuriaren kopuruari dagokionez,
ekintza zentroen kokaeraren arabera beti ere: haizea hegoaldetik badator
–presio apalen zentroa sartaldera– tenperaturak gora egiten du eta euri isuria ugariago
izan ohi da hegoaldean; iparretik badator berriz –presio apalen zentroa
sortaldera– tenperatura jaitsi egiten da eta euri gehiago egiten du ipar zerrendan.Harritzekoa ez denez, egoera nahasiagoak gertatzen dira orobat, eta kasu horietan
eguraldia aldakorragoa izan ohi da.
Eskema orokor honek, hala ere, ñabardura handiak behar ditu tokian tokirako
zehaztu nahi denean. Esate baterako, Bizkaiko Golkoaren erliebea eta berezitasun
termikoak faktore erabakigarri bihurtzen dira klima aldarazteko. Lehenengoari
dagokionez, behin eta berriz errepikatu dugun mendi ardatzaren
norabideak, duen goratasunagatik eta jarraitasunagatik, haizeak jatorriz dakarren
noranzkoa aldarazi egiten du. Adibidez, mendebaletik datorrenean, hego-ekialdera
sartzen da, Ebroko Sakan aldera, euskal mendiak apalagoak direlako eta
Bizkaiko Golkoaren eta Mediterraneoaren arteko desberdintasun termikoek eragindako
zenbait hurrupa efekturen ondorioz; mendi mugaren alde batera eta
bestera euri urrialdiak eta “foehnak” sortzen ditu; mendi aldeko haranetan, mailaketa
termikoaren goikoz-beheratzeak eragiten ditu; eta goratasun mailen arabera
klima zonaketak gertatzen dira.
Bizkaiko Itsasoko uraren berezitasun termikoak behar bezain sakon aztertzeke
daude oraindik, nahiz eta zalantzarik ez dagoen galernak eta euriteak sortzerakoan
eraginik badutela, eta baita –Europako Atlantiko aldearekin alderatuta–
gure itsasoko klima epelagoa izatean ere.
Euskal Herriko klima giroen eremu banaketa beraz, aurkeztu berria dugun
faktore multzoaren artikulazioaren mende dago. Klima ozeaniko deituak, uraren
banalerroaz iparraldera gelditzen diren lurraldeak hartzen ditu (Bizkaia, Gipuzkoa,
Nafarroako ipar-mendebala, Arabako ipar-mendebala, Euskal Herri kontinentala).
Ez du egiazko urtaro lehorrik, euri isuri asko izaten baita –1.000 eta 2.000
mm. bitarte urteko, mendebaletik ekialdera eta iparretik hegora ahala gehiago
dela–; isuri horiek ongi banatuak daude urtean zehar, gehien udazken-neguan
egiten duela. Tenperaturak ez du alde handirik izaten urte osoan: 11 gradu inguruko
gorabehera.
Kontinentaltasun indizea apala da, normala denez, barneratu ahala zertxobait
handitzen bada ere; itsasora dagoen distantziagatik baino gehiago lur azalaren
eraketagatik gertatzen da hori. Termikotasun indizea aldiz, neguko hozberoak hartzen baititu kontuan, altua da, batez ere mendebaleko itsasertzean, alde
horretan oso izozte gutxi izaten baita, eta direnak ere ez oso bortitzak. Mediterraneotasun
indizeak, –udako euri eta lurrinketaren arteko erlazioa neurtzen
duenak– ez du hartzen aipamen berezia merezi duen baliorik, Bizkaiko mendebalean
ez bada, zeren lurrinketagatik galtzen den ura, udako euri isuriak berdintzen
baitu.
Barneko klima mediterraneoak Nafarroako Erribera eta Arabako Errioxa hartzen
ditu. Oso ezaugarri kontinental zehatz nabariak ditu, gorabehera termikoa
20 gradu ingurukoa izaten baita. Euri ura, 500 edo 400 mm.tik behera urtean,
udaberri-udazkenetan izan ohi da gehiena eta udan lehorte nabaria izan ohi da.
Ipar-mendebaletik hego-ekialdera aldatu ahala urriago izaten da, eta ekaitz eta
euri jasa moduan erortzen da sarri.
Harritzekoa ez denez, kontinentaltasun, termikotasun eta mediterraneotasun
indizeek, eremu ozeanikoan ez bezalako balioak iristen dituzte Euskal Herriko
hegoaldeko eskualdeetan. Lehenengoak adibidez –kontinentaltasun indizeak alegia–,
maila altuak erakusten ditu, zeren dauden mendi garaiek erabat oztopatzen
baitute itsasoaren eragina eta eragin hori ez da iristen Ebroko erriberako lurretaraino;
tenperaturaren gorabehera handiek argi erakusten dute hori. Tenperaturei
dagokienez, balioak askoz apalagoak dira itsasertzekoen aldean: neguan sarri
izaten dira izozteak, sobera gogorrak hala ere; izozteen gogortasuna ordea goratasunaren
–Errioxa hotzagoa da Nafarroako Erribera baino– eta beste faktore topografiko
batzuen mende dago. Mediterraneotasun indizea ere altua da: kontuan
izan behar da, udan, euri isuria lurrintze mailaren 1/5 besterik ez izatera
gutxitu daitekeela.
Atlantikoaz barrualdeko eta Mediterraneorakoaz barrutiko eremuek bitarteko
klima dute. Izaera errepikakorra du honek, eta bat-bateko aldaketa txikiak izaten
dira Atlantiko aldeko klimaren eta barneko Mediterraneo aldeko klimaren
artean. Urteko euri isuria 900 eta 500 mm. bitartekoa izan ohi da, iparretik hegora
gehiagotik gutxiagora, eta batez ere, tokiko erliebearen baldintza topografikoen
arabera. Bestalde, hozbero gorabeherak nahiko desberdinak dira toki batetik
bestera, erliebearen eta altueraren arabera, negu luze eta hotzekin eta Ebroko
sakanean baino uda freskoagoekin.
Kontinentaltasun, termikotasun eta mediterraneotasun indizeek, aldaketa handiak
izaten dituzte bitarteko eskualde hauetan, muturretako klimekin alderatuz
gero. Oro har, beraz, ozeano aldeko klimaren eta Mediterraneorakoaz barrukoaren
artean iparraldetik hegoalderanzko mailakatze bat ikus badaiteke ere, guztiz eragin
erabakigarria dute tokian tokiko goratasunak eta erliebeak. Horrela, kontinentaltasun
eta mediterraneotasun indizeak mailaka gora egiten dute Atlantikorakoaz
barruko eskualdeetatik Mediterraneorakoaz barrukora; termikotasun
indizea aldiz, apala da betiere, izozteen eraginagatik eta neguko goikozbeheratze
termikoengatik.
Goialdeetako klima ozeanikoaren eta mendi garaietako klimaren ezaugarriak
goratasunarekin batera datozen aldaketen mende daude. Oro har, esan daiteke
tenperaturak jaitsi egiten direla eta aldiz euri isuria igo –urtean 2.500 mm. baino
gehiagora ere iristen da, horietatik asko elur moduan–, baina nekez esan daiteke
gauza orokorrik, zeren topografiaren, garaieraren, eguteran ala laiotzean egotearen,
eta tokian tokiko beste hainbat faktore eragileren arabera mikroklima bereziak
eratzen baitira.
Kontinentaltasun indizeak garaierak aldarazten ditu; termikotasunekoak izugarri
apalak izatera heltzen dira, negu izoztuei dagokien bezala; eta mediterraneotasun
indizeak aldiz, ia ez du garrantzirik.
Landaredia
Aurkeztu berria dugun ingurugiro aniztasunak eraginda, mota askotako ustiaketa
biologikoak sortu dira. Izan ere, landare moten banaketa eragiten duten eragileetan
klima maila desberdinak baldin badira faktore garrantzitsuenak, arazoa
are gehiago korapilatzen da, erliebeak, ekaiek eta lurzoruaren ezaugarriek ematen
dizkioten ñabardurak ere eragileen artean sartzean. Izadiaren eraginaz gainera,
gizonaren eskuarena ere kontuan hartu behar da ordea, honen eraginez,
berez izan zitekeenetik erabat bestelakoa baita egungo landaredia. Horregatik,
beraz, geografia esparru bakoitzeko landare eraketa handien eskema egitean,
faktore horiei arreta berezia eman behar zaie.
Atlantiko aldeko barrutiko hosto galkorreko basoari izenetik igartzen zaio bere
ezaugarririk begibistakoena: neguan hostoak galtzen ditu, alde batetik, eta bestetik,
urtaro epelean burutzen ditu bizi jardun garrantzitsuenak. Hori dela eta
ernetze, loratze, heltze aldi ondo bereiziak izaten ditu; Mediterraneo aldeko basoak,
berriz, aldatu gabe jarraitzen du itxuraz. Neguoro hostoa galtzea behar gabeko
galera biologikoa dela pentsatu badaiteke ere, gainerako urtaroetako jarduera
emankorrak berdintzen du “atsedenaldi” hori, orbelaren bidez urtero basoko
“humusa” aberasten dela ere oso kontuan hartu behar delarik. Pagoaren familiako
zuhaitzak dira ugarien baso mota honetan, batez ere haritza (Quercus robur),
eta gaztaina (Castanea sativa) eta baita otsalizarra (Sorbus aria, Sorbus
aucuparia), lizarra (Fraxinus excelsior), ezkia (Tilia platiphyllos), zumarra (Ulmus
minor), astigarra (Acer campestre), eta urkia ere (Betula celtiberica).
Azpiko geruzek pairatzen duten argi urritasuna dela eta, mota nagusietako
aldaska gazteek baizik ez dute aukera onik lasto landarez, goroldioz eta huntzez
(Hedera helix) osatutako tapiz batean errotzeko. Aipatzekoak dira Blechnum,
Athyrium eta Asplenium jeneroetako zenbait iratze, giro epelen adierazgarri baitira.
Basoko argiuneetan, mota desberdinetako sasitzak nagusitu ohi dira, horien
artean arrosaren familiako arantzadunak, hala nola elorri zuria (Crataegus monogyma),
elorri beltza (Prunus espinosa), basalarrosa (Rosa sp.), eta laharra (Rubus
ulmifolius). Horiez gainera, aipatzekoak dira orobat hurritza (Coryllus avellana),
bertakotutako sasi-arkazia (Gleditsia pseudoacacia), erratza (Cytissus
conmutatus), zuhandorra (Cornus sanguinea), zapatariegurra (Euonimus europeus) eta intsusa (Sambucus nigra), denak aihen ugariz inguratuak: ezker aihena
(Lonicera peryclimenum), aihen zuria (Clematis vitalba), inuntzi latza (Tamus
communis), besteren artean.
Zoruaren ezaugarriek aniztasun eragile bortitza sartzen dute Atlantiko aldeko
giroko basoaren jenero eraketan. Adibidez, hainbat arizti mota bereiz daitezke,
baita haritzez eta lizarrez osatutako beste zenbait baso mota ere, haritz eta artez
osatuetan ere bai, e.a. Beste batzuetan, ezaugarri horiek oso nabarmenak direnean,
Atlantiko aldeko basoa izan ordez izaera desberdin askotako landarediak
agertzen zaizkigu: erriberako basoak –sahatsak eta altzak–, Kantauri aldeko artadiak
lur hezeen gainean, zoru kaltziko edo azidoetan garatzen diren landak, ibai
ertzetakoak, labarretakoak, zingiretakoak…
Atlantiko aldeko basoak atzerakada handia pairatu du historian zehar. Presio
demografikoak; artzantza eta nekazaritzako ustiaketa tradizionalak; hiriek, industriak
eta bide sareek; abeltzaintza espezializatuak; zur eskariak; eta gaur egun,
erretxinadun eta mirtazeo landaketa ugariek, oso toki apartatu eta urrunetara
baztertu dute. Bizirik dirauten basoek, oro har, itxura kaskarra dute, ordezkatze
epeak nahiko argi ezagutzen direlarik. Horrela, kasu onenetatik aldentzen goazen
neurrian, arantza eta sasitzak agertzen dira, zoru azidoetako garo sailak (Pteridium
aquilinum), txilarrak (Erica vagans, E. cinerea, Daboecia cantabrica,
Calluna vulgaris), oteak (Ulex europeus, U. gallii), kare lurretako txilar eta basa
oteak (Genista hispanica), eta azkenean, Brachypodium pinnatum lastadiak, eta
zaintzen dituenik baldin bada, belardiak.
Mediterraneo aldeko basoak lehorrera egokitutako hosto gogorrak ditu, udako
lehorteari aurre egingo badio. Hostoek, txiki eta zimelak, erraz itxi daitezkeen
arrailen bidez kontrolatzen dute gehiegizko ur gastua. Urtaro hotza bereziki gogorra
suerta daiteke barneko toki kontinentalenetan, hori dela eta defentsak hobetu
beharrean gertatzen dira landareak, hostoen azalak lodituz eta gogortuz. Horregatik,
izerdi erritmoa ere geldotu egiten da, eta normala denez, landarearen
hazkuntza ere bai.Zuhaitz estratuan arte zurbeltza (Quercus ilex ssp. rotundifolia) agertzen da
ia bakar-bakarrik Mediterraneorako barneko aldearen kolonizatzaile nagusi gisa.
Zenbait tokitan pinu bihurria ere (Pinus halepensis) nahiko ugaria da –nagusitzera
hel daiteke gizonaren eraginez–, batez ere, goikozbeheratze termikoetatik
salbu dauden mendi hegal txiro lehorretan.
Zuhaiska estratua aldiz, trinkoa izan ohi da. Abaritz (Quercus coccifera), hego
ipuru (Juniperus oxycedrus), eskanbroi (Rhamnus lycioides) eta basa oteek (Genista
scorpius) sasitza zaurigarria osatzen dute, egoera atzerakor baten adierazgarri.
Horiez gainera, badira feniziar ipuru (Juniperus phoenicea) sail handiak
ere, ipar haizeak jotzen dituen mendi hegal malkorretan, eta baita legeltxorrak
ere (Pistacia lentiscus), giro babestuagoen zaleak azken hauek. Badira Mediterraneoko
klimako beste zenbait mota ere, hala nola erromeroak (Rosmarinus
officinalis), zorna-belarrak (Daphne gnidium), txorbeltzak (Rhamnus alaternus),
gartxu hostoestuak (Phillyrea angustifolia), ezker-aihenak (Lonicera implexa),
eta basalarrosak (Rosa spinosissima), denak ugariagoak basoko argiuneetan. Toki
altuagoetan eta mendikateen saihetsetan, txilar (Erica vagans) eta basaote (Genista
hispanica) batzuk ere badira, ura hain urri ez den adierazgarri.
Belar estratua, goragoko estratu trinko horren babes eta itzalean egonik, goroldio
tapiz ia etengabe batek osatzen du, beste mota batzuk ere agertzen diren
arren: bioleta (Viola alba), bintzetoxikoa (Vincetoxicum hirundinaria), otxarra
(Rubia peregrina), eta artzain-goilarea (Leuzea conifera) besteak beste. Basoko
argiuneetan aldiz, heliofiloak dira nagusi (eguzkia behar duten landareak). Ondorengoak
dira azpimarragarrienak: lastoia (Brachypodium retususm), mijediega
delakoa (Dorycnium pentaphyllum), izpilikua (Lavandula latifolia), estepa zuria
(Cistus albidus), ezkaia (Thymus vulgaris), eta erratz zoroa (Osyris alba). Aurrekoak
bezain ugaria ez den arren, (Arctostaphyllos uva-ursi) ahabiak toki harritsu
eta lur gabeak estaltzen ditu.
Mediterraneo aldeko basoan garrantzi erabakigarria dute orobat zoruaren
ezaugarriek. Horri esker bereizten dira kare lurretako txaradiak, –askoz hedatuagoak
besteak baino– eta silize lurrak, nahiz eta ordezkatze faseetan den nabarmenena
gertakari hau. Baina zoruaren izaerak garrantzi begibistakoena hartzen
duen tokiak, lur gaziak eta ibai ertzak dira. Lehenengoetan landare mardulez
osatutako landaretzak eta tamariz sailak dira nagusi. Ibai ertzetako landarediak
berriz, –sahasti, lertxundi, makaldi edo zumardi– Atlantiko alderako esparruetakoen
oso antzekoak dira, izan ere hezetasunaren eraginez hazten baitira, batik
bat. Horregatik egiten dute hain kontraste handia inguruko landareekin, hauek
ez bezala hosto galkorrekoak baitira haiek.
Ebroko sakaneko Mediterraneo aldeko basoak –lurraren elkortasuna dela eta
ekosistemen berezko hauskortasuna oso larria denez–, atzerakada handia pairatu
du gizakiaren presio gogor, bortitz etengabearen eraginez, nahiz eta zenbait
kasutan herri lurren estatusa indarrean egoteak zertxobait eztitu izan duen gainbehera
hori. Hala da, oraindik bizirik diraute jatorrizko zenbait zuhaiztik, nahiz eta
ordezkatze faseko lurrak nagusi diren alde handiagatik. Lehenik txaradi arantzatsu
bihurtu ohi dira; gainbeherak jarraitzen badu, erromero sailek hartzen dute
haien tokia; aurrerago ezkai sailen fasea dator eta azkenik, larre bakan eta landare
gabeko eremuak. Espartzu, “ontina” eta beiraki-belar sailek hartzen dute garai
bateko arboladi eta sastrakadien lekua, batez ere, “estepatze” prozesu baten
mesedetan eta etengabe abereak ibiltzeagatik zorua geroz eta areago nitrogenatzen
joan delako.
Muturreko bi giroen tartean –Atlantiko aldekoa eta Mediterraneoko barneko
aldekoa–, Nafarroa-Arabako bitarte zerrenda, azalduak ditugun ezaugarrietako
ingurugiro mailaketarekin bat datorren landare tapizez jantzia agertzen da. Izaera errepikakora zuela esan dugu lehenago, bat-bateko aldaketa txikiekin. Horren
erakusle da zonako klima giroa. Baina zalantzarik gabe, landaredia da hori
agerien uzten duena.
Oro har esan daiteke, erditik iparraldera, Atlantiko aldeko edo Atlantikorakoz
barneko klimako landaredia dela nagusi, eta hegoaldera, Mediterraneoko edo
Mediterraneorakoz barneko klimakoa. Baina Quercus robur motako hariztiek eta
Quercus ilex ssp. rotundifolia motakoek bi giro muturretako hariztien antzeko
egitura eta lore konposizioa badute ere, badira zenbait ñabardura, zenbait mota
egote ala ez egote, baso horiei izaera berezia ematen dietenak.
Edozein moduz ere, benetako bitarteko klima izaera haritz ilaundun (Quercus
humilis) eta ametzez (Quercus faginea) osatutako basoek ematen diote, biak
karbonato lurretakoak direlarik; zoruak silize hareazkoak direnean berriz, ameztiek
(Quercus pyrenaica). Erori gabe ihartzen zaizkie hostoak, Atlantiko aldeko
eta Mediterraneo aldeko giroetako kideekin erlazionatu eta hibridatzen dira,
konplexutasun handiko zerrendak osatuz. Pinu gorria ere (Pinus sylvestris) batzen
zaie, eta bere aurrendari izaerari esker Nafarroako ekialdeko hariztietan eta
Arabako mendebaleko ameztietan barrena sartzen da. Eraketa zerrenda hau pagadiarekin
osatzen da (Fagus sylvatica); zuhaitz mota hau mendikateetako laiotz
altuetan nagusitzen delarik.
Azal dezagun azkenik, mendi ertainetako, eta batez ere, Pirinioetako mendi
garaietako landare eraketen banaketa, bere bitxitasunagatik guztiz interesgarria
dena. Hiru bioklima maila bereizten dira nabarmen: mendikoa, azpialpetarra eta
alpetarra, maila bakoitza hartan espezializatutako landarez janzten delarik, ez
bakarrik goratasunaren arabera, baizik eta baita ere, nolako erliebea den, zenbat
eguzki ordu dituen, norantz jotzen duen eta zer zoru ezaugarri dituen, horren
guztiaren arabera.
Pirinioetako eta “Euskal Arkuko” mendikateetako zati handi bat, 1.600 metrotik
beherako goratasunak dituen –”mendi ertaina”–, alturako klima ozeanikoaren
mende dago, eta bete-betean sartzen da mendiko bioklimaren mailan. 600-700
metrotik gora, alde laiotzetan, eta eguteran zertxobait gorago, hariztiek pagadiei
(Fagus sylvatica) uzten diete lekua, hauek giro hotzagoetara egokituak baitaude.
Lehen esan den bezala, zoruak berebiziko garrantzia du landarediaren egituran
eta lore osaketan; horrela, adibidez, garbi bereizten dira lur pobreetako pagadiak,
alde batetik, eta zoru aberatsagoetakoak, bestetik. Bi kasuetan, hain dute
hostotza trinkoa, non, ez baita argirik pasatzen beheko estratuetara, eta basoko
hostopea pobretzera darama honek. Baina, lehenengoaren belar tapiza, urria izateaz
gainera, mota gutxiz osatua badago, bigarrenak landare aberastasun handiagoa
erakusten du.
Pirinioetako mendi garaien esparruari dagokionez, oro har esan daiteke 900
eta 1.600 metro bitartean dauden alde laiotzetan –iparraldetiko eta ozeano aldetiko
haizeei begira daudenetan–, pagadi izeidiak (Abies alba) direla nagusi, hau
baita, hain zuzen, mendi hezeko bioklimaren ezaugarri den landaredia. Hegoaldera
jotzen duten aldeak –1.200 eta 1.800 metro bitartean, lehorreko mendi bioklima
deituan–, pinu gorriz (Pinus sylvestris) eta ezpelez (Buxus sempervirens)
osatutako basoz daude estaliak, eguterako kontinentaltasunera ongi egokitutako
motak baitira biak, eta askotan, haritz ilaundunaren (Quercus humilis) lurretan
sartzeko ere lotsa gutxi dutenak.
Alpe aurreko bioklimako basoak, mendiko pinu beltzez (Pinus uncinata) daude
osatuak batez ere. Eraketa hauek, mendebaleko mugan, itxura irekia dute, eta
zoko ospel eta elurtsuenetan, erroiza (Rhododendron ferrugineum) dute lagun;
eguteran eta lur harritsu eta egongaitzetan aldiz, ahabia (Arctostaphyllos uva-ursi)
ageri da. Lehenengo kasuan 1.700etik 2.300 metrora heltzen da, eta bigarrenean1.800etik 2.400era, gutxi gorabehera. Behetik pinu gorrien hibridazio zerrendekin
eta pagadi izeidiekin egiten dute bat, urkiak (Betula pubescens) eta otsalizarrak
(Sorbus aucuparia) ere onartzen dituen espazio batean.
Alpeetako bioklimak –2.300-2.400 metrotik gorakoa–, Nafarroako Pirinio garaiaren
zati txiki batean bakarrik du eragina, eta lur egonkorreko tokietan, basorik
ez, baizik eta Alpeetako belardia da nagusi. Malkor harritsu eta egongaitzetan,
Mediterraneo aldeko landare aurrendariren batzuk garatzen dira.
Mendi aldean, nahiz eta gainbehera begibistakoa izan, oraindik ere badira
jatorrizko landaretza sail handiak. Hainbesteraino, non, zenbait kasutan, baso
ukigabe edo “oihanak” direla esaten baita, babes ofizialpean denak. Esate baterako,
Aztaparretako pagadi izeidia, Belagoako laiotzaldean, eta Lizardoiakoa Iratin.
Baina horiek araua baiesten duten salbuespenak baizik ez dira, izan ere Pirinioetako
eta euskal mendikateetako pagadi eta pagadi izeidi gehienetan sartu
baitu eskua gizakiak, eta ez nolanahi. Hala, pagadi sail handiak bota izan dira,
belardi bihurtzeko, egur ikatzetarako, eta zur premiei erantzuteko. Horregatik,
bada, pago eta izei gazte, sastrakadi, txilardi altu, kare eta azido lurretako landa
eta belardiek hartu dute nonahi garai bateko basoen lekua.
Pinu gorri eta mendiko pinu beltzezko pinudiei dagokienez, zertxobait hobea
da horien egoera. Lehenengoak, garai bateko hariztiak birlandatzeko erabili baitira,
lur berriak kolonizatzeko duten gaitasuna kontuan harturik. Bigarrenei berriz,
kokapen topografikoa dela eta, mesede egin die bertaraino iristeko nekeak.
Geologia aroak
Orain dela 4.600 milioi urte izan zen, gutxi gorabehera, Lurraren hasiera. Mila milioi urte geroago, orain duenaren nahiko antzeko itxura zuen. Gure planetaren bilakaera aztertzeko, aro izeneko denbora zatiketak erabiltzen dira. Aroak, bere aldetik, alditan banatzen dira, eta hauek berriz, garaietan. Lau aro dira: Kanbriko aurrea, Paleozoikoa, Mesozoikoa eta Zenozoikoa. Kanbriko aurreak Lurraren hasieratik orain dela 590 milioi urte artekoa hartzen du. Aro horretan agertu zen bizia planetan, zehatz ezagutzen ez den une batean. Paleozoikoan zehar sortzen dira lehenengo animalia ornodunak, urlehortar eta narrasti bilakatuko direnak. Mesozoikoan ugaztunak eta hegaztiak agertzen dira, eta Zenozoikoan zehar tximino antropomorfoak, eta hauetako adar batetik Homo sapiens-a sortuko da.